ԱՇ­ԽԱՐ­ՀԱ­ՃԱՆԱ­ՉՈՒՄ -- ԳԻՐՔ 4 - 1


ԳՈՒՐԳԵՆ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ
ԱՇ­ԽԱՐ­ՀԱ­ՃԱՆԱ­ՉՈՒՄ -- ԳԻՐՔ 4 - 1
Ե­ՐԵՎԱՆ 2016

Հեղինակային հրատարակություն
ՀՏԴ- 1/14
ԳՄԴ- 87
Կ- 294
Կա­րապե­տյան Գուրգեն
Կ 294 Աշ­խար­հա­ճա­նա­չում:
ԳԿարապետյան-Եր: Հեղ հրատ, 2016
գիրք 4-1 138 էջ

ՀՏԴ- 1/14
ԳՄԴ- 87
ISBN 9778-9939-0-2064-8
©Կարապետյան Գ2016

 

ՆԱԽԱԲԱՆ

Աշխատության նախկին գրքերից տեսանք, որ առանձին էթնոսներն ու ողջ մարդկությունը որպես համակարգեր` ապրում և զարգանում են կոնկրետ սահմանված օրենքներով, որոնք համապատասխանում են ավելի մեծ համակարգերի /կենսոլորտ, երկրագունդ…/ կազմած ծրագրերին: Ամեն համակարգ ունի հնա-րավորություն կատարելու ինքնուրույն քայլեր, որոնք հա-մապատասխանում են ազատ ընտրության օրենքին, սակայն այն չի կարող կատարել այնպիսի քայլեր, որոնք ավելի մեծ հա-մակարգի բնականոն զարգացմանը խանգարեն. դա համա-պատասխանում է մեր քննած ճակատագիր հասկացողությանը /տես գիրք 1, «Կա արդյոք ճակատագիր>>/: Այս դեպքում ավելի մեծ համակարգը կամ կոպիտ, ազդեցիկ քայլերով ուղղում է ենթակա համակարգի կատարած շեղումը, կամ պարզապես ոչնչացնում այն: Հայոց էպոսը, ըստ եղած չորս ճյուղերի, տվել է մարդկության զարգացման փուլերը: Ըստ էպոսի մարդկությունը անցել է ծննդյան` Սանասար, մանկության` Մեծ Մհեր, պատանե-կության` Դավիթ և հասունացման Փոքր Մհեր:

 

Մարդկությունը իր զարգացումը իրականացնում է փոխն ի փոխ անցնելով նյութական փուլից դեպի հոգևոր և հակառակը, եթե ծննդյան և պատանեկության փուլերը ավելի նյութական են, ապա մանկության և հասունացման փուլերը` հոգևոր են /որի համար այս փուլերը էպոսում կրում են Մհեր` միակ հուր/ անունը:
Մարդկության զարգացման հարցերով զբաղվող բոլոր լուրջ ուսումնասիրողները ընդունում են, որ մարդկությունը այժմ պատանեկության փուլից մտնում է հասունացման փուլ, և այս անցումային շրջանում հատկապես զգացվում է մեծ համակարգի` երկրագունդ և ենթակա համակարգերի միջև կապն ու փոխ-ազդեցությունը: Վերջին տարիներին հաճախախակի են դարձել բնական և տեխնոծին աղետներ և դրա պատճառը այն մեծ, բայց դեռ թույլատրվող շեղումն է, որով գնում է մարդկության զարգացումը, այս քայլերով երկրագունդը փորձում է խելքի բերել մարդկությանը և ապահովել նրա բնական զարգացումը: Դրա հետ միաժամանակ մեր մոլորակը ամեն օր մեզ համար բացում է մեր մանկությանը /մինչև Ք.ա 4-րդ հազարամյակ/ և վաղ պատա-նեկությանը /մինջև Ք. ա. 3-րդ դար/ վերաբերվող հնավայրեր, որոնք նորից համապատասխանում են համակարգի զարգացման օրինաչափություններին` ինչպես անհատը, այնպես էլ ողջ մարդկությունը հասունացման շրջանում կարիք ունեն վերհիշելու, քննելու ինչպես պատանեկության շրջանում ձեռք բերած փոր-ձությունը, այնպես էլ մանկության շրջանի ոգեղենությունը: Այս գաղափարն է շեշտվում նաև Փոքր Մհերի քարանձավում փակվելու դրվագում: Մհերը իրականում փակվում է ինքն իր մեջ, որպեսզի վերաքննի ինքն իրեն, իր անցած ճանապարհը:
Աշխատության այս բաժնի ծավալուն լինելու հետևանքով ստիպված այն բաժանել ենք երկու մասի: 1-ին մասում կքննենք մարդկության անցած ճանապարհը և կտեսնենք` ինչ օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ գործոնների ազդեցության արդյունքում է մարդ-կությունը հասել զարգացման այս վտանգավոր շրջանափուլին, երբ որոշվում է մարդկության լինել ու չլինելու հարցը: Մի փուլից անցումը հաջորդ փուլին չի կարող լինել առանց ցնցումների: Հինը փորձում է ինքնապաշտպանական բնազդով պահպանվել, չհե-ռանալ պատմության թատերաբեմից: Այժմ հնի ու նորի միջև պայքարը հասել է վտանգավոր հանգուցալուծման, և հինը դեռ շատ հզոր է:

Աշխատությունում տրվում է հին համակարգը պաշտպանող ուժերի ծագումը, բնույթն ու հասարակության վրա ազդելու նրանց մեթոդները, սակայն անհրաժեշտ է նշել, որ կոպիտ դիմադրութ-յունը կարող է ունենալ հակառակ ազդեցություն:
Այդպիսի իրավիճակ և նոր փուլի հաստատմանը խանգարելու փորձ կա հայոց պատմության մեջ: Ք.ա. 4-րդ հազարամյակի կեսե-րին մարդկությունը անցնում էր մանկությունից պատանեկության շրջանը, երբ ոչ դասակարգային կառավարմանը /այդ շրջանը կքննարկենք աշխատության հաջորդ մա­սում/ հաջորդում էր դասակարգային կառավարումը: Հայ քրմերը, ծանոթ լինելով թաքնագիտության օրենքներին և գիտե­նալով, որ նոր շրջանը իր հետ բերում է նյութա­պաշ­տություն, ռազմական արյունոտ բա-խումներ, մարդու կողմից մարդու շահագործում, աշխարհի ամբողջական ընկալման խաթարում, փորձեցին զենքի ուժով կասեցնել մարդկության զարգացումը: Այդ էր պատճառը, որ Հայկական լեռնաշխարհից դուրս եկան լավ զինված, կազմա-կերպված ջոկատներ և գրավելով հաստատվեցին այնպիսի ստրա-տե­գիական կարևոր շրջաններում, ինչպիսին էին Եգիպտոսը, Հնդկաստանը, Փոքր Ասիայի արևմտյան ծովափը` Տրոյան, Պարսից ծովը և այլն: Զինված միջամտությունը ոչ միայն չտվեց ցանկալի արդյունք, այլև ունեցավ բացասական ազդեցություն հայության զարգացման համար: Արշավանքին մասնակցող զինվորների մի մասը գրավված տարածքներում դարձան բռնա-կալներ, կամ նրանց հովանավորներ, իսկ մի մասն էլ վերա-դարձավ Հայկական լեռնաշխարհ և իր հետ բերեց հայությանը խորթ բարքեր, ապրելակերպ, որով սկսվեց խաթարվել հայի հոգեկերտվածքը: Հայությունը այդ սխալի հետևանքով մեծ դժվա-րություններ կրեց և շարունակում է կրել, իսկ նշված ուժերը եթե շարունակեն կոպտորեն խախտել տիեզերական օրենքներն ու օրինաչա­փություները կամ պարզապես կոչնչա­նան, կամ մարդ-կությանը կհասցնեն ինքնաոչնչացման:

ՏՐԱՄԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԱՅԺՄՅԱՆ ԻՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՏԱՐԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

Մարդկության ողջ պատմության ընթացքում առաջնորդները /ընտրված կամ իշխանությունը զավթած/ ամբոխին «ապացուցել են>> Աստծուց տրված կառավարելու իրենց իրավունքը: Ապացու-ցել են, որ իրենց կատարած քայլերը միակ, ճշմարիտն են` հիմնա-վորված գիտական փաստերով, բխում են հասարակության շահ-երից, և իրենք զոհում են իրենց անձնական բարօրությունը, ժամանակը և շահերը հանուն իրենց պաշտելի ժողովրդի: Շատերն այժմ փորձում են չհիշել թե ինչ լրջությամբ էին սերտում մարք-սիզմի անվան տակ Լենինի հնարած «սոցիալիզմի>> հիմունք-ները` համարելով, որ կապիտալիզմի համընդանուր ճգնաժամը անխուսափելի է, և հեռու չէ համաշխարային սոցիալիզմի ու կոմունիզմի հաղթանակը: Այժմ նույն լրջությամբ նույն մարդիկ, մոռանալով անցյալը, քարոզում են շուկայական տնտեսավարման առավելության, անհատի ազատության, դեմոկրատիայի և գլոբալիզմի անխուսափելիության և միակ, ճշմարիտը լինելու մասին:
Նույն լրջությամբ Արիստոտելը պնդում էր, որ բարբարոսների` այլ ժողովուրդների համար լավագույն վիճակը հույների մոտ ստրուկ լինելն է: Մովսեսական ժողովրդի վերնախավը և նրանց կամակատարները նորից «փաստերով» ողջ մարդկությանը հա-մոզում են, որ իրենք Աստծո ընտրյալ ժողովուրդն են: Նրանք փորձում են «մեկ Աստված, մեկ երկիր, մեկ ժողովուրդ, մեկ կառավարություն» սկզբունքը մարդկության վզին փաթաթելով երկրի վրա հաստատել մի խումբ մարդկանց անսահմանափակ իշխանությունը: Կարևորն այն է, որ բոլոր նշված և չնշված դեպ-քերում նշանավոր անձիք, որոնք այժմ էլ ճանաչված ու հարգված են` որպես մեծ մտածողներ, գրել և գրում են «հեղինակավոր ուսումնասիրություններ», առաջ են քաշում տեսություններ, գրում թվացյալ գիտական աշխատություններ, որոնք «ապացուցում են» այդ տեսությունների ճշմարտացի և կատարյալ լինելը: Ո՞րն է դրա պատճառը: Գու՞ցե ճշմարտությունը ժամա-նակի մեջ ենթարկվում է փոփոխության կամ գոյություն չունի հասարակության զարգացման համար որոշակի տրամաբանություն, և հասարակությունը կամ նրա վերնախավը մշակում է այդ պահին իրեն ձեռնտու բարոյականության սկզբունքներ, տնտե­սական ու քաղաքական համակարգ՝ անկախ տրամաբանությունից և գիտական լուրջ հիմնավորումից:
Մենք տեսանք, որ հասարակական գիտությունները ձևա-վորվել և զարգացել են պատվերով՝ կոնկրետ նպատակ ունենալով կատարել տվյալ պատմական ժամանակաշրջանի իշխող էթնոսի կամ դասակարգի շահերը: Պատահական չէ, որ Լենինը հասարակական գիտությունները կոչել է կուսակցական գիտություններ: Քրիստոսը նշում էր, որ որքան էլ շենքը ամուր կառուցված լինի, եթե կառուցված է ավազի վրա, այն կքանդվի: Սուբյեկտիվ, առանց համընդանուր օրենքների ու սահմանումների վրա հիմնավորված հասարակական գիտությունները այն տեսքով, ինչպես եղել են դարեր շարունակ և շարունակում են մնալ մինչև այժմ, լավ մշակված կեղծիք են, որոնք հազարամյակներ շարունակ մշակվել են, փոխարինվել են մեկը մյուսին ու շարունակ խաբել են մարդ-կանց: Այս է պատճառը, որ տրամաբանությունը և այժմյան իրա-կանությունը ոչ միայն չեն համընկնում, այլ հակասում են իրար:

<<Աշարհաճանաչման>> նախկին գրքերում քննեցինք հասա-րական գիտությունների զարգացման օրենքների կապը տիեզե-րական համընդանուր օրենքների հետ որպես հիմք ընդունելով 5 աքսիոմաներ.
1.Մեզ շրջապատող աշխարհն իրական է և այն կարելի է ուսումնասիրել:
2.Աշխարհը` տիեզերքը սոխի գլխի նման շերտավոր է և ամեն շերտ լինելով անկախ համակարգ և ունենալով ներքին ներ-դաշնակությունն ապահովող օրենքներ, ենթարկվում է ավելի մեծ համակարգի կազմած ծրագրին, որի անբաժանելի մասն է կազմում։
3. Ինչ վերևում է, այն էլ ներքևում է:
4. Ցանկացած գործող համակարգ ունի եռաստիճան կառուցվածք, նաև եռաստիճան հիմք:
5. Ցանկացած համակարգ զարգանում է` անցնելով զարգացման երրորդ աստիճանից չորրորդ աստիճանի, որը նաև նոր ձևավորվող համակարգի առաջին աստիճանն է
Նշված աքսիոմաների վրա հենվելով`աշխատության նախկին բաժիններում հնարավոր եղավ դուրս բերել հասա-րակական հարաբերությունների հիմքը կազմող մի շարք սահ-մանումներ. ինչպիսիք են ազգ, ժողովուրդ, հայրենիք, երկիր առանց որի հնարավոր չէ ուսումնասիրել հասարակական հարաբերությունները և մարդկության բնականոն զարգացումը:
Կարևոր հարցեր են նաև թէ իրենցից ինչ են ներկայաց-նում ինֆորմացիոն դաշտերը, որտեղ են գտնվում ինֆորմացիոն դաշտերի գլխավոր կենտրոնները։ Ինչպես են ինֆորմացիոն դաշտի կենտրոնները ազդում իրեն ենթակա համակարգերի վրա։Ինչպես են դաշտերը ազդում ողջ երկրագնդի և մարդկության զարգացման վրա, և վերջապես ինչպես և ինչ ճանապարհով է մարդկությունը ձեռք բերել իր նախասկըզբնական գիտելիքները և իրենից ինչ է ներկայացնում հավատը մեր պատկերացմամբ։ Մարդկության կամ նրա առանձին խմբերի աշխարաճանաչման վրա մեծ ազդեցություն են ունեցել նաև կրոնները: Այդ պատճառով քննեցինք հավատի ու կրոնի միջև եղած կապը, ընդհանրութ-յունները և տարբերությունները։ Քննվեց պատմական տարբեր շրջաններում ձևավորված մի շարք կրոններ, հիմնականում նրանք, որոնց կապն ու ազդեցությունը եղել է շոշափելի հայութ-յան և ողջ մարդկության զարգացման վրա: Այս բոլորից հետո փորձենք ինքնուրույն հասկանալ`ի՞նչ է հասարակությունը, ի՞նչ կառուցվածք ունի այն, ի՞նչպես և ի՞նչ օրենքներով է զարգացել մինչ այժմ հասարակությունը և ի՞նչ հնարավոր զարգացումներ են սպասվում մեզ բոլորիս հետագայում: Այս բոլորը քննելուց առաջ կարևոր է նաև տեսնել անցյալի, ներկայի ու ապագայի միջև ինչպես է գործում կապը, ինչպիսին է նրանց միջև փոխազ-դեցությունը։

ԱՆՑՅԱԼԻ ԿԱՊՆ ԱՊԱԳԱՅԻ ՀԵՏ

Հայության շրջանում աստիճանաբար, բայց հիմնարար արմատավորվում է այն տեսակետը, որ հայության գըլխավոր սխալը` անցյալից կառչած լինելն է: Այս տեսակետի կողմնա-կիցները իրենց տեսակետը հիմնավորում են, որ կախվածությունը անցյալից մեզ թույլ չի տալիս տեսնել ու հասկանալ ներկան, ներկայի բազմակողմանի զարգացումները: Այս տեսակետը ճիշտ է, եթե անհատը կամ էթնոսը համակերպվում է այն մտքի հետ, որ իր տեսակը սպառել է իրեն և ոչինչ չի մնում անել, քան ապրել` իրական կամ հնարված անցյալը վերհիշելով:
Ցավոք սրտի հայության շրջանում այդ տեսակը նույնպես գոյություն ունի: Անցյալի նկատմամբ կարոտախտը հիմնակա-նում հատուկ է միջինից ցածր գիտելիքներ ունեցող անձանց, որոնք ունեն մաքուր ազգային գենաֆոնդ: Նրանք գենային հիշողությամբ զգում են իրենց կապը էթնոսի հետ, բայց ինֆորմացիայի պակասը, անցյալի դեպքեր անաչառ վերլուծելու անընդունակ լինելը նրանց դարձնում է իրականությունից կտրված անհատներ:
Նրանց համար կարևորը հայ և օտար ժողովուրդների պատ-մության էջերում հայկական հետք գտնելն է: Նրանց համար մեծ նշանակություն չունի ո՞րքան է նշված պատմական անձը կամ պատմական իրադարձությունը դրական ազդեցություն ունեցել հայության համար և ինչու:

Այսպիսի անհատները չեն կարող ապահովել հասարակության զարգացումը: Նրանք պատմության մասին իրենց անտրամաբա-նական քննարկումներով կարող են ունենալ հակառակ, բացա-սական ազդեցություն հասարակության պասիվ խմբի գիտակ-ցության վրա: Չնայած այդ բոլորին` նշված մարդկանց ազդեցութ-յունը էթնոսի գիտակցության վրա բավականին քիչ է, և այդ խմբի անձանց հետ որոշակի աշխատանք տանելուց հետո կարելի է ունենալ գիտակից, հայրենասեր մարդկանց բավականին մեծ զանգված:
Հայերից շատերը դժգոհում են, որ մենք չէնք սովորում մեր սխալներից: Մովսեսականները շատ ավելի առաջ գնալով գտնում են, որ միայն հիմարներն են սովորում իրենց սխալների վրա, իսկ խելացիները սովորում են ուրիշների սխալներից: Այս տեսա-կետից ելնելով, որին ես լրիվ համամիտ եմ, կարող ենք պնդել, որ մենք լինելով գիտակից անհատների ամբողջություն, որպես էթնոս` ավելի հիմար ենք քան հիմարները, քանի որ չենք սովո-րում նույնիսկ մեր սխալներից:

Մարդուն իր արմատներից կարելի է կտրել տարբեր միջոց-ներով: Մի մասը՝ և ոչ փոքր, հրապուրվում է նյութական բարե-կեցությամբ: Այդպիսիները գտնում են,որ կյանքը տրվում է մի անգամ և կյանքից պետք է վերցնել առավելագույնը: Այդպիսի մարդուն ոչինչ չի հետաքրքրում ոչ ազգը, ոչ նրա անցյալը, ոչ էլ ապագան: Նա համոզված է, որ բոլորը իրականում իր նման են մտածում, բայց կեղծում են: Եթե նրանք նաև նյութական ոլոր-տում ունեն որոշակի հաջողություններ, համոզված են, որ իր շրջապատը նախանձում է իրեն:

Այսպիսի մարդիկ շատ-շատ են և նրանցից կարելի է սպասել ցանկացած ստորություն:

Արմատներից կտրված մարդուն հեշտ է հրապուրել գեղեցիկ ձևակերպած, բայց իրականում անհատին, առավել ևս հասա-րակությանը ոչինչ չտվող օտարածին գաղափարներով: Պետական մակարդակով քարոզվող այդ գաղափարները հատկապես մեծ տարածում են ստացել երիտասարդների շրջանում: Երիտա-սարդների մի մասը իրականում հավատում է նշված <<համա-մարդկային արժեքներին>>, իսկ մեծ մասը իրենց արևմտական ներկայացնելով` ցանկանում է ավելի մոտ գտնվել պետական կերակրամանին:Արագ տեմպերով ավելանում են իրականութ-յունից հիասթափվածների թիվը, որոնք ոչ մի սպասելիք չունեն ներկայից, առավել ևս ապագայից: Այս մարդիկ դառնում են հեշտ ավար տարբեր կրոնների և աղանդների համար:
Շատ կարևոր է զգալ ներկան, հասկանալ ամենաչնչին փոփո-խությունները,որ կատարվում են մեր երկրում և աշխարհում:Այդ պատճառով ներկայով ապրելը կարևոր է,բայց արդյոք հնարավոր է այդ: Հնարավոր է հասկանալ ներկան, այժմյան զարգացումները` չքննելով անցյալը, չպարզելով մեր կատարած սխալները: Գիտակցված թե չգիտակցված այն մարդիկ,ովքեր քարոզում են ապրել միայն այս օրով, մեզնից պահանջում են լինել հիմար, անընդհատ կրկնել նախկինում կատարած նույն սխալները, որոնց վրա կսովորեն << խելացիները>>:

Չմոռանալ անցյալը, չի նշանակում կտրվել ներկայից, չի նշանակում փակվել անցյալի իրական կամ երևակայական պատմության <<հերոսական>> էջերում: Չմոռանալ անցյալը նշա-նակում է լավ իմանալ անցյալը, ամենայն լրջությամբ, անաչառ ուսումնասիրել պապմությունը: Հաշվի առնել ներկայի փոփո-խությունները, հնարավոր զարգացումները և կազմել երկա-րաժամկետ ազգային ծրագրեր:
. Կա անցյալ,կա ապագա, ներկան ընդամենը մի ակընթարթ է, որ կապում է անցիալն ապագային: Չզգալ երակներում անցյալը, չունենալ ապագայի երկարաժամկետ ծրագիր և ապրել միայն ներկայով նշանակում է ապրել ժամանակից դուրս, այսինք ընդանրապես չապրել:

ՄԱՐԴՈՒ ԾԱԳՈՒՄԸ

Փիլիսոփայության քննարկման գլխավոր խնդիրներից մեկը սկսած անտիկ շրջանից մինչև մեր օրերը հանդիսանում է մարդը՝ նրա տեղը ու դերը աշխարհում:
Մեր քննարկումները կլինեին կիսատ, եթե չտանք որոշակի պատկերացում այդ նյութի մասին: Մարդու, նրա գոյության և արարման նպատակների մասին տարբեր փուլերում եղել են տարբեր տեսակետներ:
Այս խնդիրներին կարելի է տալ տարբեր պատասխաններ` ելնելով մարդաբանական, կրոնական, փիլիսոփայական, սո-ցիալական և բարոյագիտական տեսակետներից:

Տարբեր կրոններ մարդու ծագման վերաբերյալ /չնայած որո-շակի գաղափարական տարբերությունների/ հիմնականում հան-գում են միևնույն տեսակետին. մարդու գոյությունը արդյունք է Աստծո կամքի արտահայտման: Աստված արարել է բնության օրենքները, աշխարհը` իր անշունչ ու շնչավոր ոլորտներով:Այդ բոլորից հետո Աստված` որպես իր արարման զարդ, ստեղծել է մարդուն: Կրոններում հիմնականում չի քննարկվում արարման պատճառները:

Անհայտ է ինքնահաստատման, անսահման տարածության և հավերժության մեջ միայնակ չմնալու, թէ այլ նպատակով է Աստված ստեղծել մարդուն:

Անթրոպոլոգիայի /մարդաբանություն/ տեսակետից մարդու ծագման խնդրի քննարկումները և վեճերը սկսվել և շարու-նակվում են մարդկության պատմության ողջ ընթացքում: Այժմ էլ շրջանառվում է մարդու ծագման վերաբերյալ հիմնականում երկու տեսություն՝ իդեալիստական և մատերիալիստական: Երկու տեսություններն էլ ունեն իրենց ուժեղ և թույլ կողմերը:
Մարդու և կենդանիների ծագման մատերիալիստական տեսութ-յան ամենահզոր, համակարգված մոդելը տվել է Դարվինը: Նրանից առաջ Լամարկի ստեղծած տեսությունը, ըստ որի բնության պայմանների, միջավայրի փոփոխության հետևանքով կենդանիները փոփոխվում են` հարմարվելով նոր պայման-ներին, չի ենթարկվում որևէ քննադատության:

Դարվինի հիմնական տեսությունը վերաբերվում է տեսակ ների ծագմանն ու դրանց փոփոխությունները իրականացնող մեխա-նիզմին: Նա իր տեսությունը շարադրել է <<Տեսակների ծա-գումը>> աշխատության մեջ: Այս գրքում հեղինակը տեսակների փոփոխման, զարգացման՝ էվոլյուցիայի շարժիչ ուժեր է համա-րում. ժառանգականությունը, փոփոխականությունը և բնական ընտրությունը:
Տեսությունը կարճ կարելի է ներկայացնել, որ տեսակների տարբեր պոպուլացիաների միջև մրցակցության միջոցով ընթա-նում է բնական ընտրություն: Այն տեսակները, որոնք ավելի լավ են հարմարված միջավայրին, բնական է, որ ավելի պաշտպան-ված են ինչպես բնակլիմայական պայմանների փոփոխությունից, այնպես էլ մրցակից այլ տեսակներից: Այդ պոպուլացիան կարո-ղանում է ավելի շատ սնունդ ձեռք բերել, ավելի շատ սերունդ թողնել և աստիճանաբար տեսակի ներսում գերակշռելով` դուրս է մղում մրցակից պոպուլացիաներին:

Տեսակը առավելություն է ձեռք բերում փոփոխականութ-յունների միջոցով, որը այժմ կոչում են մուտացիա, և այն ժառան-գաբար փոխանցվում է հաջորդ սերունդներին ու ամրապնդվում: Այդ տեսության թույլ կողմը անցումային օղակների բացա-կայությունն է, նաև այն, որ Դարվինը էվոլուցիան բացատրում է անընդատ շարունակվող պատահական մուտացիաներով:
Հատկապես վերջին տեսակետը չի դիմանում լուրջ քննա-դատության: Իրականում անհնարին է, որ պատահական փո-փոխականությունները հանգեցնեին այնպիսի կատարյալ օր-գանիզմների ձևավորմանը, ինչպիսիք մենք տեսնում ենք: Դարվինը էվոլյուցիայի գլխավոր շարժիչ ուժը փաստորեն համարում է տեսակների ներսում և տեսակների միջև պայքարը: Նույն մեխանիզմով Դարվինը փորձել է բացատրել նաև մարդու ծագումը և այն շարադրել է իր <<Մարդու ծագումը և սեռական ընտրություն>> աշխատության մեջ: Նա համեմատել է տարբեր կենդանիների վարքը, այսպես կոչված քաղաքակրթված եվրո-պացու և քարե դարում ապրող մարդու վարքագծի հետ: Նա բերում է բազմաթիվ օրինակներ և վերջում անում է եզրակացութ-յուն, որ մարդու, ինչպես նաև ցանկացած կենդանու զարգացումը անցել է շատ երկար փոփոխականությունների ճանապարհ:
Նրա համեմատություններից ու եզրակացություններից կա-րելի է կարծել, որ մարդկային առանձին խմբեր գտնվում են կենսաբանական զարգացման տարբեր աստիճանների վրա: Դարվինը, համեմատելով ձկների մտավոր ընդունակությունները բարձրակարգ կապիկների հետ և նշելով եղած տարբերությունը` ավելացնում է. <<Точно также нельзя назвать ничтожной разницу в умственном развитии варвара, который, по описанию древнего мореплавателя Байрона, бросил своего ребенка о скалу зато, что тот уронил корзинку с морскими ежами, и таких людей, как Говардили Кларксон; или разницу в умственных способностях между дикарем, не употреблящим никаких абстрактных выражений, и Ньютоном или Шекспиром. Различия подобного рода между величай-шими людьми наиболее развитых расс и последними из варваров тоже связаны между собой тончайшими перехо-дами. Поэтому можно думать, что они переходят одно в другое и развиваются последовательно>>
Այս տեսակետը 19-րդ դարի վերջին հնարավորություն տվեց որոշակի ուժերի դարվինիզմը տարածել նաև հասարա-կական հարաբերությունների ոլորտ: Այդ ուժերը, օգտվելով Դարվինի<<գիտական>> եզրակացություններից, հայտարեցին, որ տարբեր մարդաբանական խմբեր գտնվում են կենսաբանական զարգացման տարբեր աստիճանների վրա և ավելի զարգացած եվրոպացիները իրավունք ունեն տնօրինելու զարգացման ավելի ցածր աստիճանում գտնվող ժողովուրդների ճակատագիրը: Այս ցնդաբանության հետեվանքով սպանվեցին միլիոնավոր մարդիկ, և մինչև այժմ էլ մարդկանց մասայական ոչնչացումը շարու-նակում է մնալ քաղաքական խնդիրների լուծման գլխավոր միջոցը:
Դարվինը բերում է բազմաթիվ օրինակներ, անցկացնում է զուգահեռներ կենդանիների և մարդկանց միջև, սակայն նրա եզրահանգումները, մեղմ ասած, կողմնակալ են: Նրա նշում-ներում, հակառակ պնդումների, բացակայում են անցումային փուլերը: Հնարավոր չէ գտնել կապող օղակներ նույնիսկ միևնույն կարգին պատկանող /օրինակ կատվազգիների, կամ պրիմատ-ների/ կենդանիների միջև:
Այժմ կենսաբանությունը շատ է զարգացել, առաջացել են կենսաբանության նոր ճյուղեր և ուսումնասիրությունները իրա-կանացվում են շատ ավելի մեծ խորությամբ, և հավաքված է անհամեմատ շատ և բազմակողմանի քննարկման նյութ: Ներ-կայումս պնդել, որ թեկուզ ամենաբարդ ռեֆլեքսները պատա-հական մուտացիաների հետևանքով կարող են հիմք դառնալ գիտակցության, կամ զուգահեռ անցկացնել մարդկային հոդա-բաշխ խոսքի և կենդանիների արձակած ձայների միջև, անլուրջ է:

Դարվինը պնդում էր, որ մի կողմից մրցակցություն է գնում կենսաբանական տեսակների իսկ մյուս կողմից կա մրցակ-ցություն միևնույն տեսակի ներսում:
Նեանդերթալյան մարդը` զինված նիզակով և հատիչով, որը կարողանում էր օգտվել կրակից, կարողանում էր կազմակերպել և իրականացնել միացյալ որս, այլևս չուներ մրցակից կենդանական աշխարհում: Նրանց համեմատաբար փոքր քանակը, տարբեր բնակլիմայական պայմաններին լավ հար-մարվելով, վերացնում էին պայքարի անհրաժեշտությունը տեսակի ներսում: Մարդկային հոտը, երբ դառնում էր քանակապես ավելի մեծ, քան կարող էր կերակրել, տվյալ տարածքը բաժանվում էր, և հեռանալով` հաս-տատվում այլ տարածքում:Այս բոլորը նշանակում է, որ Դարվինի տեսության համաձայն մարդու համար չկար բնական ընտրության անհրաժեշտություն, ուրեմն վերանում էր անհրաժեշտ մուտա-ցիայի կուտակման անհրաժեշտությունը և մարդը այլևս չպետք է փոփոխվեր և զարգանար: Հնէաբանական գտածոները հաստա-տում են, որ նեանդերթալյան մարդը ձևավորվելուց հետո, ըստ գտածոնների, ամենամեղմ հաշվարկների, 100 հազարավոր տարի չի ունեցել ոչ միայն կենսաբանական այլև տնտեսական միջոցների փոփոխում և զարգացում: Այս երևույթը բնության մեջ նույնպես բացառիկ երևույթ չէ: Բազմաթիվ կենդանիներ, նաև կենսաբանա-կան տեսակներ ու դասեր արդեն միլիոնավոր տարիներ չունեն էվոլյուցիոն զարգացում: Չնայած դրան մարդու զարգացումը կանգ չառավ և ձևավորվեց այժմյան մարդը:Մարդու ծագման հարցի քննարկումը շարունակելուց առաջ տեղին է ներկայացնել հետա-քրքիր մի փորձ, որը ստացել է <<Հարյուր կապիկների սինդրոմ>> անունը: Մի կղզում որտեղ կային բազմաթիվ վայրի կապիկներ ճապոնացի գիտնականները հետևում են կղզում բնակվող կապիկների, մի խմբի վարքին. նրանք ապրում էին բաժանված, առանձնացված և շփում չունեին մնացածների հետ: Դիտորդները կապիկներին կերակրում էին քաղցր կարտոֆիլով:Դիտորդները կապիկներին մի քանի օր կերակրելուց հետո, սկսում են կար-տոֆիլը պարզապես լցնել գետնին՝ ավազի վրա։ Սկզբում կա-պիկները կարտոֆիլը ուտում էին առանց մաքրելու, ավազի հետ միասին: Շուտով մի կապիկ, հետո մյուսները սովորում են ուտելուց առաջ լվալ ավազոտ կարտոֆիլը:Այս փորձը իրենից ոչ մի նոր ինֆորմացիա չի պարունակում:Բնության մեջ կարելի է տեսնել կենդանիների մոտ փորձի փոխանցման ավելի վառ օրինակներ: Կենդանիները ոչ միայն կարողանում են օգտվել փայտից կամ քարից` սնունդ ձեռք բերելու համար այլև մաքրել պտուղը կեղևից, կարողանում են սովորել և իրենց փորձը փո-խանցել ուրիշներին:Օրինակ՝ զարմանալի է դիտել, թե ինչպես է կաչաղակը կարողանում հացի փշրանքներով ձուկ որսալ: Ինքնու-րույն <<հայտնագործությունների>> այսպիսի բազմաթիվ դեպքեր կարելի է հանդիպել բնության մեջ:Վերևում նկարագրված փորձում մեզ համար ավելի կարևոր է փորձի հետագա զարգացումները: Փորձարկվող կապիկները ապրում էին առանձնացված և չունեին անմիջական շփում կղզում գտնվող կապիկների հետ: Չնայած դրան` որոշակի ժամանակից հետո կղզում ապրող բոլոր կապիկ-ները ուտելուց առաջ սկսում են լվանալ կարտոֆիլը: Այսինքն կապիկների մի խմբի ձեռք բերած նոր ինֆորմացիան առանց անմիջական շփման փոխանցվել էր կղզում ապրող միյուս կապիկներին:
Այն, որ միևնույն տեսակի կենդանիների մեջ գոյություն ունի ներքին կապ, որի շնորհիվ կենդանիները զգում են իրենց զուգընկերոջը, նաև փոխանցում են որոշակի տեղեկություն իրենց պոպուլիացիայի ընդանուր վիճակի մասին, հայտնի էր վաղուց:

Կապիկների հետ կատարած փորձը, ընդլայնում է մեր պատ-կերացումները, ցույց է տալիս, որ մեծ տարածությունների վրա կարելի է ինֆորմացիա փոխանցել ոչ միայն բնազդների մակար-դակում, այլև ավելի բարդ, վերացական մտքեր փոխանցել և դա շատ ավելի լավ են իրականացնում կենդանիները քան մարդիկ:
Կրոնական տեսակետը մարդու ծագման վերաբերյալ գուցե շոյում է մարդու ինքնասիրությունը, սակայն այն նույնպես չի ենթարկվում քննադատության: Ամեն ոք, եթե ունի որոշակի գիտե-լիքներ և տրամաբանություն չի կարող ժխտել էվոլուցիայի գոյութ-յունը:Ամեն ինչ կընկնի իր տեղը, եթե ընդունենք, որ իրականում գոյություն ունի էվոլուցիան, բայց միաժամանակ գոյություն ունի նաև համատիեզերական մտածող կենտրոնը, որը ուղղորդում և ապահովում է էվոլյուցիան:Առաջին հերթին, եթե ընդունենք, որ մուտացիան ծրագրվում և իրականացվում է բնության կամ Աստծո կողմից՝ կնշանակի վերանում է անցումային օղակների երկար շղթայի անհրաժեշտությունը:
Մարդը իր սահմանափակ գիտելիքներով ուսումնասիրում է գենային ինժիներիան, փորձում է աճպարարություններ անել կեն-դանիների ու մարդկանց գեների հետ: Այդ դեպքում տիեզերական մտածող կենտրոնը կարիք չունի ստեղծելու բազմաթիվ անցու-մային փուլեր, և մի տեսակից այլ՝ կենսաբանական ավելի զար-գացած տեսակի անցումը կարող է կատարվել մի քանի սերունդ-ների գոյության ընթացքում: Եվ անցումային տեսակներ, եթե կան էլ, այնքան փոքրաթիվ են, որ դրանք գտնելու հավանականութ-յունը շատ փոքր է:
Տեսակների արագ փոփոխման օգտին է խոսում նաև այն փաստը, որ երկրի ողջ զարգացումը ընթացել է իրար հաջորդող ավերում-արարում փուլերով: Կաթնասուները, որ այժմ երկրի վրա իշխում են պարտական են համատարած համաշխարհային ավեր-մանը, երբ ոչնչացան հսկա սողունները և տեղ բացվեց կաթնա-սունների համար:

Քննարկումներից տեսանք, որ նշված տիեզերական կենտրոնը, որին մեր նախնիները կոչում էին Բան, այժմյան մեր պատկերա-ցումներով կարելի է համեմատել մտածող համատիեզերական համակարգիչի հետ, որը նույնպես ունի պահանջ էվոլյուցիայի: Ի տարբերություն կենսաբանական օրգանիզմների` տիեզերական ինֆորմացիոն կենտրոնը՝ համաշխարհային միտքը, կարող է զար-գանալ, ենթարկվել էվոլյուցիայի` միայն ողջ տիեզերքից նոր, ավելի շատ ինֆորմացիա ստանալով: Այստեղ է թաքնված հազա-րամյակներ շարունակ մարդկությանը հուզող գլխավոր հարցի պատասխանը՝ ո՞րն է աշխարհի և դրա հետ նաև մարդկության գոյության իմաստը: Համաշխարհային գիտակցությունը կառավա-րում և ուղություն է տալիս համատիեզերական, համընդհանուր էվոլյուցիային: Համաշխարհային գիտակցությունը, ապահովելով նյութական տիեզերքի զարգացումը, բազմազանության ավելաց-մանը, ինքն էլ դրա շնորհիվ զարգանում է` ստանալով նոր ինֆորմացիա:
<<Բամազանության անհրաժեշտության>> օրենքը հավանաբար տիեզերական օրենքներից կարևորագույնն է: Համաշխարհային բանականությունը հին,իրեն սպառած, ընդհանուր էվոլյուցիան, խանգարող տեսակները ոչնչացնելով, տեղ է ազատում նոր` էվո-լյուցիոն զարգացման համար և այդ ճանապարհով ավելացնում նոր ինֆորմացիա ստանալու հնարավորությունը: Կարևոր է նաև այն, որ ոչնչացած տեսակները անհետ չեն վերանում:Նրանց մասին ամբողջական տեղեկությունը պահ-պանվում է և կարող է օգտագործվել նոր տեսակների կամ ավելի մեծ համակարգերի ձևավորման ժամանակ: Օրինակ` մի շարք սոցիոլոգներ գտնում են,որ իրենց նյութապաշտությամբ և հիվանդոտ ռացիոնալիզմով ԱՄՆ-ի բնակչությունը կրկնում է Հին Հռոմի բնակչությանը:
<<Բազմազանության անհրաժեշտության>> օրենքը, լինելով տիեզերքի շարժիչ ուժը, վերաբերվում է ոչ միայն նյութական աշխարհին, այլև՝ առավել ևս այն հիմնարար օրենքներին, որոնք ձևավորում ու փոփոխում են բազմազանության ձգտող նյութական աշխարհը: Հազար անգամ ճիշտ է այն պնդումը, որ բնության մեջ փակուղիներ չկան, ամեն թվացյալ փակուղի նոր ճանապարհի սկիզբ է: Տեսանք, որ մարդու կենսաբանական զարգացումը մտել էր փակուղի և մարդու էվոլուցիան ապահովելու համար անհրա-ժեշտ էր այլ ճանապարհ, այլ մեխանիզմներ:

ԽՍՀՄ-ի կենսաբանները անվիճելի ճշմարտություն էին համա-րում դարվինիզմը: Դրա հետ միասին` որպես կոմունիստ գիտնա-կաններ, նրանք չէին կարող անուշադրության մատնել դասական մարքսիզմի հիմնական մատերիալիստական դրույթները և հատ-կապես Ֆ. Էնգելսի <<Ընտանիքի, մասնավոր սեփականության և պետության ծագումը>> և <<Роль труда в процессе превращения обезьны в человека >> աշխատությունները: Ֆ. Էնգելսը կողմ լինելով մարդու դանդաղ, աստիճանաբար ձևավորվելու տեսա-կետին նաև կարևորում էր մարդու կազմավորման գործում աշխատանքի, սոցիալական հարաբերությունների դերը:
Այս է պատճառը, որ Հ.Ս. Հանրագիտսրանում մարդու ծագ-ման վերաբերյալ գրված է. <<Ժամանակակից մարդու էվոլյու-ցիայում կենսաբանական գործոնները կորցնում են իրենց առա-ջատար նշանակությունը՝ զիջելով այն սոցիալականին>>:
Էնգելսը ցանկանալով պատմական զարգացումների ենթա-տեքստում ցույց տալ մարդու աստիճանական կենսաբանական զարգացումը, այն բաժանում է նախապատմական, վայրենության և բարբարոսության շրջանների: Առաջինը վայրենության շրջանն էր, որը իր հերթին բաժանվում էր 3 փուլի: Առաջինը սկսվել է, երբ ինչ որ կապիկներ ապրում էին ծառերի վրա և սնվում էին մրգերով: Այս շրջանը շարունակվել է նաև այն ժամանակ, երբ մարդը կարողանում էր պատրաստել բրուտագործական իրեր, հագուստ և օգտվում էր նետ ու աղեղից ու սկսում է բնակվել պատրաստված տներում: Հաջորդը բարբարոսության շրջանն է, որը նորից բաժանված է 3 փուլի, ըստ էնգելսի՝ բարբարոսության շրջանը սկսվում է, երբ մարդ հայտնագործում է բրուտագործական անիվը, զբաղվում է հողագործությամբ ու անասնապահությամբ: Էնգելսը գտնում էր, որ բարբարոսության վերջին փուլում են ստեղծվել նաև երկաթի ձուլումը, գրի ստեղծումը, մշակույթի տարբեր ճուղերը և այլն:

Այս բոլորը Մարքսի և Էնգելսի համար քաղաքակրթութ-յան չափանիշներ չէն: Մարքսիզմի հիմնադիրների տեսակետից քանի դեռ չի առաջացել մասնավոր սեփականություն և դրա արդյունքում՝ դասակարգեր, դասակարգային պայքար և դրա հիման վրա դասակարգային պետություն, միևնույն է անկախ նրանից որքան են հասարակության ձեռք բերված նվաճումները, այն միևնույնն է գտնվում է բարբարոսության աստիճանում:

Էնգելսի այս ուսումնասիրությունները դարձան ուղենիշ խորհրդային պատմագիտության համար: Գոյություն ունեցող բացահայտ փաստերի ճնշման տակ ստիպված էին որոշակի փոփոխություն մտցնել մարդու զարգացման նշած փուլերում: Քարի և երկաթի դարերի միջև տեղավորեցին պղնձի ու բրոնզի դարերը:Մետաղների օգտագործմամբ բացատրելով արտա-դրողականության բարձրացումը և դրա հետևանքով մասնավոր սեփականության առաջացումը, այսպես կոչված քաղաքա-կրթության սկիզբը խորհրդային պատմագրությունը հասցրեց մինչև Ք.ա 3-րդ հազարամյակ:

ԽՍՀՄ-ը դադարել է գոյություն ունենալուց, բայց խորհըր-դային պատմագիտությունը շարունակում է իր գոյությունը: Վեր-ջին տարիներին բազմաթիվ հնագիտական բացահայտումներ են արվել, սակայն հին, վաղուց մեռած դպրոցի ներկայա-ցուցիչները իրենց ձեռքում պահելով պաշտոնական պատմագիտության կա-ռավարման լծակները և կատարելով որոշակի պատվեր շարու-նակում են նոր փաստերը չընդունել, կամ արհեստականորեն հարմարեցնել հին, իրեն սպառած տեսությանը:
Էնգելսի տեսությունը ունեցավ նաև մի մեծ, կարևոր նշանա-կություն: Նա փաստորեն առաջ քաշեց այն տեսակետը, որ մար-դու էվոլյուցիայի վրա, ինչ որ պահից սկսված, ավելի մեծ ազդե-ցություն են ունեցել ոչ թե կենսաբանական, այլ սոցիալական գործոնները և դրանց ազդեցությունը սկսվել է ոչ թէ վերջին պատմական զարգացումների շրջանում, այլ այժմյան մարդու ձևավորման ամենավաղ փուլում: 20-րդ դարի երկրորդ կեսին մարդու ծագման ինչպես մատերիալիստական, այնպես էլ իդեալիստական տեսության կողմնակիցները մասնակի ընդունում են իրենց տեսություններում որոշակի բաց թողումների գոյությունը և փորձում են նորովի ներկայացնել իրենց տեսակետները: Վատիկանին կից ստեղծվում է հոգևորականներից և կենսաբան-ներից կազմված մի հանձնախումբ, որը մշակում և հրապարակում է Վատիկանի փաստացի նոր տեսակետը: Վատիկանը ընդունում է էվոլյուցիան և հայտարարում,որ աստվածաշնչյան պնդումը, որ Աստված աշխարհն արարել է վեց օրում չպետք է հասկանալ բառացի: Վեց օրերը խորհրդանշում են աշխարհի արարման վեց փուլերը: Աստված, ստեղծելով բջիջը, նրան տվել է նաև էվոլյուցիայի օրենքը, որի շնորհիվ արարման վերջին՝ վեցերորդ փուլի ժամանակ ձևավորվել է մարդը: Տեսությունը բավականին սրամիտ է կազմըված, բայց բավականին հարցեր մնում առանց լուծման: Չբացահայտված է մնում, օրինակ՝ ստեղծված առաջին բջիջը, կամ բջիջները ի սկզբանե գենետիկ զարգացման օրենքը ստանալիս ստացել են նաև այդ զարգացման ամբողջական ծրա-գիրը, այսինքն, որ բջիջը իր էվոլյուցիոն զարգացման փուլում ինչ կենդանու է վերափոխվելու, իսկ գուցե ճիշտ կլիներ, որ միաժա-մանակ Վատիկանը ընդուներ նաև դարվինիզմի գլխավոր սկզբունք հանդիսացող տեսակների միջև պայքարի սկզբունքը:

Դարվինի տեսության կողմնակիցները իրենց հերթին փոր-ձեցին լրացում մտցնել տեսության մեջ: Նշեցինք, որ տեսության ամենաթույլ կողմը պատահական մուտացիաների առաջացման և դրա շնորհիվ կայուն օրգանիզմների ձևավորման խնդիրն է: Առաջ քաշվեց մի տեսակետ, ըստ որի մուտացիաների պատճառը բնական ռադիացիան է, որի ազդեցության հետևանքով տեղի են ունենում բազմաթիվ մուտացիաններ և պատահական մուտացի-աների հետևանքով հին տեսակներից առաջանում են նոր տեսակներ:
Նոր ստեղծված <<տարբերակների>> միջև է ընթանում մրցակցություն, որի շնորհիվ ոչ մրցունակ տեսակները արագ ոչնչանում են և իրականանում է էվոլյուցիան: Այդ մասին ռուս գենետիկները 1988թ գրում էին. <<Ժամանակակից պեղումների մեջ գտնված հնադարյան հումանոիդների ուսումնասիրութ-յունները գիտնականներին հանգեցրել են այն մտքին, որ հավանաբար քրոմոսոմային ապարատի փոփոխությունը 48 քրոմոսոմից դեպի 46 քրոմոսոմի, տեղի է ունենում սեյսմիկական ակտիվ շրջանում: Նման եզրահանգումները բխում են այն համոզմունքներից, որ քրոմոսոմների փոփոխությունները կա-րող են առաջանալ երկրաշարժներին ուղեկցող մուտագեն գործոն-ներից՝ գամմա ճառագայթումից, ռադիոնային ջրերից, բարձր խտությունից, ծանր մետաղների աղերից, որոնք հանգեցնում են քրոմոսոմային վերափոխումների հաճախականության բարձրաց-մանը>>: Այս լրացումը բացահայտում է էվոլյուցիայի արագ, առանց անցումային փուլերի իրականացման հնարավորութ-յունը:Չնայած դրան նորից մնում է չլուծված մի կարևոր խնդիր:

Նախքին քննարկումները /Աշխարաճանաչում 1/ ցույց տվեցին, որ ցանկացած համակարգ՝, այս դեպքում մարդը, իր կառուցվացքով և գործնեության հիմնարար սկզբունքներով ներդաշնակ է ավելի մեծ համակարգի հետ և կազմում է այդ համա-կարգի անբաժան մասը: Տիեզերքի ու բջիջի, Արեգակնային համակարգի ու ատոմի կառուցվածքների հիմքում դրված են նույն սկզբունքները. ինչ վերևում է, այն էլ ներքևում է: Համա-տարած ներդաշնակության օրենքը շատ վաղուց նկատել և ընդունել են ինչպես հավատից ձևավորված կրոնները, այնպես էլ հին աշխարհի բոլոր մտածողները: Պատահական չէ, որ փիլիսո-փայության հիմնական նպատակը անհատի համար ներդաշ-նակության հասնելու ձգտումն է: Ներդաշնակություն՝ ինչպես ներքին, այնպես էլ ավելի մեծ համակարգերի հետ:

Ներդաշնակության՝ քաոսից կանոնավորին անցումը հնարա-վոր է, եթե գոյություն ունի ներդաշնակության կենտրոն, որը լինելով կատարյալ, ներդաշնակ և համակարգված, կարող է ապահովել համատիեզերական ներդաշնակությունը: Ներքևում առանձին կխոսենք Անաքսագորասի ձևավորած գաղափարների մասին, իսկ այստեղ նշենք, որ նա առաջինն էր հայտնի մտածողներից, որ առաջ քաշեց <<Համաշխարհային մտքի>>` որպես նյութական աշխարհը կանոնավորող միակ ուժի, գաղափարը: Նա առաջին հայտնի մտածողն էր, բայց ոչ ընդանրապես առաջինը:
Հին առասպելները նշում են Քաոսի, նրա ձևափոփոխման ու կանոնավոր աշխարհի ստեղծման մասին: Այդ բոլորի իրա-կանացումը կապվում է նախասկզբնական՝ մշտապես գործող բացարձակ կամ երկու հակառակ պայքարող ուժերի ազդեցութ-յան հետ:Այդպիսի ուժ հայկական էպոսում հանդես է գալիս Մեղրագետը: Ծովինարը իր զարգացումը՝ իր որդիներին, ունե-նում է Մեղրագետից ջուր խմելու շնորհիվ: Կարևոր է, որ էպոսում նշվում է, որ հետագայում նույնպես պահպանվում է Մեղրագետը և նրա ազդեցությունը` որպես իր չափերով փոքր գետակ, որը առանց խառնվելու ճեղքում, անցնում է պղտոր գետի ջրերը: Քննարկման համար կարևոր է այն, որ ըստ էպոսի Մեղրագետը՝ կայունության և ներդաշնակության կենտրոնը, գտնվում է Հայ-կական լեռնաշխարհում: Զարգացումը ընթանում է ավերում-արարում հաջորդող փուլերով: Զարգացող, փոփոխվող օրգանիզմը որոշակի կարճ ժամանակ գտնվում է անցումային՝ քաոսային վիճակում /այս նշված օրինակում երկիր մոլորակը/ և անհնար կլիներ արագ, նոր և կայուն վիճակի անցնել, եթե փոփոխվող օրգանիզմում չլիներ կայունության կենտրոն, որը հին օրգանիզմից անցնում է նոր, ձևավարված օրգանիզմին և փոխանցում ողջ դրական ինֆորմացիան: Երկիր մոլորակի կայունության բևեռը՝ Հայկական լեռնաշխարհն է/Աշխարհաճանաչում 2/:
Ինֆորմացիոն դաշտը, <<Համաշխարհային միտքը>>՝ Արա-րիչը, լինելով բացարձակ ինֆորմացիա,անմիջական գործ չունի նյութական աշխարհի, ֆիզիկական օրգանիզմների հետ: Արարիչը չի ստեղծում մատերիա: Իդեան, որը նյութական չէ, չի կարող և չունի դրա կարիքը, որպեսզի ստեղծի մատերիա:
Արարիչը ստեղծել է համատիեզերական օրենքներն ու օրինաչափությունները: Այդ օրենքների ու օրինաչափությունների շնորհիվ է նյութական աշխարհը ստացել կանոնավորված, համա-կարգված ձև և շարունակում է մշտապես գտնվել փոփոխման և էվոլյուցիոն զարգացման մեջ:
Արարիչը, դուրս չգալով գոյություն ունեցող օրենքների սահ-մաններից, ապահովելու համար էվոլյուցիան, ստեղծում է դրա համար բարենպաստ պայմաններ:
Հայկական լեռնաշխարհը, հանդես գալով որպես ինֆորմա-ցիոն նաև կայունության կենտրոն ողջ երկրագնդի համար, արար-ման պահից չի կորցրել իր դերը մինչ այժմ: Նույնը կարելի է տեսնել նաև մարդու ձևավորման պարագայում: Ասացինք, որ մարդու զարգացումը` որպես կենսաբանական օրգանիզմ, մտել էր փակուղի, քանի որ չկար մարդու պարագայում տեսակների միջև և տեսակի ներսում պայքար: Անհրաժեշտ էր մարդու էվոլյուցիան ապահովելու համար օգտագործել նոր մեխանիզմներ: Նշել ենք, որ զարգացումը ընթանում է ավերում և արարում հաջորդող փու-լերով: Մարդու զարգացումը չխուսափեց այս օրինաչափություն-ներից:Սկսված սառցապատման շրջանը մեծ փորձություն էր կենսաբանական օրգանիզմների համար:

Սառցադաշտերը ծածկեցին Եվրոպայի մեծ մասը: Ավելի հարավ տարածվեց տայգան: Կենդանիների և բույսերի մեծ մասը, որոնք սովոր էին մերձարևադարձային կլիմային ոչնչացան, կենդանի մնացած տեսակների մի մասն էլ տեղափոխվեց ավելի հարավ: Տեղում պայմանները դարձան ավելի խիստ: Մեծ տարածում ստացան ցրտադիմացկուն կենդանիները:
Այս պայմաներում նեանդերթալյան մարդկանց որոշակի խմբեր, հետևելով հեռացող կենդանիներին, իջան հարավ, իսկ մի մասն էլ քանի որ կարողանում էին օգտվել կրակից, պատրաս-տել հագուստ, հարմարվեց նոր պայմաններին և շարունակեց ապրել։ Հյուսիսում մնացած նեանդերթալցիները. չնայած կլիմայի և կենսաբանական միջավայրի կտրուկ փոփոխմանը, չկրեցին որևէ կենսաբանական փոփոխություն և շարունակեցին իրենց գոյությունը ևս բազմաթիվ հազարամյակներ: Այլ էր վիճակը մեր տարածաշրջանում:Ալպ-Հիմալայան լեռնային գոտին` որպես բնական պատնեշ, որոշ չափով կանգնեցրեց սառցակալման տա-րածումը դեպի հարավ: Դրա շնորհիվ հարավ իջած կենդանի-ները, բույսերը և նախամարդիկ կետրոնացան նշված տարածք-ներում:

Սրանով կարելի է միայն բացատրել, այն որ Հայկական լեռնաշխարհը առանձնանում է իր կենդանական ու բուսական աշխարհի բազմազանությամբ: Բալկանյան և Ապենինյան թերա-կղզիներում, որոնք մոտ էին սառցադաշտերին, տարածվում էր տունդրան: Հիմալայան լեռները տարածվում են շատ ավելի հարավում, նաև ունեն մեծ բարձրություն, որի շնորհիվ նրանից հարավ ընկած տարածքները չկրեցին կլիմայական որևէ փոփո-խություն:
Սև ծովը, Կովկասյան լեռները պաշտպանում էին Փոքր Ասիան, Հայկական լեռնաշխարհն ու Իրանական սարահարթի հյուսի-սային շրջանները սառցակալման խիստ ազդեցությունից, որի շնորհիվ նշված տարածքներում եղավ մասնակի սառցակալում: Բարձրադիր լեռները ծածկվեցին սառցադաշտերով, բայց հարթա-վայրերը շարունակում էին պահպանել լավ պայմաններ կենդա-նիների և մարդկանց ապրելու ու բազմանալու համար: Հատկա-պես առավել խիստ սառցակալման շրջանում, որը տևեց հազար-ամյակներ, սառցադաշտերով ծածկվեցին Տավրոսի լեռները: Դրա հետևանքով մարդկանց մի մեծ քանակություն մնաց փակված Հայկական լեռնաշխարհում:

Բնակլիմայական լավ պայմանները, կերի առատությունը թույլ էր տալիս մարդկանց արագ բազմանալ, սակայն տարածքի կտրված լինելը այլ տարածքներից մեծացնում էր բնակչության խտությունը և այս պայմաններում առաջանում է պայքար մարդ-կային հոտերի միջև, որը չկար հարյուր հազարավոր տարիներ:
Սառցակալման հետ միասին Ալպ-Հիմալայան գոտում և Աֆրի-կայի արևելքում սկսվեց ակտիվ հրաբխային գործնեություն: Սկսված հրաբուխների ու երկրաշարժերի հետևանքով փոխվեց տարածաշրջանի ռելիեֆը: Հայկական լեռնաշխարհը այդ բոլորի հետևանքով ծովի մակարդակից բարձրացավ ևս 600-800 մետրով ու ստացավ այժմյան տեսքը: Բնական ռադիացիայի հետևանքով սկսվեց մարդկանց մոտ առաջանալ մուտացիա: Սկսված մուտա-ցիան, միաժամանակ մարդկային առանձին հոտերի միջև ընթա-ցող մրցակցությունը, դարձան հիմնական կենսաբանական գոր-ծոնները, որոնց շնորհիվ ձևավորվեց այժմյան մարդը:
Այս գործոնները ընդհանուր են բոլոր կենսաբանական օրգա-նիզմների էվոլյուցիոն զարգացման համար: Մարդու վերջնական ձևավորման վրա, ինչպես իրավացիորեն նշել են դեռևս 19-րդ դարի մտածողները ու ԽՍՀՄ-ի գենետիկայի մասնա­գետները, ավելի մեծ ազդեցություն են ունեցել սոցիալական գործոնները: Հայկական լեռնաշխարում մարդկային հոտերի միջև մրցակցութ-յունը առաջին հերթին, ընթանում էր սոցիալա­կան հարթության վրա: Միանման զինվածության աստիճանում գտնվող մարդկային հոտերից այն հոտն էր ստանում առավե­լություն մյուսների նկատ-մամբ, որի անդամները ավելի լավ էին կարողանում կազմակերպել հոտի ներսում սոցիալական հարաբերությունները: Համեմատա-բար մեծ խտության պայ­ման­ներում առաջնային խնդիր է դառնում հոտի անդամ­ներին անհրաժեշտ սննդով ապահովելը: Շատ կարևոր է դառնում սննդի ձեռք բերման գործի ավելի լավ կազմակերպումը և ստացված սնունդը հոտի անդամների միջև ռացիոնալ բաշխ­ման խնդիրը: Ավելի կարևոր էր հետագա զար-գացումների համար, այն վերաբերմունքը, որ աստիճանաբար ձևավոր­վում է կանանց, երեխաների և մեծահասակների նկատ-մամբ: Դրա առաջին քայլը մարդակերության արգելումն էր: Նշված խմբի մարդիկ էին առաջին հերթին զոհ դառնում մար-դակե­րությանը և դա մեծ հարված էր հասցնում մարդկանց զար-գացմանը: Կանանց և երեխաների քանակից էր կախված, թե մոտ ապագայում որքան սնունդ ձեռք բերող կունենա տվյալ մարդ-կային հոտը: Պատահական չէ, որ մեզ հասած հնագույն արվեստի գործերում /ժայռապատկերներ, կենդանիների, կանացի և տղա-մարդու արձանիկներ /բացահայտ շեշտվում է սեռային տար-բերության, ծննդի և բազմացման գաղափար­ները, որոնք պետք է ապահովեին մարդկային հոտին առողջ, մեծաքանակ սերնդով: Հաջորդ խումբը մեծահասակներն էին:Մեծահասակները, եթե հասնում էին այդ տարիքին, բնական է, որ դառնում էին ֆիզի-կապես ավելի թույլ, կորցնում էին նախկին սուր տեսողությունը և համարվելով բեռ հոտի համար, ոչնչացվում էին հոտի մյուս անդամների կողմից: Այժմ հոտը սկսում է հոգ տանել նրանց մասին: Չնայած նրանք չէին կարող որս անել, կամ զբաղվել հավաքչությամբ, բայց կարևոր էր նրանց ձեռք բերած փորձի փոխանցումը: Այլևս անհատի փորձը չի կորչում անհատի հետ միասին, այլ աստիճանաբար կուտակվելով դանդաղ վեր է ածվում խմբակային հիշողության, ավանդույթների, տաբուների և ի վերջո պատմության: Ավելի փորձառու մեծահասակները դժվարությամբ էին սնունդ հայթայթում, սակայն կուտակած հմտությունը նրանց թույլ էր տալիս պատրաստել և կատա­րե­լագործել գոր-ծիքներ ողջ հոտի համար, նաև հետևում էին կրակին: Շատ կարևոր էր մարդկային հոտի համար նաև այն, որ մեծահա-սակները իրենց վրա վերցնելով երեխաներին հետևելու, պահ-պանելու գործը, ոչ միայն փոխանցում էին նրանց իրենց կու-տակված փորձը, այլև դրա շնորհիվ երիտասարդ կանայք, ազատվելով երեխաներին հսկելու հոգսից, կարող էին զբաղվել ողջ հոտի համար սնունդ հայթայթելու գործով, որով անհամեմատ ավելանում է սնունդ ձեռք բերողների քանակը: Այժմյան մարդու ձևավորման վրա ազդել են նաև այլ գործոններ, օրինակ մարդու սաղմնային ձևավորման ընթացքի արմատապես ձևափոխվելը: Ցանկացած կենդանի, բացի պարկավորներից, ծնվում են համա-չափ ձևավորված և դա տեսակի պահպանման կարևոր պայմանն է, ոչ մի կենսաբանական տեսակ չի կարող գոյատևել, եթե նրա նոր ծնված ձագը երկար ժամանակով ամբողջովին կախման մեջ լինի իր ծնողից, ինչպես գոյություն ունի մարդու պարագայում: Մարդու պարագայում խնդիրը այլ է և շատ ավելի բարդ: Երեխան ծնվում է ամբողջությամբ անպաշտպան և տարիներ շարունակ ի վիճակի չէ միայնակ գոյատևելու: Դրա միակ պատճառը մարդու ներվա-յին համակարգի և գլխուղեղի բարդությունն է: Մարդու պարագա-յում սաղմի ձևավորումը, եթե ընթանար նույն տրամաբանութ-յամբ, ինչպիսին օգտագործվել է մյուս բարձրակարգ կենդա-նիների պարագայում, և ողջ օրգանիզմը ստանար վերջնական ձևավորում, ինչպես կատարվում է գլխուղեղի և ներվային համա-կարգի պարագայում, սաղմի վերջնական ձևավորումը կշարու-նակվեր ևս մի քանի ամիս և երեխան կծնվեր 20-25 կիլոգրամ, որը մոր համար կնշանակեր անխուսափելի մահ, որը կենսա-բանական բարձրագույն օրգանիզմների պարա­գայում անթույլա-տրելի է: Սա է պատճառը, որ այն ուժը, որը ծրագրում և մշակում է էվոլյուցիան, հաջորդաբար իրակա­նացվող քայլերով /անկախ նրան կկոչենք բնություն, թե Արարիչ/ մարդու պարա-գայում գնացել է այլ ճանապարհով: Ծնողը՝ անգամ երկու ծնողները միասին ֆիզիկապես ի վիճակի չէն տարիներ շարու-նակ կերակրել և պաշտպանել նորածին երեխային, կա նաև հաջորդ ձագ ունենալու մասին <<մտածելու>> խնդիրը: Այս պարագայում նորածին երեխայի պաշտպանության համար ձևավորվում է այլ պաշտպանո­ղական միջավայր՝ այլ <<պարկ>>՝ ինչպես կատարվում է պարկավոր կենդանիների պարագայում, որոնք նույնպես ծնվում են ամբողջովին անպաշտպան:
Ինչպես տեսանք վերևում երեխաների պաշտպանության, դաս-տիարակման խնդիրները իրականացնում էր մեծահասակների կողմից և նրանց նկատմամբ պատասխանատվություն էր կրում ողջ կոլեկտիվը:
Սրանից կարելի է անել մի շատ կարևոր եզրակացություն՝ մարդու արարումը, սոցիալական հարաբերությունների ձևավոր­վելը և դրա արդյունքում մարդկային հասարակության առա-ջացումը կատարվել է պատմականորեն կարճ ժամանակա-շրջանում: Կարևոր է, որ մարդը առաջացել է անհարթ, լեռնային գոտում, որը նրան հետագայում հնարավորություն տվեց տարած-վել ու հաստատվել երկրագնդի գրեթե բոլոր գոտիներում: Կան նաև օգտագործված այլ մեխանիզմներ մարդու արարման ժա-մանակ, ինչպես ալկահոլի ազդեցություն էր, կամ նախնական գիտելիքների ձեռք բերումը, որի մասին գրվել է <<Աշխարաճա-նաչում>> աշխատության 3-րդ դրքում :
Այս բոլորը փոփոխությունները առաջին հերթին նշանակում են, որ որոշակի նախամարդկանց հոտերի ներսում առաջանում է աշխատանքի բաժանում, ըստ սեռի և ըստ տարիքի, որով անհա-մեմատ ավելանում է ձեռք բերվող սննդի քանակը։ Հաջորդ քայլը եղավ այն, որ պատահական կազմավորվող, անկայուն, մշտապես պառակտվող հոտի փոխարեն, այժմ հանդես է գալիս կայուն, արյունակցական կապերով կապված տոհմը: Տոհմի հանդես գալը անհատների միջև ծնում է նոր հարաբերություններ։ Տոհմի ամեն անդամ զգում է իրեն պատասխանատու տոհմի և նրա ամեն մի անդամի հանդեպ։
Այս բոլորը նշանակում է, որ հենց սոցիալական հարաբե-րությունները առաջին հերթին ծնեցին մինչ այդ կենդանական աշխարհում գոյություն չունեցող մի նոր երևույթ` հանձինս մարդկային հասարակության:

Կարելի է հակաճառել, որ Աֆրիկայի արևելքում նույն ժամա-նակ ձևավորվել էր միևնույն բնակլիմայական միջավայրը, և նույն բնական ռադիացիայի հետևանքով կարող էր առաջանալ բա-նական մարդը, ինչպես մշտական պնդում են արևմուտքի մար-դաբանները: Կան որոշակի հետքեր, որ իրականում արևելյան Աֆրիկայի նշված շրջանում սկսվել էին որոշակի կենսաբանական փոփոխականություններ մարդկանց մոտ: Ամենայն հավանակա-նության այս տարածքում բնական ռադիացիայի հետևանքով հարավային նեանդերթալցիների որոշ հոտերի մոտ սկսվել են մուտացիաներ, բայց տարածության ընդարձակությունը, արգելք-ների բացակայությունը թույլ չէին տալիս, որ առանձին հոտերի միջև առաջանար մրցակցություն, և <<պատահական>> մուտա-ցիաների հետևանքով առաջացած դրական փոփոխումները ժառանգաբար փոխանցվեին և ամրապնդվեին:
Այն, որ բանական մարդը ձևավորվել է Հայկական լեռնաշ-խարհում գրվել էր դեռ 2002թ. <<Հայոց պատմության ուրվա-գծեր>> 1-ին գրքի 1-ին հատորում: 2008 թ-ից սկսվեց Նոր Գեղիի կոչված հնավայրի պեղումները: Պեղումները դեռ շարունակվում են, բայց հավաքված նյութերի ճնշման տակ նույնիսկ ամենաթերահավատներն ու զգուշավորները ստիպված են անել հեղոփախական եզրահանգումներ:
Հ.Հ-ի Գ.Ա.Ա. Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի տնօրեն Պավել Ավետիսյանը, որը մշտապես եղել է զգուշավոր, օտարների տեսակետը առաջնային համարող պաշտոնյա և նույն ինստիտուտի գիտաշխատող Բորիս Գասպարյանը ի լուր աշխարհի հայտնեցին, որ իրենց պեղումների շնորհիվ բացվել է 325-335 հազար տարվա հնավայր: Առաջին հերթին նշենք, որը իրականում պեղումները ղեկավարում էին և շարունակում են ղեկավարել օտարազգի հնէաբանները, որոնք ամեն գնով փոր-ձում են Հայաստանի և հայության դերը համաշխարհային պատմության մեջ նսեմացնել: Հնավայրում հայտնաբերված մեծ քանակության քարե գործիքների առկայությունը, դրանց պատ-րաստման եղանակի արմատական փոփոխվելն ու զարգանալը ցույց է տալիս, որ այս բնակավայրում մարդը առանց ընդհատման ապրել է հազարամյակներ շարունակ:Հայտնի է հնագույն քարի մշակման երկու եղանակ: Առաջինը ավելի հին եղանակն է, երբ հարմար քարի կտորից հարվածելով պոկում էին ավելորդ մասերը և ստանում էին հնագույն քարե գործիք հանդիսացող հատիչը: Երկրորդ եղանակը, որը առաջադիմական է, ձևավորվել է ան-համեմատ ուշ և համապատասխանում է բանական մարդու գործնեության վաղ շրջանին: Այս դեպքում քարի կտորից առանձնացնում էին կտորներ, որոնք հատիչի համեմատ ավելի սուր էին, թեթև և հարմար օգտագործելու համար: Շատ կարևոր է, որ հնավայրի շերտերում հայտնաբերվել է բազալտի շերտ և հրաբխային մոխիր: Բազալտի և մոխրի գոյացումը հաստատում է, այն տեսակետը, ըստ որի սկսված մուտացիաները և նոր մարդու ձևավորումը տեղի է ունեցել հրաբուխների և երկրա-շարժների հետևանքով առաջացած բնական ռադիացիայի շնորհիվ: Գիտաշխատող Բ. Գասպարյանը նշելով, որ Նոր Գեղիի հնավայրը մոտավորապես 50 հազար տարով ավելի հին է մինչ այժմ Աֆրիկայում հայտնաբերված հնավայրերից, ավելացրել է. <<Աֆրիկայում նշված երկու ձևերը հանդիպում են իրարից առանձին, իսկ Նոր Գեղիի պարագայում մենք ունենք երկուսը միասին, և ըստ շերտագրության երևում է, որ նոր մշակումը ստեղծվել է հին մշակման հիման վրա>>: Բանական մարդու ձևավորմանը բավականին կարճ պատմական ժամանակում, ինչպես տեսանք, միաժամանակ մասնակցել են մեզ հայտնի և անհայտ այնքան շատ գործոններ, որ ոչ մի դեպքում այդ բոլորը չի կարելի համարել պատահականություն: Կարևոր հարց է նաև՝ ավարտվել է մարդու էվոլյուցիոն զարգացումը, թե ոչ։ Այժմ երկրի վրա ապրում, և ակտիվ գործում են կենդանիներ, որոնք իրենց էվոլյուցիոն ձևավորումը ավարտել են միլիոնավոր տարիներ առաջ։ Դա վերաբերվում է ոչ միայն ստորադաս կենդանիներին՝ օրինակ միջատներին, այլև համեմատաբար ավելի բարձրակարգ կենդանիներին, ինչպիսիք են կոկորդիլոսները, կրիաները և որպես գիշատիչներ` ծովում իրենց հավասարը չունեցող շնաձկներին:

Ցանկացած մարդաբան լավ գիտե, որ մենք ունենք օրգաններ, որոնք ժառանգել ենք կենդանական աշխարհից և դրանք կորցրել են իրենց նախկին կենսական նշանակությունը։ Միաժամանակ ուսումնասիրողներին զարմանք է պատճառում այն թաքնված հնարավորությունները, որ ունի մարդկային օրգանիզմը։ Բազմա-թիվ են փաստերը, երբ հիմնականում ծանր վնասվածք, խորը ցնցում կամ կլինիկական մահ տանելուց հետո մարդու մոտ բացահայտվում են արտասովոր ընդունակություններ։ Այդ բոլորը կարելի է բացատրել միայն նրանով, որ ընդհանրապես մարդկային օրգանիզմը ունի անհամեմատ մեծ հնարավորություններ և դրանք համընդանուր կարտահայտվեն և ավելի մեծ զարգացում կապրեն մարդու էվոլյուցիոն զարգացման հաջորդ փուլերի ընթացքում։
Դա նաև համապատասխանում է համակարգի զարգացման և փոփոխման օրենքին՝ երբ անցում է կատարվում մի համա-կարգից այլ համակարգի /այս դեպքում մարդուն/ նրանում պահպանվում են հին համակարգի մասեր՝ օրգաններ, որոնք կարող են ակտիվորեն գործել նոր ձևավորված համակարգում, կամ մնալ պասիվ վիճակում, որպեսզի օգտագործվեն հաջորդ զարգացումների ժամանակ։
Անհրաժեշտ է ընդունել, որ ինչպես ողջ էվոլյուցիան, այնպես էլ մարդու ձևավորումը իրականացվել է մեծ ծրագրի համաձայն՝ Արարչի կողմից և էվոլյուցիան շարունակվելու է, քանի որ Արարիչի էվոլյուցիան իրականացվում է նյութական աշխարհի բազմազանության ավելացման և էվոլյուցիայի անընդհատ շա-րունակման միջոցով, եթե տեսակը կամ տեսակների խումբը իրենց զարգացման որոշակի փուլում իրենց գոյությամբ չեն մտնում հակասության մեջ ավելի մեծ համակարգի զարգացման կամ ընդհանուր էվոլյուցիոն զարգացման օրինաչափությունների հետ։

ՄԱՐԴՈՒ ԴԵՐԸ ԵՎ ՄԱՐԴԿԱՅԻՆ ՀԱՆՐՈՒԹՅՈՒՆ ՄԱՐԴՈՒ ԴԵՐԸ ԸՍՏ ԱՆՏԻԿ ՄՏԱԾՈՂՆԵՐԻ


Մարդու ծագման և դերի մասին տարբեր պատմական ժամա-նակաշրջաններում առաջ է քաշվել տարբեր տեսակետներ: Սկզբում, ըստ ձևավորված համընդհանուր հավատի, աշխարհը միասնական է, համակարգված և մարդը այդ համակարգի անբաժան մասն է կազմում: Անհատի և ողջ մարդկության գոյութ-յան իմաստը համարվում էր հոգևոր կատարելության ձգտու-մը:Հավատի հիման վրա ձևավորված կրոններում աշխարհը ընդ-ունվում էր ամբողջական, որի անբաժան մասն էր կազմում մարդը։ Բնական է, որ մեծ տեղ էր հատկացված մարդուն, աշխարհում մարդու ունեցած դերին: Բազմաթիվ կրոններում պահպանվեց վերածննդի գաղափարը, որի շնորհիվ մարդը աստիճանաբար կատարելագործվում է, որպեսզի բազմաթիվ ծնունդներից ու մահերից հետո հասնի ու միանա գերագույն տիեզերական էութ-յանը: Հունական քաղաքակրթությունը հիմնարար ազդեցություն է ունեցել այժմյան քաղաքակրթության ձևավորման վրա:

Հույները արևելքից վերցրեցին արևելյան աշխարհաճա-նաչումը, սակայն աստիճանաբար այն փոխեցին հիմնովին: Կրոնի ու աշխարաճանաչման հիմքը դարձավ նյութի գովերգումը, ֆատալիզմը և սնոտիապաշտությունը: Ք.ա 5-րդ դարի մտածող Անաքսագորասը մեզ հայտնի առաջին հույնն էր, որ մարտա-հրավեր նետեց կրոնական դոգմաներին և փորձեց տրամաբա-նության և փորձի միջոցով անել եզրակացություններ աշխարհի արարման, կառուցվածքի և աշխարհի կառավարման մասին: Նա առաջ քաշեց այն միտքը, որ մատերիան կազմված է փոքրագույն մասնիկներից, որոնք անմահ են և որպես <<բոլոր իրերի սերմեր>> գոյություն են ունեցել ի սկզբանե: Այդ մասնիկները տարբեր են, և այդ տարբերություններով է պայմավորված նյութի որոշիչ հատ-կությունները:

Նյութին բնութագրող բոլոր փոքրագույն մասնիկները կան բոլոր նյութերի մեջ և նյութերը տարբերվում են իրենց բնութա-գրիչ մասնիկների քանակով: Օրինակ՝ ոսկու մեջ գոյություն ունեն բոլոր մասնիկները, բայց գերակշռում են ոսկու հատկություններ կրող մասնիկները: Նա գտնում էր, որ սկզբում այդ մասնիկները գտնվում էին անշարժ, քաոսային վիճակում:
Միաժամանակ ի սկզբանե գոյություն է ունեցել <<համաշ-խարհային միտքը>>՝ Նուսը, որը միակն է, որ ամբողջական է, մաքուր և չի խառնվում ոչնչի հետ:
<<Համաշխարհային միտքն>> է հիմքը շարժման, որի շնորհիվ տարբեր մասնիկները տարբեր չափաբաժիններով խառնվել են իրար և հիմք են դրել տարբեր նյութերի: Միաժամանակ առանձ-նացել են խտությունը, խոնավությունը, ցուրտը, մթությունը, ինչպես նաև նոսրը, ջերմությունը, չորությունը և լույսը: Առաջին խմբից առաջացել է երկիրը, իսկ երկրորդից՝ երկինքը: Ըստ Անաք-սագորասի աշխարհի արարումը դեռ չի հասել իր ավարտուն տեսքին: Դրանով էր բացատրվում երկնաքարերի գոյությունը երկնքում:
Միտքը գոյություն ունի ցանկացած կենդանի օրգանիզմում և այն է կյանք տալիս անկյանք նյութին:

Միտքը իշխում և կառավարում է նյութին: Այս տեսությունը բավականին մանրամասն ներկայացվեց, որովհետև այն, հետա-գայում փոփոխվելով, մեծ ազդեցություն ունեցավ մարդու աշխարհաճանաչման վրա:

Հետագայում անտիկ մտածողները օգտվեցին Անաքսագորասի <<համաշխարհային մտքի>> գոյության տեսությունից: Պլատոնը, Արիստոտելը մշակեցին գիտակից մարդու մասին տեսությունը, ըստ որի գիտակցությունը բարձրացնում է մարդուն բնությունից և հնարավորություն է տալիս իշխել բնության վրա: Այս տեսությունը հոգևոր ուժ և ազատություն էր տալիս մարդուն: Տալիս էր հնարա-վորություն ազատ ուսումնասիրելու իրեն և իր շրջապատը:
Այս տեսակետը հնարավորություն տվեց հույն, անտիկ մտա-ծողներին ազատվել կրոնական կապվածություններից և արևել-քում համակարգված, ամբողջական գիտելիքները որպես առան-ձին գիտություններ՝ մաթեմատիկա, երկրաչափություն, աստղա-գիտություն,բժշկություն, բնագիտություն և այլն դարձնել մատչելի հասարակությանը, որով դրվեց գիտության զարգացման և տա-րածման սկիզբը արևմուտքում:
Միաժամանակ մարդուն հռչակելով ավելի բարձր, քան բնութ-յունն է, մարդուն իրավունք էր տալիս իշխել բնության վրա։ Ազա-տում էր մարդուն պատասխանատվությունից իր կատարած քայ-լերի համար: Կյանքից հաճույք ստանալը դարձավ վերնախավի միակ ձըգտումն ու նպատակը: Սրա հետևանքով Հունաստա-նում, իսկ հետո առավել ևս Հին Հռոմում մարդիկ բնությանը և մյուս մարդկանց նայում էին որպես շահագործման օբյեկտի, որից պետք է վերցնել հնարավորինս առավելագույնը: Այս գիշատչական տեսակետը միաժամանակ տարածվեց նաև հասարական հարա-բերությունների վրա: Մարդը դարձավ շահագործման, եկամուտ ստանալու կարևորագույն միջոց։ Դասական ստրկատիրության և այլ ժողովուրդների նկատմամբ ձևավորված արհամարհական վերաբերմունքի արմատները պետք է փնտրել նաև այս տեսութ-յան մեջ: Հին Հռոմը հասավ վայրենության այն աստիճանի, որ իր համար որպես ուղենիշ ստեղծեց. <<Մարդը մարդու համար գայլ է>> նշանաբանը։ Նյութապաշտությունը, էգոիզմը, անտարբերութ-յունը վաղվա օրվա նկատմամբ կործանեցին անտիկ աշխարհը և ճանապարհ բացեցին քրիստոնեության և միջնադարի համար:

ՄԻՋՆԱԴԱՐԸ ԱՐԵվՄՏՅԱՆ ԵՎՐՈՊԱՅՈՒՄ

Գերմանական ցեղերի արշավանքները, նոր ցեղերի մուտքը և Արևմտյան Հռոմեական Կայսրության ոչնչացումը փոխեցին Արևմտյան Եվրոպայի բնակչության ոչ միայն էթնիկական կազմը, այլև նախկինում գոյություն ունեցող հասարակական, տնտե-սական հարաբերությունները: Գերմանական ցեղերը խոսում էին տարբեր բարբառներով, որոնք մինչև այժմ էլ շատ են տարբերվում իրարից և հաճախ մի բարբառը անհասկանալի էր գերմանական այլ ցեղերին համար: Վերաբնակիչները, հաստատվելով նոր տա-րածքներում, սկսեցին խառնվել տեղի բնակչության հետ: Այս էթնիկապես, լեզվով, ապրելաձևով խառնամբոխին միավորող միակ ուժը մնում էր քրիստոնեական եկեղեցին, բայց խառնաշփոթ էր տիրում նաև այս ոլորտում: Ցեղային առաջնորդները, որոնք հիմնականում նույնիսկ գրաճանաչ չէին ու չէին կարող խորանալ կրոնական նրբությունների մեջ, ընդունում էին թափառաշրջիկ քարոզիչներից այն քրիստոնեական ուղղությունը, որը նրանց ներկայացվել էր: Իսկ այդ շրջանում գոյություն ունեին կրոնական բազմաթիվ ուղղություններ:Չէր ձևավորվել նաև եկեղեցական հիերարխիան: Հռոմի եպիսկոպոսները իրենց համարում էին Պողոս առաքյալի անմիջական ժառանգորդները և դրանով ցան-կանում էին հիմնավորել իրենց համաքրիստոնեական առաջնորդ լինելու իրավունքը, որի հետ չէին համաձայնվում մյուս եպիս-կոպոսները: Տեղում հոգևորականները ենթարկվում էին տեղական աշխարհիկ ղեկավարներին: Այս բոլորի հետևանքով ազգային, հասարակական և կրոնական խառնաշփոթը դարձել էր կատար-յալ: Հարաբերությունների որոշակի կարգավորման քայլեր սկսեց իրականացնել դեռևս ֆրանկների առաջնորդ Քլոդվիգը /466-509թթ/, որը դարձավ ֆրանկների` Գալլիայի թագավոր և ընդունեց հռոմեական ուղղվածության քրիստոնեությունը: Ավելի հիմնավոր, արմատական նշանակություն ունեցան Պիպին Կարճահասակի և նրա հաջորդ Կարլոս Մեծի կատարած քայլերը: Պիպինը 751թ գահընկեց արեց Քլոդվիգի հիմնադրած Մերովինգների տոհմի վերջին թագավորին և ինքը օծվեց ֆրանկների թագավոր: Իր դիրքերը ամրապնդելու համար դաշինք կնքեց Հռոմի պապի հետ: Նա արշավեց Իտալիա` լանգոբարդների դեմ, և հաղթելուց հետո կենտրոնական Իտալիայում հողեր նվիրեց պապին, որով հիմնվեց Պապական անկախ իշխանություն, որը պահպանվեց մինչև 20-րդ դարը:Նրա հաջորդը` Կարլոս Մեծը /742-814թթ/ ցանկանում էր իր իշխանության տակ միավորել ողջ Եվրոպան, որը շարունակում էր մնալ էթնիկական, տնտեսական և կրոնական մասնատվածության մեջ: Այս պարագայում բանակից բացի նրա միակ հենարանը կա-րող էր լինել կրոնը: Նա զենքի ուժով իրեն միացրեց այժմյան Ֆրանսիայի, Իտալիայի, Բելգիայի, Նիդեռլանդիայի, Բելգիայի, Շվեցարիայի, Ավստրիայի Լյուքսենբուրգի,Ավստրիայի և Գերմա-նիայի արևմտյան հողերը: Այս ֆիզիկական միացումը անհրաժեշտ էր ամրացնել հոգևոր կապերով: Կարլոսը, չստանալով հիմնարար կրթություն, բայց ունենալով սուր միտք` հասկացավ, որ միակ ուժը, որ ֆիզիկական ուժի հետ միասին կարող է օգնել իր տիրապետության տակ միավորել Եվրոպան, կարող է լինել միավորված քրիստոնեական եկեղեցին: Մինչև Կարլոսը, Պիպինը կատարել էր իր ընտրությունը, և նա շարունակեց նրա քաղա-քական ուղին:
Կարլոս Մեծը, ունենալով Եվրոպայում ամենամեծ ռազմական ուժը, իր պաշտպանության տակ վերցրեց Հռոմի պապերին և իր ենթակայության տակ ճանաչեց նրանց քրիստոնեական եկեղեցու գլխավոր առաջնորդ: Նրա ուղղորդմամբ ու աջակցությամբ տեղի ունեցան կրոնական վերափոխություններ: Անօրինական ճանաչ-վեցին բոլոր տեղական եկեղեցիների որոշումները, հաստատվեց Աստվածաշնչի միասնական տեքստ և միասնական անցկացվող ծիսակարգ: Հաստատվեց եկեղեցու հիերարխիկ կառուցվածքը, որը համապատասխանում էր այդ շրջանի համապատասխան աշ-խարհիկ կառավարման համակարգին: Այս բոլորը որոշակի հիմքեր էին ստեղծում պետության կայունության ու հզորության համար: Ավելի կարևոր էր ներքին միասնության ձևավորման խնդիրը, որը միայն կրոնական վերափոխումներով անհնարին էր լուծել: Տեղում իր հիմքերը ամրապնդելու համար Կարլոսը իր լայնածավալ տարածքում սկսեց նաև միասնական լեզվի արմատավորումը: Հիմնվեց լատինալեզու կրթական կենտրոն, որով լատիներենը դառնում էր ողջ Եվրոպայում ոչ միայն եկեղե-ցական այլև առանձին տարածքների կառավարիչների` ֆեոդալ-ների, միջև շփման լեզու: Այս քայլերի հետևանքով Եվրոպան մտավ նոր շրջան, որում ծագումը, տեղական լեզուները երկրոր-դական նշանակություն ստացան, և ողջ բնակչությանը միավորում էր կրոնը ու միանման տնտեսական, քաղաքական ու հասա-րակական հարաբերությունը: Այս համակարգը, որը հատուկ էր միայն Արևմտյան Եվրոպային, ստացավ ֆեոդալիզմ անունը:

ՄԱՐԴՈՒ ԴԵՐԸ ԸՍՏ ՄԻՋՆԱԴԱՐԻ ՄՏԱԾՈՂՆԵՐԻ

Քրիստոնեությունը իր հետ բերում էր նոր աշխարհաճա-նաչում և նոր հարաբերություններ, և ողջ միջնադարում այս կրոնը հիմնական ուղեցույցն էր ոչ միայն հոգևոր, այլև աշխարհիկ իշխա-նությունների համար: Նոր կրոնը իր հետ բերեց նաև իր փիլիսո-փայությունը:Քրիստոնեական Եվրոպայում սկսած 4-րդ դարի վեր-ջից գրվում են փիլիսոփայական աշխատություններ,բայց դրանք հիմնականում ունեին բավականին քննարկման նեղ կրոնական ուղղվածություն: Աստվածաշունչը, որը ըստ ժամանակի պահան-ջի,բազմիցս ենթարկվել էր փոփոխության, հռչակելով ոչ միայն բացարձակ ճշմարտություն, այլև իմացության կատարյալ աղբյուր, փիլիսոփաները`որոնք բացառապես հոգևորականներ էին, հիմ-նականում զբաղված էին Աստվածաշնշի վերլուծությամբ և մեկնա-բանությամբ:

Բացառություն կարելի է համարել Ավրելիոս Օգոստոսին կամ Երանելուն և Ֆոմա Ակվինսկուն, որոնք, հենվելով հունական անտիկ փիլիսփայության վրա, փորձում էին տրամաբանական բացատրություն տալ քրիստոնեական դոգմաներին և պարզել Աստված ու բնություն, Աստված-մարդ կապերն ու նրանց միջև գոյություն ունեցող փոխհարաբերությունները: Ավրելիոս Երանե-լին ապրել և ակտիվորեն գործել է 4-5րդ դա-րերում:Նա ընդունել էր քրիստոնեություն 30 տարեկանից հետո և լավ ծանոթ էր հունական փիլիսոփայությանը և նրա գործերի համար որպես հիմք ծառայել է Պլատոնի տեսությունը աշխարհի արարման և կառուցվածքի մասին: Նա գտնում էր, որ Աստծո կողմից աշխարհը ստեղծելուց առաջ չի եղել ոչինչ և նա ստեղծել է ինչպես նյութա-կան աշխարհն ու գոյություն ունեցող բնական օրենքները, այլև ժամանակը, որը գոյություն ունի միայն մարդկանց համար, մարդ-կանց գիտակցության մեջ: Մարդը ընկալում է իր շրջապատը, կատարվող իրադարձությունները` այն բաժանելով հիշողութ-յունների՝անցյալ,սպասելիքներ՝ապագա և իրականություն՝ ներկա:
Աստված մշտապես գտնվում է ներկայում և նրա համար գոյութ-յուն չունի ոչ անցյալ և ոչ ապագա: Սրանից հեղինակը եզրա-կացնում է, որ նաև նախապես կանխորոշված է պատմության ողջ ընթացքը: Ըստ հեղինակի` պատմությունը զարգանում է երկրա-յին՝ աշխարհիկ իշխանությունից, որի կատարյալ օրինակը Հին Հռոմն էր, դեպի երկրային իշխանության՝ Քրիստոսին, որը իրա-կանացնում է եկեղեցին: Այս եզրահանգումը, որը արտահայտում էր եկեղեցու իրական ձգտումը՝ խլել իշխանությունը և միահեծան կառավարել, ստացավ մեծ տարածում և ունեցավ բացասական մեծ ազդեցություն սկզբում Հայաստանի պետականության գոյութ-յան /տես Աշխարհաճանաչում 3/, իսկ հետագայում Եվրոպայի և ողջ մարդկության զարգացման վրա:Ավրելիոս Երանելին մեծ ուշադրություն է դարձրել մարդու անհատականության, նրա ազատության, կամքին և գիտակցությանը վերաբերվող հարցերին: Մարդը հոգի է, որին ծառայելու համար տրված է ֆիզիկական մարմինը: Մարդը նաև անհատականություն է` օժտված ազատ կամքով, որի արդյունքում պատասխանատու է իր քայլերի համար: Այս տեսակետը կարող էր ունենալ մեծ, դրական նշանակություն, քանի որ արժեքավորում էր մարդուն, և Աստվածաշնչի նշումը, որ Աստված մարդուն ստեղծել է իր նմանությամբ դադարում էր պարզապես հայտարարություն լինելուց: Ցավոք սրտի այս եզրա-կացության նկատմամբ եկեղեցին գտնվեց անտարբեր:
Հաջորդ կարևոր հարցը, որ հուզել է հեղինակին, Աստծուն հասնելու, ճանաչելու ճանապարհի որոշման խնդիրն է: Նա նշում է ճանաչողության երկու ուղի: Առաջին ճանապարհը գիտակ-ցությունն է, որի շնորհիվ կարելի է մոտենալ Աստծուն, սակայն ամբողջովին ճանաչել հնարավոր է միայն հավատի /նկատի ունի քրիստոնեական կրոնը/ միջոցով, որը արտահայտվում է կամքի միջոցով: Կամքը մարդուն թույլ է տալիս օրինակ վերցնել Քրիս-տոսի ապրելաձևից, որին պաշտում է իր հավատի շնորհիվ: Այս պատճառով հավատը և կամքը շատ ավելի բարձր են, քան խելքը: Հեղինակը չի մերժում գիտակցության նշանակությունը, որի միջո-ցով մարդը կարող է ուսումնասիրել բնությունը, հասարակական հարաբերությունները և այլն, բայց միտքը կարող է սխալվել, և դրանից կարելի է խուսափել միայն հավատի միջոցով: Հավատի հիմքը գիտակցությունը չէ, այն ծագում է ինքնուրույն և բարձրա-գույն ճշմարտության հիմքն է և հեղինակը վերջում եզրակացնում է, որ ճշմարտությունը ոչ թե գիտության այլ կրոնի մեջ է:
Քրիստոնեությունը արմատապես փոխեց մարդու հոգե-կերտվածքը:Մարդու աշխարհաճանաչման ձևավորման փոփոխ-ման վրա հիմնարար ազդեցություն ունեցավ <<Ադամական մեղքի>> գաղափարը, որը գալիս է Թորայից, Հին Կտակարանից ու Ղուրանից: Այս տեսակետը, որ Եվրոպայում ճանաչվել էր որպես եկեղեցու և պետության կողմից միակ ճշմարիտը, դարեր շարու-նակ մարդկությանը թույլ չէր տալիս ազատվել մեղքի զգացումից և գործել ազատ: Այս տեսությունն էր որոշ չափով պատճառն այն գաղափարի, որ գիտությունը հանդիսանում է չարի ծնունդ: Չնա-յած անտիկ փիլիսոփայական միտքը բավականին մեծ հարված հասցրեց մարդ-բնություն հարաբերություններին և հատկապես Հին Հռոմում բնությունը դիտվում էր հիմնականում որպես շահագործման օբյեկտ, միևնույն է մնում էր որոշակի ակնածանք բնության, բնական երևույթների նկատմամբ։ Հին կրոններում բավականին մեծ տեղ էր տրվում բնությանը, մարդ-բնություն հարաբերություններին։
Բնության երևույթները սրբացվում և պաշտվում էին մարդ-կանց կողմից։ Քրիստոնեությունը նյութական աշխարհը համա-րում էր ժամանակավոր և քարոզում էր հնարավորինս հեռու մնալ այն ամենից , ինչ աշխարիկ է և նյութական։ Սրա հետևանքով մարդը վերջնականապես կտրվեց բնությունից և սկսեց իրեն շրջա-պատող միջավայրը ընկալել որպես թշնամի տարածք։
Եկեղեցու ամբողջական տեսակետը պարզ ու բաց երևում է Ինոկենտի 3-րդ պապի գործունեությունից և նրա գրած <<О през-рении к миру и ничтожестве человека>> աշխատությունից, որի վերնագիրն արդեն շատ խոսուն է: Այս պապը` բավականին երիտասարդ բազմելով պապական գահին, վարել է շատ ակտիվ գործնեություն և ամեն տեղ տարածել է խառնաշփոթ, թշնամանք և արյուն:
Ինոկենտի 3-րդ պապը խառնվում էր Եվրոպական միապետ-ների գործերին և հաջողությամբ իր ազդեցությունն էր տարածում նրանց վրա: Նա հիմք դրեց ինկվիզիցիային, որի հետևանքով տանջամահ արվեցին հազարավոր մարդիկ Եվրոպայում և միլի-ոններ` ողջ աշխարհում:Նա կազմակերպեց խաչակրաց արշա-վանք հարավային Ֆրանսիայի կատարների դեմ և կոտորել տվեց ամենամեղմ հաշվարկներով 80 հազար անմեղ մարդկանց: Նրա ժամանակ կազմակերպվեց նաև 4-րդ խաչակրաց արշավանքը, երբ իրենց քրիստոնեական կրոնի պահապան համարվող խաչակիր-ները գրավեցին ու ավերեցին քրիստոնեական կրոնի երկրորդ կենտրոնը համարվող Կ. Պոլիսը: Այս բոլորը առաջացրել էր գաղափարական ու բարոյական ճգնաժամ, որը բացահայտ զգաց-վում էր ինչպես եկեղեցու գործունեությունում, այնպես էլ հասա-րակական հարաբերություններում:
Վաղ քրիստոնեական համայնքները քննադատում և անհաշտ պայքարում էին մղում անտիկ հասարակության մեջ տիրող բար-քերի ու հարաբերությունների դեմ: Հետագայում եկեղեցին ճանաչ-վեց պետության կողմից և դարձավ գաղափարական ու քաղաքա-կան հզոր ուժ:Այդ պահից սկսված եկեղեցին արագ փոխվեց. սկսեց իր և պետության ողջ ունեցած հնարավորությունները օգտագործել ֆիզիկապես ոչնչացնելու համար այլ կրոնները, դրանց վրա ստեղծված հոգևոր և նյութական մշակույթները, հազարամյա պատմագրությունը և այդ կրոնների ներկայացուցիչներին: Պաշ-տոնական եկեղեցին նույն եռանդով ու նույն սկզբունքներով պայ-քարում էր նաև իր ներսում մշտապես ստեղծվող հոսանքների ու դրանց ներկայացուցիչների դեմ: Եկեղեցին առաջացրեց քաոս ու թշնամանք գոյություն ունեցող գաղափարախոսական դաշտում, միաժամանակ ոչինչ չարեց անտիկ շրջանից ժառանգություն ստացած հասարակական խոցերը բուժելու համար, որոնք ավելի խորացան և ընդունեցին ավելի այլանդակ ձևեր, և դրա հիմնական պատճառը այն էր, որ մարդը եկեղեցու և պետության համար` որպես արժեք, դադարեց գոյություն ունենալուց: Այս բոլորից հետո զարմանալի չէ, որ հասարակության բոլոր խավերում տարածված էր ոչ միայն անբնական սեռական հարաբերությունները, այլև համատարած գործում էր ողջ Եվրոպայում <<Առաջին գիշերվա իրավունքը>>. ճորտերը պարտավոր էին հարսանյաց առաջին գիշերը հարսին բերել իրենց տիրոջ մոտ:
Ստեղծված ծանր վիճակը շատ լավ էր տեսնում 13-րդ դարի հոգևորական գործիչ, իմաստասեր Թոմա Աքվինացին: Նա, լինելով իր ժամանակի ամենակրթված մտավորականներից մեկը և ունենալով բարոյական բարձր հատկանիշներ, իր գրավոր աշխա-տություններում և բանավոր քարոզներում անխնա քննադատում էր գոյություն ունեցող իրականությունը: Թոմա Աքվինացին իր գրավոր ճառերում դաժանորեն քննադատում էր այդ ժամա-նակաշրջանում լայն տարածում ունեցող միասեռական կապը, որի համար գրում էր, որ ամուսնության և ընտանիք կազմելու բուն նպատակը սերունդ ունենալն է, և տղամարդկանց միջև ամուս-նությունները ուղղակի արգելվում է:8-14րդ դարերից մեզ են հասել <<Եղբայրություն>> կոչվող ծիսակատարության նկարագրություն-ները և նույն արարողությունը պատկերող նկարներ, որոնցում պատկերված են երկու տղամարդ հոգևորականներ <<միություն>> ստեղծելու պահին: Այն իրականացվել է եկեղեցում, մշակված կանոնակարգով, ամուսնական խորանի առջև, վառվող մոմերով, հոգևորականի ներկայությամբ: Այս նկարագրությունները, եղած նկարները, ինչպես նաև Թոմա Աքվինացու գրվածքները որոշ ուսումնասիրողների հիմք են տվել ենթադրելու, որ գուցե ոչ շատ տարածված, բայց եղել է եկեղեցու կողմից տղամարդկանց միջև ամուսնության օրինականացում: Այժմ դժվար է որոշել` ճիշտ է արդյոք այս կարծիքը, թե ոչ, բայց այն, որ հասարակությունը, մարդկանց ու դասակարգերի միջև հարաբերությունները ընդունել էին վայրի, այլանդակ, անբնական ձևեր, հնարավոր չէ ժխտել:
Ավրելիոս Երանելին իր աշխարհաճանաչման հիմքում դրել էր պլատոնականությունը, և ինչպես տեսանք առաջացել էր անլու-ծելի հակասություններ նյութական աշխարհի և հոգևորի միջև: Ոչ միայն նյութական աշխարհը ստորադասվում էր հոգևորին, այլև մերժվում էր այն` հայտարարելով նյութական աշխարհը մարդու համար թշնամական տարածք, որը ստեղծված է միայն փորձութ-յունների համար և մարդու համար չունի որևէ արժեք:Թոմա Աքվինացին լավ հասկանալով, որ եկեղեցում և աշխարհիկ հարա-բերություններում ձևավորվել են անբնական, վայրի բարքեր և որ այս բոլորի հիմնական պատճառը գոյություն ունեցող գաղա-փարախոսությունն է, որոշեց պլատոնականությանը հակադնել Արիստոտելի այն պնդումը, որ առարկան և նրա իդեան գոյություն չունեն առանձին առանձին, այլ իդեան գտնվում է առարկայի ներսում, որով արժևորվում էր բնությունը, մեր շրջապատը և, բնական է, մարդ անհատին` որպես արարման վերջնական նպատակ: Կարևոր էր նաև հեղինակի համար Արիստոտելի այն տեսակետը, ըստ որի մեր շրջապատը իրական է, և այն այնպիսին է, ինչպիսին մենք այն ընկալում ենք, որից կարելի է եզրակացնել, որ այն հնարավոր է ուսումնասիրել և ճանաչել: Նյութական աշ-խարhի ուսումնասիրման համար մարդը պետք է ճանաչի բնութ-յան օրենքները, վերլուծի գոյություն ունեցող փաստերը, կարո-ղանա համադրել դրանք և օգտվի իրեն տրված տրամաբանելու ընդունակությունից: Թոմա Աքվինացին այս գաղափարները դրեց քրիստոնեական կրոնի մեկնաբանության հիմքում և արեց մի շարք կարևոր եզրակացություններ:
Ըստ հեղինակի եթե մեզ շրջապատող աշխարհը ստեղծել է կատարյալ էության՝ Աստծու կողմից, կնշանակի այս աշխարհը նույնպես կատարյալ է և մարդու համար պետք է համարվի բարի միջավայր, որին մարդը պետք է գնահատի, ձգտի ապրել նրա հետ ներդաշնակ և ուսումնասիրի այն :
Նույնը վերաբերվում էր նաև մարդու մարմնի ու հոգու միջև փոխհարաբերությանը: Նա նշում էր, որ ինչպես միայն մարմինը հնարավոր չէ նույնացնել մարդուն հետ, այնպես էլ առանց մարմնի հոգին մարդը չէ և մարդուն պետք է ընդունել և ուսումնասիրել ամբողջության մեջ՝ որպես մարմնի ու հոգու միասնություն: Նա նշում է, որ այդ տեսակետը ոչ միայն չի հակասում, այլ բխում է կրոնի տրամաբանությունից, որը շարադրված է Ավետարան-ներում:
Թոմա Աքվինացին գրում է, որ ճշմարտությունը Քրիստոսն է, և նրա բերած ոսմունքը: Նրան կարելի է հասնել երկու ճանա-պարհով: Առաջինը, ըստ հեղինակի հզոր հավատն է, որից ծնվում է պայծառատեսությունը, բայց այն տրված չէ բոլորին, և հասնել Քրիստոսին միայն հավատի և պայծառատեսության միջոցով, շատ դժվար է: Երկրորդ ճանապարհը ավելի երկար ու դժվար է՝ դա փորձի, գիտակցության, տրամաբանության ճանապարհն է:

Բնությունը և նրա օրենքները ստեղծել է Աստված և դրանք չեն կարող հակասել կրոնին: Բնությունը և այն ամենը, ինչ գտնվում է նրանում, փոփոխվում և զարգանում է: Նրա համար կարևոր քննարկման հարց էր առարկայի՝ նյութի և նյութի ներսում գտնվող նյութական մարմնի անբաժան մասը կազմող էության միջև կապի բացահայտման խնդիրը: Այսինքն, օրինակ՝ ջուրը կարող է լինել պինդ, հեղուկ և գազային վիճակում, բայց դա միայն նրա նյութական վիճակի փոփոխությունն է, իսկ ջուրը միշտ իր էությամբ մնում է նույն ջուրը: Նույն բնական կապը գործում է նաև մարդու պարագայում: Մարդը տարիների ընթացքում ֆիզիկա-պես փոխվում է, բայց նրա մնայուն մասը՝ հոգին մնում է անփո-փոխ:Այս քննարկումներից հետո նա գալիս է հանճարեղ եզրա-հանգման, որ եթե կրոնը կտրվի նյութականից, երկրային իրակա-նությունից, նա պարզապես ոչնչանալու է` վերածվելով միստի-կայի: Որպեսզի դա տեղի չունենա,քրիստոնեությունը պարտավոր է ճշմարտությանը հասնելու համար ընդունել նաև գիտության նշանակությունը և տեղ տա նրան, քանի որ չի կարող լինել հակա-սություն կրոնի և գիտության միջև:
Թոմա Աքվինացին կաթոլիկ եկեղեցու կողմից սրբացվեց, բայց նրա գաղափարները չդարձան հիմք` եկեղեցու աշխարհաճանաչ-ման համար, և կրոնը պահպանեց իր թշնամական կեցվածքը գիտության նկատմամբ:

ՔԱՂԱՔ Եվ ՔԱՂԱՔԱԿՐԹՈՒԹՅՈՒՆ

Կարլոս Մեծի ստեղծած համակարգը` ֆեոդալիզմը, պահպանեց իր գոյությունը առանց էական փոփոխության մինչև 12-րդ դարը: Կարլոս Մեծի թոռները իրար մեջ բաժանեցին նրա տարածքները: Այս քայլով սկսվեց այժմյան եվրոպական քաղաքական քարտեզի ձևավորումը:Որպես պետություններ` Գերմանիայի, Ֆրանսիայի և Իտալիայի հանդես գալը, չէր նշանակում նաև, որ սկսվեց նշված ժողովուրդների, առավել ևս ազգերի կազմավորումը: Սրբազան Հռոմեական` Գերմանական կայսրության կայսրը ասում էր. <<Ես գերմաներեն խոսում եմ միայն իմ ձիու հետ>> և դա բնական էր, ստեղծված երկրների արագ մասնատվելը, ֆեոդալների միջև օրինականացված երկպառակտչական կռիվները, տեղական մշակույթների ոչնչացումը, տիրող բնատնտեսությունը թույլ չէին տարիս, որ ձևավորվի միասնական, հասարակական և տնտե-սական շահեր և տարածք: Բազմաթիվ ուսումնասիրողներ իրա-վացի են,երբ եվրոպական քաղաքակրթությունը համարում են տիպիկ քաղաքային և ահրաժեշտ է նշել, որ հայերեն քաղաքա-կրթություն բառի քաղաք արմատի շեշտումով, հայը նորից կարևորում էր եվրոպական քաղաքակրթության ու մշակույթի ձևավորման ու գոյության մեջ քաղաքի դերը: Հնարավոր չէ հասկանալ այժմյան եվրոպացուն և եվրոպական քաղաքա-կրթությունը, եթե չներկայացվի քաղաքների ծագումը և նրանց դերը: Հռոմեական կայսրության կործանման ժամանակ նախկին ծաղկուն քաղաքները ավերվեցին, բնակչությունը բացառապես դարձավ գյուղական: Միակ գրաճանաչ բնակիչները մնացին հոգևորականները, որոնց բացառապես հետաքրքրում էր կրո-նական գրականությունը: Այս վիճակը շարունակվեց մինչև 11-րդ դար:11-րդ դարի վերջին և 12-րդ դարի սկզբին Եվրոպան սկսեց արագ փոփոխվել: Դրանում մեծ նշանակություն ունեցավ քաղաք-ների ձևավորվելը: Եթե ֆեոդալիզմի զարգացման սկզբնական շրջանում գյուղացիական ամեն տնտեսություն ինքն էր հոգում իր կարիքները և բնամթերքով ու աշխատուժով վճարում էր տիրոջը հարկ, ապա արհեստների զարգացումը պատճառ դարձավ, որ նորից վերականգնվեց արհետավորների դասը: Արհեստավորներն ու առևտրականներն իրենց անվտանգությունն ապահովելու համար սկսում են կենտրոնանալ ամրոցների շրջա-կայքում` ֆեոդալների պաշտպանության ներքո, որի համար, բնական է, վճարում էին ֆեոդալին: Սկսվում են վերականգնվել հին քաղաք-ները և հիմնվում են նորերը: Քաղաքի բնակչությունը արագ հարըստանում էր և քաղաքները սկսում են դառնալ տնտեսական ու քաղաքական մեծ ուժ: Քաղաքի բնակչությունը նվերների, հա-ճախ նաև զենքի ուժով սկսում են ձեռք բերել արտոնություններ: Խոշոր ֆեոդալներին թուլացնելու համար քաղաքները հաճախ աջակցություն էին ստանում նաև թագավորից:Այս պայքարի շնոր-հիվ մեծ քաղաքների մեծ մասը ստացավ ինքնավարություն: Նրա բնակչությունը ձևավորեց հասարակական նոր դաս, որին անվա-նում էին բյուրգեր կամ բուրժուազիա: Հետագայում բուրժուա սկսեցին կոչել քաղաքի հարուստ և ազդեցիկ վերնախավին: Այս դասի մոտ ժամանակի ընթացքում ձևավորվեցին իրենց հատուկ հարաբերություններ, հոգեբանություն և բարոյական արժեքների համակարգ: Քաղաքներն ունեին ներքին ինքնավարություն և կառավարվում էին ընտրովի մարմինների կողմից: Կառավար-մանը մասնակցելու, կամ արհեստներով ու առևտրով զբաղվելու համար պետք էր որոշակի կրթություն, և քաղաքները դառնում են նաև կրթական կենտրոններ: Սկզբում բացվում են դպրոցներ, իսկ հետագայում բացվեցին Եվրոպայի առաջին համալսարանները:

Քաղաքների ամրապնդվելու ու հզորանալու հետ միասին քաղաքային բնակչության ազդեցությունը արագ աճում է Արևմըտ-յան Եվրոպայի ինչպես հասարակական ու քաղաքական կյան-քում, այնպես էլ եվրոպացիների աշխարհաճանաչման, բարոյա-հոգեբանական կերպարի ձևավորման վրա: Քաղաքային բնակ-չության բերած նորությունը հոգեբանական նոր գծերն ու հասարակական նոր հարաբերություններն էին.
1-Անկախության և ինքնուրույնության ձգտումը` քաղաքները աստիճանաբար էին համալրվում բնակչությամբ: Ֆեոդալական ճնշումից, պաշտոնյաների անարդարությունից փախչում և փրկություն էին փնտրում քաղաքում ամենաակտիվ, ազատա-տենչ գյուղացիները, որոնք պատրաստ էին հանուն ազատության ենթարկվել փորձությունների և անգամ վտանգել կյանքը: Կար ասացվածք, որ քաղաքի օդը առողջարար է և ազատություն է տալիս մարդուն, բայց մինչև քաղաքի բնակիչ ճանաչվելը` անհրաժեշտ էր, որ նա մեկ տարի և մեկ օր ապրեր քաղաքում` հիմնականում չունենալով մասնագիտություն, հարազատներ և նույնիսկ ապրելու հիմնական տեղ:

2-Դժվարությամբ ձեռք բերած ազատությունը քաղաքաբնակի մոտ առաջացնում էր մեծ կապվածություն իր քաղաքի և իր համաքաղաքացիների միջև: Նա իր պարտքն էր համարում հոգ տանել ու պաշտպանել ընդհանուրի շահերը:
3- Քաղաքում հեղինակություն ձեռք բերելու, դիրք գրավելու համար ծագումը կորցնում է իր նախկին նշանակությունը: Այժմ քաղաքի վերնախավում դիրք ունենալու, պաշտոններ գրավելու գլխավոր չափանիշը դառնում է ունեցած կարողությունը: Այս պատճառով նյութական բարեկեցությունը ստանում է այլ` ավելի մեծ նշանակություն:
4-Ընտրական համակարգ գոյություն ուներ դեռևս անտիկ շրջա-նում, բայց ֆեոդալիզմը վերացրեց ընտրությունների համակարգը: Ծագումը որոշում էր ամեն ինչ: Անկախ ընդունակություններից, ունեցած գիտելիքներից անհատը իր ծնողներից ժառանգում էր նաև հասարակության մեջ հոր ունեցած դիրքը: Քաղաքում, չնայած գոյություն ուներ խիստ ընդգծված գույքային ցենզ, բայց կար նաև ընտրելու հնարավորություն և անհատի մոտ ձևավորվում է իր ձայնին տեր լինելու, իր ընտրությանը համար պատասխանա-տվություն կրելու հոգեբանությունը:
5-Ըստ մասնագիտության ստեղծվում են միություններ` ար-հեստավորների մոտ համքարություն, իսկ առևտրականների մոտ գիլդիա, որոնց կառավարող վերին մարմինները նորից կազմվում էին ընտրությունների միջոցով: Այսպիսով ստեղծվում են նախա-դրյալներ` հետագայում դասակարգերի ընդհանուր շահերի պաշտպանության համար կուսակցությունների կազմավորմանը:
6-Եվրոպայի ողջ պատմությունը, սկսած անտիկ շրջանից, լի է արյունահեղ դասակարգային պայքարի օրինակներով, սակայն քաղաքներում տարբեր դասերի, տարբեր մասնագիտության անձերի միջև սկսվում է պայքարի նոր`միջկուսակցական ձևը, որը հիմք է դառնում հետագայում պառլամենտական պայքարի համար:
7-Գյուղի և քաղաքի, առանձին շրջանների միջև առևտրի զար-գացումը, դրամաիրային հարաբերությունների ձևավորվելը ծնում է վաշխառուական կապիտալ, այժմյան բանկերի նախատիպը:

ՄԱՐԴՈՒ ԴԵՐԸ ԸՍՏ ՀՈՒՄԱՆԻՍՏ ՄՏԱԾՈՂՆԵՐԻ

Անհայտ է թե որքան կմնար Եվրոպան միջնադարյան մթության ու տգիտության մեջ, եթե չլիներ Պավլիկյան շարժումը: Պավլիկյան շարժումը արթնացրեց Եվրոպային իր դարավոր, մռայլ քնից: Այն ծնեց սկզբում Կատարների, իսկ հետո Հումանիստների շարժումները: Այս գաղափարական հոսանքի ներկայացուցիչների հիմնական քննարկման նյութը մարդն էր, մարդկային աշխարհը, մարդու տեղը ընդհանուր աշխարհում։ Նրանց կարծիքով մարդը ճակա-տագրի, նախախնամության ստրուկը չէ, այլ իր կամքի, բանա-կանության և տաղանդի շնորհիվ կարող է գտնել իր տեղը բնութ-յան և հասարակության մեջ: Կարևոր էր, որ հումանիստները մարդուն դիտում էին որպես գործունյա, արարող, ազատ կամքով օժտված էություն, որին Աստված ստեղծել է իր նմանությամբ որպեսզի մարդը շարունակի երկրի վրա Աստծո արարչական գործունեությունը: Հումանիստները նշում էին, որ Աստված ստեղ-ծել է աշխարհը սուրբ, բարի և կատարյալ, ուրեմն բնության օրենք-ներին հետևելով միայն, մարդը կարող է հասնել կատարելության ու ճշմարիտ բարիքի: Սերը բնության, բնականի և երկրայինի նկատմամբ սեր է նաև առ Աստված: Նրանք անխնա քնադատում էին եկեղեցու քարոզած ճգնավորական բարոյականությունը` գտնելով, որ բարոյագիտության հիմքում ընկած է մարդու բնական պահանջմունքների բավարարումը: Մարդը ստեղծված է այնպես, որ խուսափի տառապանքից և որքան հնարավոր է, ստանա հոգևոր ու ֆիզիկական հաճույք:

Հումանիստները չէին մերժում կրոնը, բայց դեմ էին մարդու երկրային կյանքի մերժման եկեղեցու տեսակետին: Աշխարհը և մարդը, ըստ նրանց, ստեղծված են բարի ու գեղեցիկ, և Աստված արարել է բնությունը` ներդաշնակ ու կատարյալ որպեսզի մարդը, օրինակ վերցնելով իրեն շրջապատող բնությունից, գտնի ներդաշ-նակություն իր ներսում և մարդկային հարաբերություններում: Դրան հասնելու համար կրոնը ունի մեծ նշանակություն, քանի որ ըստ նրանց կրոնն է բարոյականության հիմքը:
Էրազմ Ռոտերդամցին, լինելով իր ժամանակի կրթված մարդ-կանցից մեկը և ծանոթ լինելով ոչ միայն իր, այլև անտիկ շրջանի մտածողների գործերին, շարունակեց զարգացնել և համակարգել առաջին հումանիստների առաջ քաշած տեսակետները, որի արդյունքում մշակեց իր ուսմունքը: Նրա ուսմունքը մի կողմից հենվում է անտիկ և ժամանակակից ձևավորվող բարոյագիտա-կան ուսմունքների, մյուս կողմից` չէր ժխտում քրիստոնեական կրոնի հիմնական սկզբունքները` վերջինիս տալով նոր մեկնա-բանություն: Նա գրում էր, որ ամեն ոք խստորեն պետք է պահ-պանի բարոյական սկզբունքները և օրինակ վերցնի Քրիստոսի վարքից: Նրա համար Քրիստոսը ոչ թե տխրության, թախծի մար-մնավորում էր ու երկրային կյանքի մերժող, այլ ակտիվ, կենսու-նակություն, ուրախություն ու հաճույք էր քարոզում, որ ամեն մարդ, նմանվելով Քրիստոսին, կարող է բարձրանալ բարոյակա-նության այն մակարդակին, որը մեզանից պահանջվում է:
Հումանիստների նոր` առաջադիմական գաղափարների շնոր-հիվ, փիլիսոփայության մեջ սկսվեց ձևավորվել նորպլատոնա-կանությունը: Նրանց կողմից փորձ է արվում նորովի բացահայ-տելու Աստծո էությունը, նրա կապը նյութական աշխարհի հետ: Այս ուղղության և գերմանական փիլիսոփայական դպրոցի հիմնա-դիրներից էր Նիկոլայ Կուզանացին(1401-1464), որի տեսության մակերեսային ուսումնասիրումն անգամ ցույց է տալիս, որ նրա առաջ քաշած հիմնարար սկզբունքները գալիս են Գրիգոր Նարե-կացու աշխարհաճանաչումից, որը նորից բացահայտում է պավ-լիկյանների անգնահատելի, մեծ ազդեցությունը եվրոպական գիտական մտքի ձևավորման և զարգացման վրա: Նա Աստծո մար-դակերպար կրոնական տեսակետին հակադրում է փիլիսոփա-յական տեսակետը, ըստ որի Աստված անվերջ միասնական սկիզբ է և որպես այդպիսին` հանդիսանում է բոլոր գոյերի կեցության պատճառ և նպատակ: Աստված բացարձակ մաքսիմումն է, գերագույն գոյ և նա չի կարող իրենից առավել լինել: Նա նաև բացարձակ մինիմումն է, որովհետև չի կարող ինքն իրենից փոքր լինել: Այս պարագայում Աստծո մեջ մինիմումի և մաքսիմումի հակադրությունը համընկնում և նույնանում է, որից Կուզանացին եզրակացնում է, որ Աստծո և իր ստեղծած աշխարհի, արարիչի և արարվածի, պատճառի և հետևանքի միջև կա միասնություն: Աշխարհը չէր կարող ստեղծվել ոչնչից այլ բխում է Աստծուց և բնությունը տարրալուծված է Աստծո մեջ: Աստված ընդգրկում է ողջ նյութական աշխարհ և հանդես է գալիս որպես բոլոր գոյերի թաքնված էություն: Նիկոլայ Կուզանացին արեց մի քանի հան-ճարեղ եզրակացություններ, որոնք հետագայում հիմք դարձան մեծ հայտնագործությունների.
1. Տիեզերքն անվերջ ու անսահման է:
2.Տիեզերքը չունի կենտրոն, ուրեմն երկիրը տիեզերքի կենտրոնը չէ:
3.Երկիրը մշտապես գտնվում է շարժման մեջ: 4.Որակական տարբերություն չկա երկրային և երկնային ոլորտների միջև, ուրեմն դրանցում գործում են միևնույն օրենքները:
Հեղինակը եվրոպական փիլիսոպայական մտքի զարգացման համար անչափ կարևոր մտքեր է հայտնել նաև մարդու մասին: Նա նշում է, որ մարդը մեծ տիեզերքի խտացված` փոքր մոդելն է: Դրա շնորհիվ մարդու մեջ աստվածայինը ամենաշատն է, և մարդու բնույթում, չնայած սահմանափակ, բայց դրված է մարդկայինն ու աստվածայինը: Այս տեսակետից մարդը ոչ բացարձակ աստված է և սահմանափակ ձևով կրում է Աստծուն բնորոշ հակադրությունը, որի մասին նշվեց վերևում:
Հակադրությունների համընկնման բարձրագույն օրինակը Քրիս-տոսն է, որի բնույթում միավորված են անվերջն ու վերջավորը, աստվածայինն ու մարդկայինը: Նա նշում է, որ Քրիստոսը երկիր է եկել ավելի շատ ոչ թէ մարդուն առաջին մեղքից փրկելու, այլ ցույց տալու համար մարդուն իր հզորությունը, մեծությունը, անվեր-ջությանը հասնելու մարդու հնարավորությունը, և որ մարդը ոչ միայն արարված է այլև արարող, որի հիմքում ընկած է նրա ճանաչելու ունակությունը:
Հումանիստները գտնում էին, որ բանական մարդը իր ներ-քին կամքի ազատության շնորհիվ կարող է բարձրանալ իր սկզբնական վիճակից: Միաժամանակ կամքի ազատությունը կարող է դառնալ պատճառ, որ անհատը գլորվի մինչև անաս-նական վիճակին և գործի ուրիշների և ընդհանրապես հասա-րակության շահերի դեմ: Այս պատճառով հումանիստները մեծ տեղ էին տալիս հասարակական հարաբերությունների ճիշտ կազ-մակերպմանը: Դրան հասնելու համար նրանք առաջնային էին համարում հասարակական արդարացի օրենքների հաստա-տումը, անհատի գիտակցության բարձրացումը և համընդանուր կրթությունը: Այդ բոլորը իրականացնելու գործում մեծ տեղ էր տրվում պետությանը: Անտիկ շրջանից հետո նորից քննարկման նյութ են դառնում պետության դերի, կառուցվածքի և նրանում անհատի ունեցած նշանակությանը վերաբերվող հարցերը։ Ան-հատի համար կարևոր խնդիր է հռչակվում հասարակական շահերին ծառայելը։ Այս գաղափարի արմատավորման շնորհիվ հիմք դրվեց եվրոպական հասարակության լավագույն ավան-դույթներին, որում անհատը առաջին հերթին իրեն տեսնում է որպես հասարակության անբաժանելի, բայց նաև կարևոր մասնիկ, որի առջև ինքը ունի որոշակի պարտավորություններ։
Այլ խնդիր է, թէ ինչ ճանապարհով և միջոցներով է իրա-կանացվում կապիտալի նախասկզբնական կուտակումը իտալա-կան քաղաք-պետություններում /դրան կանդրադառնանք հետա-գայում/, իսկ այստեղ տեղին է նշել, որ կուտակված հարստության մի մասը նորաթուխ հարուստները հասարակության մեջ հեղինա-կությաւն ձեռք բերելու, իշխանական մարմիններում իրենց տեղ ապահովելու համար օգտագործում էին հասարակության կարիք-ների համար։ Նրանք կառուցում էին հասարակական շինութ-յուններ, հովանավորում էին գիտնականներին, արվեստագետ-ներին, հիմնում էին հասարակական, բարեգործական և կրթական հաստատություններ։ Այն, որ կապիտալիզմը Իտալիայում իր նախնական ձևավորման փուլում ուներ որոշակի մարդկային դիմագիծ, որը ավանդույթի իրավունքով մնաց նորովի ձևավորվող եվրոպական քաղաքակրթության հիմքերում և որոշ չափով թուլացրեց նոր ձևավորվող դասակարգերի միջև թշնամանքը, պարտական ենք հումանիստներին։ Աշխատության առաջին գրքում մենք նշեցինք, որ քաղաքակրթության զարգացումը կապված է առաջին հերթին նոր, ավելի առաջադեմ աշխարհա-ճանաչման ձևավորման հետ, և որ հասարակության զարգացումը իրականանում է ոգեղեն, հոգեղեն և նյութական փուլերով` այսինքն սկսվում է զարգացումը ոգեղեն գիտություններից /կրոն, մշակույթ, բարոյականություն, աշխարհաճանաչում…/ որի հիման վրա զարգանում են հոգեղեն /հասարակական/ գիտելիքները, և դրանք նպաստում են նյութական` բնական գիտությունների արագ զարգացմանը: Շատ կարևոր է հատկապես, որ չլինի կտրվա-ծություն, կամ առավել ևս հակասություններ` նշված փուլերի միջև: Այս փուլային, բնական զարգացումը պարզ երևում է հատկապես վերածննդի շրջանում:Ոգեղեն գիտությունները` մշակույթ, բարո-յագիտության հիմնական սկզբունքներ, տիեզերական նոր համակարգ, մարդ Աստված հարաբերությունների վերագնահա-տում, իրականացան և ստեղծեցին լավ, ամուր հիմք` հոգևոր, հասարակական գիտությունների զարգացման համար:
15-րդ դարի կեսերից փիլիսոփայության հետ միասին սկսում է իր ինքնուրույն զարգացումն ապրել նաև հասարա-կական-քաղաքագիտական միտքը: Այդ շրջանի երկու մտա-ծողները մեծ հետք թողեցին հետագա քաղաքական մտքի զարգացման վրա:
Նրանցից առաջինը Նիկոլո Մաքիավելին է, որը համարվել է ոչ միայն իր ժամանակի խոշոր մտածողներից մեկը, այլև ակտիվ մասնակցել է Ֆլորենցիայի քաղաքական կյանքին: Նա իր մի շարք աշխատություններում տվել է իր տեսակետներըը պետության, իշխանության ձևերի և հասարակական հարաբերությունների մասին:Նա իր տեսությունը համակարգելիս հենվում էր որոշակի փիլիսոփայական սկզբունքների վրա:
1.Նա գտնում է, որ բնության և հասարակական հարա-բերություններում գործում է շրջապտույտի օրենքը: Սա նշա-նակում է, որ մեր շրջապատում կատարվող փոփոխությունները միայն թվացյալ են: Իրականում ոչինչ չի փոխվում, չի զարգանում: Չի փոխվում չարի ու բարու հարաբերակցությունը: Պետութ-յունները ձևավորվում են, հասնում իրենց հզորության գագաթ-նակետին, հետո գալիս է թուլացման ու կործանման պահը:
2.Պնդում է, որ քաղաքականությունը պետք է կառուցվի ոչ թե վերացական գաղափերների վրա, այլ իրական փաստերի և իրավիճակի ճիշտ գնահատման վրա:
3.Գոյություն ունի ճակատագիր` անհրաժեշտություն, որը նման է հորդառատ գետի: Այն կարող է դուրս գալ իր ափերից և քանդել ամեն ինչ, բայց մարդը կարող է նախապես պատրաստվել և կանխել գալիք աղետը:
4.Քաղաքականությունը կախված չէ ոչ կրոնից, ոչ էլ բարոյականությունից:
5.Իշխանը պետք է ունենա առյուծի ուժ և աղվեսի խորամանկություն, կարողանա վարել մտրակի և քաղցրա-բլիթի քաղաքականություն:
Այս բոլորը նշանակում է, որ Մաքիավելին չի ընդունում այն հասկացություններն ու սկզբունքները, որոնք իրենից առաջ մեծ ջանքերի գնով հայտնագործել ու մշակել էին հումանիստ մտածողները: Նրա մշակած տեսության մեջ բացակայում է աշխարհի և ցանկացած համակարգի ամբողջական լինելը և այն ամբողջության մեջ քննելու անհրաժեշտությունը: Համեմատած Մաքիավելու հետ` հասարակության լայն զանգվածներին քիչ է հայտնի Թոմաս Մորի անունը: Չնայած դրան` այս մտածողը մեծ հետք է թողել հասարակական մտքի հետագա զարգացման վրա: Թոմաս Մորը փաստացի հանդիսանում է սոցիալիստական տնտե-սավարման գաղափարի իրական հիմնադիրը: Նա քննադատում է Եվրոպայում ձևավորվող հասարակական-քաղաքական և տնտե-սական կյանքի տարբեր ոլորտները, որոնց հիմքում ավելի ու ավելի էին ամրապնդվում և դառնում տիրապետող կապիտա-լիստական հարաբերությունները:Թոմաս Մորը բոլոր դժբախ-տությունների պատճառը տեսնում էր տնտեսության հիմք հան-դիսացող մասնավոր սեփականության գոյությունը և գտնում էր, որ մասնավոր սեփականության վերացումով կվերանան այն բոլոր արատավոր երևույթները, որոնք գոյություն ունեն հասարա-կական հարաբերություններում:
Թոմաս Մորը գտնում էր, որ հասարակական հարաբե-րությունների հիմքում պետք է դրված լինեն բարոյականության սկզբունքները: Նրա մշակած պետության մոդելում պարզ երևում է Պլատոնի և հումանիստների գաղափարները: Նա նվիրյալ կաթո-լիկ է և նրա պատկերացմամբ առանց կրոնի չեն կարող լինել բարոյականության կանոնավորված նորմեր: Չնայած դրան` Թոմաս Մորը չունի հասարակական հարաբերություններում քարացած, դոգմատիկ պատկերացումներ: Նա անխուսափելի է համարում ապագայում մարդկային հարաբերություններում կրոնի դերը, բայց ամեն անհատի տրվում է իր պատկերացումների համաձայն ընտրել այն կրոնը, որն իրեն ավելի հոգեհարազատ է: Թոմաս Մորը նշում է` առաքինությունը բնությանը համապա-տասխան ապրելն է, որի համար պետք է լսել բանականության ձայնը: Նա դեմ է ճգնավորությանը,որը հակասում է բնության օրենքներին ու մարդու բնույթին: Անհատը ձգտում է ինչպես անհատական երջանկության ու հաճույքների, այլև ի ծնե ցան-կանում է երջանկացնել ուրիշներին և ողջ հասարակությանը: Ներկայացված ապագա պետության մոդելը կազմելիս հեղինակը հիմնականում օգտվել է Պլատոնի գաղափարներից: Պետության կառավարումը տրված է բացառապես գիտնականներին, որոնք չունեն ոչ մի արտոնություններ և ազնվորեն պետք է ծառայեն հանրության շահերին: Հեղինակը ոչ միայն իր ստեղծագոր-ծություններով, այլև իր ապրած կյանքով ցույց տվեց, որ հավա-տարիմ է իր գաղափարներին և ցանկանում է գտնել ճանապարհ` օգնելու իր հայրենակիցներին և մարդկությանը ավելի մարդա-սիրական հասարակարգ ձևավորելու համար: Նա առաջինն էր, որ տեսավ հասարակական այն վտանգը, հարաբերություններում, որ կառաջանա տնտեսության մեջ մասնավոր սեփականության բացարձակ գերիշխանության հաստատման դեպքում և զգուշա-ցրեց դրա մասին: Նա կարևորում էր նաև հասարակության կառվարման սկզբունքների հիմքում բարոյականության նորմերի տեղադրումն ու այն գաղափարը, որ անհատի ու հասարա-կության միջև անհրաժեշտ է հաստատել առողջ, փոխշահավետ հարաբերություններ: Չնայած հեղինակի ազնիվ ու բարի մղում-ներին, նրա ուսունասիրությունները չէին կարող կանգնեցնել այն տնտեսական ու քաղաքական զարգացումները, որոնք սկսվել էին: Թոմաս Մորը, ինչպես նաև Նիկոլո Մաքիավելին չնայած խիստ տարբերվում էին հասարակական հարաբերությունների մասին իրենց պատկերացումներով, երկուսն էլ թույլ էին տվել հիմնա-կանում միևնույն կարևոր, հիմնարար սխալը: Նրանք, լինելով իրենց ժամանակաշրջանի կրթված մտավորականներից և լավ ծանոթ լինելով հումանիստներին և նրանց աշխատանքներին, իրենց ուսումնասիրություններում շեղվեցին հումանիստների մշակած, կարևորագույն, սկզբունքներից:

Հումանիստները և հատկապես Նիկոլայ Կուզանացին աշ-խարհը դիտարկում էին ամբողջական, ուստի ճիշտ ուսում-նասիրել ու հասկանալ կարելի է միայն ամբողջության մեջ, քանի որ երկնային ու երկրային օրենքների միջև չկան էական տարբե-րություններ կնշանակի երկրային, դրա հետ նաև հասարակական հարաբերությունները պետք է կազմակերպվեն` հաշվի առնելով միասնական աշխարհի համընդհանուր օրենքները: Մաքիավելին աստիճանաբար վերածվեց քաղաքագիտության խորհրդանիշի որով հետագայի քաղաքագետներն ու պետական գործիչները սկսեցին արդարացնել իրենց կատարած հանցագործությունները օտար ու իրենց քաղաքացիների նկատմամբ, պահի անհրաժեշ-տությամբ:Ավելի դրական ազդեցություն չունեցավ Թոմաս Մորի ժառանգությունը: Նրա ուսմունքը գիտական հիմքերի վրա դնելու գործը որոշեցին իրականացնել այսպես կոչված <<գիտական կոմունիզմի>> հայրերը, որոնք ի տարբերություն Թոմաս Մորի` չլինելով բարոյական չափանիշների կրողներ հայտարարեցին, որ ամեն դասակարգ ունի իր բարոյականությունը և քաղաքա-գիտությունից լիովին դուրս մղեցին բարոյականությունը` որպես ավելորդություն: Դրանից հետո դժվար չէր դարվինիզմի <<բնական ընտրության>> տեսությունը պատվաստել քաղաքականությանը ու ծնել <<դասակարգային պայքար>> կոչվող հրեշին, որի զոհը դարձան և շարունակում են դառնալ միլիոնավոր մարդիկ: Չի կարելի պնդել, որ այժմ ստեղծված ծանր վիճակի մեղավոր-ները նշված մտավորականներն են,բայց փաստ է, որ նրանց կողմից հասարակական հարաբերությունների ուսումնասիրման ժամանակ տարբեր գիտությունները իրարից տարանջատելը դարձավ նախադեպ և հետո ավելի խորանալով` կատարեց իր սև գործը:

ԿՏՐՈՒԿ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԵվՐՈՊԱՅՈՒՄ


14-րդ դարը դարձավ սկիզբը մեծ ցնցումների ու փոփոխություն-ների: Դրանց պատճառներն էին. 1-Անգլիայի և Ֆրանսիայի միջև գոյություն ունեցող մրցակցությունը, որը հանգեցրեց Հարյուրամ-յա պատերազմին: Ավերվեցին բազմաթիվ բնակավայրերը, սպան-վեցին տասնյակ հազարավոր խաղաղ բնակիչներ, դրա հետ միասին հիմնվեցին և զարգացան գիտության և տնտեսության նոր ճուղեր` հատկապես կապված ռազմական արվեստի հետ: Ավելի կարևոր էր, որ այդ երկրների բնակչության շրջանում աստի-ճանաբեր սկսում են ձևավորվել ընդհանուր շահեր և միասնական պետության ու անվտանգության համակարգի ստեղծման անհրա-ժեշտության գաղափար: Պիրենյան թերակղզում միավորման հա-մար խթան դարձավ մուսուլմանների դեմ կռվելու գաղափարը: Այս ճանապարհով էր կատարվում եվրոպական ժողովուրդների կազ-մավորման սկիզբը:

2-Մոլեգնող ժանտախտը, որը պարբերաբար կրկնվում էր, մինչև 15-րդ դարի կեսերը, Եվրոպայի բնակչությունը կրճատվեց` 75-ից հասնելով 40 միլիոնի, որի պատճառով առաջացավ աշխա-տող ձեռքերի պակաս և բարձրացավ աշխատուժի արժեքը: Հողա-տերերը իրենց եկամուտները վերականգնելու համար, փորձում են գտնել նոր ուղղիներ` աշխատանքի արտադրողականությունը բարձրացնելու նպատակով: Գյուղատնտեսության մեջ լայն տարածում են ստանում հողի եռադաշտյան մշակումն ու ծանր գութանը, գոմաղբով պարարտացումը, նոր բույսերի մշակումը և կենդանիների` ավելի եկամտաբեր տեսակների բուծումը: Ֆրան-սիայի թագավոր Լյուդովիկ 10-րդը ընդունեց հատուկ օրենք, որով թագավորական հողերում բնակվող գյուղացիները ստանում էին անձնական ազատություն: Սրա շնորհիվ ոչ միայն այլ վայրերից փախած գյուղացիների հաշվին բնակեցվեց անբնակ հողերը, այլև կտրուկ բարձրացավ գյուղացիների շահագրգռվածությունը: Հե-տագայում նրա օրինակին հետևեցին նաև ենթակա ֆեոդալները: Սրանով արևմտյան Եվրոպայի բնակչությունը հիմնականում ազատվեց ճորտությունից:
3-Խաչակրաց արշավանքները` դրա արդյունքում արև-մուտքի ու արևելքի միջև կապերի ամրապնդումը: Արևմուտքում ասպետները, մինչև խաչակրաց արշավանքները, շարունակում էին մնալ անուս, ցածր ճաշակի տեր, և կյանքի իմաստը տեսնում էին ֆիզիկական մարզումներում, մենամարտներում և հոգեպես նախապատրաստում էին իրենց` կռվում քաջաբար զոհվելուն` հանուն իրենց կրոնի ու սենյորի, նաև արհամարհում էին ոչ իրենց ծագման պատկանող ցանկացած մարդու: Արևելքում ասպետները շփվեցին այլ իրողության հետ: Նրանք ծանոթացան անհամեմատ բարձր մշակույթի և անհամեմատ նուրբ ճաշակի հետ: Խաչա-կիրների և նրանց ուղեկիցների միջոցով Եվրոպան ոչ միայն նորից ծանոթացավ անտիկ մշակույթի և գիտության, այլև արևելյան նոր ձեռքբերումների հետ, այդ բոլորը խթանեցին Եվրոպական քաղա-քակրթության արագ զարգացմանը: Փոխվեց նաև ասպետների կենցաղը: Եվրոպացիները նորից իրենց համար հայտնաբերեցին հիգենիայի անհրաժեշտության և պահպանման կանոնները: Մինչև այդ տարածված էր շատ տեղին մի ասույթ, որ եվրոպացին լողա-նում է իր ողջ կյանքի ընդացքում ընդամենը երկու անգամ` մկրտվելիս և թաղումից առաջ, իսկ հագուստը փոխում է, երբ այնքան է հագուստը փոքրանում, որ հնարավոր չէ հագնել, այդ դեպքում էլ այն` որպես ժառանգություն փոխանցում է ժառանգին: Այժմ եվրոպական վերնախավին այլևս չէր բավարարում իր գյու-ղացիների ձեռքով պատրաստված կոպիտ հագուստն ու անհամ կերակուրները: Նրանք սովորում են արևելքում տարածված ճոխ, թանկարժեք հագուստներին ու զարդերին, ինչպես նաև արևելյան համեմունքներին: Այդ բոլորը ձեռք բերելու համար անհրաժեշտ էր կանխիկ դրամ: Դրամ ձեռք բերելու համար հողատերերը սկսում են պահանջել, որ գյուղացիները հարկի զգալի մասը մուծեն դրամով, ուստի գյուղացիները ստիպված էին վաճառել իրենց ստացած բերքի մի մասը: Պահանջարկը ձևավորում է առաջարկ և հաշվի չառնելով դժվարություններն ու վտանգը` սկսվում է ակտիվանալ ինչպես ցամաքային այնպես էլ ծովային առևտուրը արևելքի ու արևմուտքի միջև: Սկիզբ է դրվում նավագնացությանը: Մեծ զարգացում է ապրում հատկապես առևտուրը Միջերկրական ծովի հարակից երկրների միջև:
4-Քաղաքների հիմնվելը և նրանց ամրապնդվելը փոխեցին Եվրո-պայի դեմքը: Քաղաքները դարձան հզոր քաղաքական, տնտե-սական ու գիտական կենտրոններ: Քաղաքները ձևավորվում էին համեմատաբար ապահով վայրերում, ճանապարհների խաչմե-րուկներում և գետերի ու ծովերի հարմար ծովախորշերում: Խաչա-կրաց արշավանքների և Միջերկրածովյան առևտրի շնորհիվ սկսեցին արագ զարգանալ հատկապես հարավային քաղաքները: Սկզբում խաչակիրները կորցրեցին իրենց` նախկինում գրաված բոլոր տարածքները, իսկ հետո երբ թուրքերը գրավեցին Կ.Պոլիսը, հարավային առևտրական ճանապարը կորցրեց իր նախկին` գերիշխող դերը: Դրա հետ միասին սկսվում է առաջնային դառնալ հյուսիսային առևտրական ճանապարհը, որի արդյունքում 14-րդ դարում հիմնվում է 100 քաղաքներից կազմված միություն, որը ոչ միայն իր ձեռքն է վերցնում համաեվրոպական առևտուրը, կտրում ընդհանուր դրամ, կազմակերպում տոնավաճառներ, հիմ-նում համքարություններ ու սահմանում ապրանքների համար մոնոպոլ գներ, այլև դառնում է հզոր ռազմական ուժ: Եկեղեցին իր ձեռքում կենտրոնացնելով կրթության գործը նաև իրականացնում էր խիստ հսկողություն դասավանդվող առ-արկաների նկատմամբ: Քաղաքները բացում են համալսարաններ, որոնք դուրս են գալիս եկեղեցու հսկողությունից և գաղափարական ճնշումից: Եթե եկեղեցին հայտարարում էր, որ Աստծո գործերը անքննելի են և գիտակցության սկզբունքն է.<<Հավատում եմ, որպեսզի հասկա-նամ>>, ապա աշխարհիկ կրթությունը պնդում էր.-<<Հասկանում եմ, որպեսզի հավատամ>> և հաճախ առաջանում են անլուծելի, արմատական հակասություններ նրանց աշխարհաճանաչում-ների մեջ, և դա պետք է առաջացներ բախում:
5- Արևմուտքի հետագա զարգացման վրա կարևոր ազդե-ցություն ունեցավ 10-11րդ դարերում ակտիվացած հոգևոր և աշ-խարհիկ իշխանությունների պայքարը հերետիկոսների դեմ: Մենք աշխատության նախկին մասերում տեսանք, որ քրիստոնեական կրոնի ներսում մշտապես գոյություն ուներ թշնամանք ու պայքար տարբեր ուղղությունների միջև և քննեցինք դրանց առաջացման հիմնական պատճառները: Նոր աղանդների ակտիվացման և պաշտոնական եկեղեցու բռնած խիստ անհաշտ դիրքորոշման պատճառների մասին կան բավականին ուսումնասիրություններ, բայց կան նաև չպարզված պահեր: Պետք է նշել, որ աղանդների դեմ պայքարի ակտիվացումը և ավելի դաժան, մասայական և անհամեմատ կազմակերպված բնույթ ստանալը առաջին հերթին պայմանա-վորված էր նրանով, որ 10–րդ դարի կեսերից փոխվել էր աղան-դավորների գաղափարախոսությունը, այն դադարել էր զուտ կրոնական լինելուց, փոխվել էր վերաբերմունքը գոյություն ունեցող հասարակական հարաբերությունների նկատմամբ և տեղական երևույթից վերածվել էր համաեվրոպական շարժման: Մինչ այդ կրոնական նոր շարժումները ստեղծվում էին եկեղեցու ներսում և պաշտոնական եկեղեցին հնարավորության դեպքում` նրանց ենթարկեցնում էր իրեն, իսկ չկարողանալու դեպքում վտարում եկեղեցուց, կամ ֆիզիկապես ոչնչացնում: Այժմ նոր աղանդները, եթե նույնիսկ հիմնվում էին հոգևորականի կողմից, միևնույն է այն տարածվում էր բնակչության տարբեր խավերի շրջանում և ընդգրկում մեծ տարածքներ ու մեծաքանակ բնակչություն: Աղանդների տարածում ստանալը ուներ մի քանի պատճառներ: Ըստ քրիստոնական տեսության մոտենում էր Քրիստոսի ծննդյան, ավելի ստույգ նրա վերադառնալու և մարդուն փրկելու խոստման հազար տարին, և հավատացյալները սպասում էին նրա գալստյանն ու երբ նրանց սպասելիքները չարդարացան, հավատացյալների մոտ սկսեցին առաջանալ հարցեր: Իրական հավատացյալը, որը չէր կարող կասկածել հավատի հիմքը կազմող սկզբունքների վրա, մնում էր պատճառը փնտրել իր ներսում` մարդային ապրելակերպում և ստեղծված հարաբերություններում:

Եկեղեցին քարոզում էր լինել հեզ, բարի, հնազանդ, որպեսզի հավատացյալները ներեն նույնիսկ թշնամիներին և հրաժարվեն երկրային բարիքներից, բայց հասարակ ժողովուրդը տեսնում էր, որ հոգևորակաները ապրում են իրենց քարոզած գաղափարներին հակառակ, որից եզրակացնում են, որ իրենց դժբախտությունների և փրկության ուշացման գլխավոր պատճառը Քրիստոսի երկրա-յին տան` եկեղեցու շեղվելն է Աստծո նշած ճիշտ ուղուց: Այս գաղափարի տարածման ու բնակչության լայն շրջաններում ար-մատավորման համար կային օբեկտիվ պատճառներ: Առևտրի զարգացման շնորհիվ աշխուժացել էին տարբեր շրջանների միջև շփումները, եկեղեցու հսկողությունից դուրս եկած համալսա-րաններում ինքնուրույն զարգանում էր գիտությունը: Գյուղացի-ությունը ցանկանում էր ելք գտնել իր ծանր վիճակից դուրս գալու, և դրանք հզոր խթան հանդիսացան կրոնական շարժումների հա-մար: Սակայն մեծ հարց է` այս բոլորը արդյոք կատարվեց ինքնա-բուխ, թե կար կազմակերպված, միասնական ուժ, որը ցանկանում էր խառնակչության, արյուն ու ավեր տարածելու միջոցով խարխլել գործող հին համակարգը և թույլ չտալ նրա բնականոն զարգացմանը:
Այժմ շատ մանրամասներ պարզել հնարավոր չէ, բայց ինչպես կտեսնենք ներքևում իրականում կար այդ կազմակերպված ուժը, և նրանք կարող էին ու կարողացան հասարակական զարգացում-ները շեղել և տանել այլ ավելի բախումներ ծնող ուղիով: Եկեղեցին սկսում է ակտիվ գաղափարական պայքար հերետիկոսների դեմ: Այս պայքարի դրոշակակիրը դարձավ Դոմինիկյան օրդենը: Սրանք ինչպես իրենց գիտելիքներով, այնպես էլ ապրելակերպով տարբերվում էին ուրիշ հոգևորականներից: Նրանք վարում էին չքավորի կյանք ունեին իրենց ժամանակի համար լավ ինֆոր-մացիա, գիտելիքներ: Միայն գիտական դաշտում հնարավոր չէր հասնել հաջողության, և 1139թ. Լաթերանի ժողովում եկեղեցին ընդունեց որոշում, որով աշխարհիկ իշխանությունները պարտավոր էին ակտիվորեն մաս-նակցել հերետիկոսների դեմ պայքարին, և դա նշանակում էր, որ հարցի գլխավոր լուծումը տրվում էր զենքին: Գլխավոր հարվածը ուղղվեց Ֆրանսիայի հարավին, որտեղ մեծ տարածում էր ստացել կատարների շարժումը, որտեղ գտնվող Թուլուզի կոմսը նույնպես պատկանում էր այդ կրոնական հոսանքին:Հյուսիսային Ֆրանսի-այի ասպետները, ասպետական միաբանությունները հաճույքով մասնակցեցին արշավանքին, քանի որ դրա պատճառները շատ էին: Ասպետների մեծ մասը ազնվականության կրտսեր որդիներն էին, որոնք տիտղոսից բացի ոչինչ չէին ժառանգել և դեմ չէին թալանի հաշվին ինչ որ բան ձեռք բերել, իսկ Թուլուզիան նշա-նավոր էր իր հարուստ քաղաքներով: Կաթոլիկների պատկերաց-մամբ հերետիկոսները ավելի մեղսակից էին քան մուսուլմանները, և անհրաժեշտ էր ոչնչացնել նրանց, բայց գլխավորը այն էր, որ արևմտյան Եվրոպայում դեռ չէր ձևավորվել ընդհանուր սոցիա-լական շահերով ապրող ժողովուրդները: Այդ պահին ողջ արեվ-մտյան Եվրոպայում բացի մովսեսականներից, չկային էթնիկական շահերի միասնություն և դրա վրա ձևավորված ժողովուրդներ: Առաջին քաղաքը Բեզեն էր, որը համարվում էր այդ շրջանում Եվրոպայի մեծ, հարուստ քաղաքներից մեկը, որն ուներ 10 հազար բնակիչ: Ամբողջ բնակչությունը կոտորվեց, քաղաքը բառացի հա-վասարվեց հողին:Հարավային Ֆրանսիան ավերվեց, բնակչութ-յունը անկախ սեռից ու տարիքից ոչնչացավ, իսկ տարածքները թագավորը միացրեց իր տիրույթներին:
6-Գյուղացիական ընդվզումներ: Կրոնական շարժումներին զու-գահեռ տեղի են ունենում նաև զուտ սոցիալական բնույթի շարժումներ,որոնք չնայած պարտությանը, ստիպեցին տե-ղական և կենտրոնական իշխանություններին` կարգավորել հարկային ու օրենսդրական դաշտը, թեթևացնել գյուղացիների վիճակը: Քաղաքների և գյուղերի պայքարի շնորհիվ Եվրո-պայում հիմնավորվեց իրավական պետության գաղափարը: 7-Հոգևոր և աշխարհիկ իշխանությունների միջև գերիշխա-նության հասնելու համար սկսված պայքար: Պիպին Կարճա-հասակը և նրա հաջորդները հիմնեցին և հզորացրեցին Հռոմի պապերի պետությունը: Կեղծվեց մի փաստաթուղթ, ըստ որի Կոստանդին Մեծը Արևմտյան Հռոմեական կայսրությունը` որպես ժառանգություն հանձնել է Հռոմի պապերին: Չնայած դրան` պապերը մնում էին ֆրանկ թագավորների վասալները և ավելի նման էին աշխարհիկ սինյորների: 10-րդ դարից սկսած Հռոմի պապերը ընկան Գերմանական / Սրբազան Հռոմեական կայսրության/ ենթակայության տակ: Պապի ընտրությանը մաս-նակցում էին ոչ միայն բարձր հոգևորականների ներկայա-ցուցիչները այլև ենթակա ֆեոդալները: Հաճախ պապ էր նշա-նակվում եկեղեցու հետ ոչ մի կապ չունեցող մարդ, օրինակ Լևոն 8-րդ պապը ընտրվելուց առաջ եղել էր ասպետ և չուներ մինչ այդ որևէ կապ եկեղեցու հետ: Իրականում պապերին նշա-նակում էր կայսրը, նրանք կայսրերի դրածոներն էին: Ֆրան-սիայի հարավում սկսվեց կրոնական շարժում, որի նպատակն էր մաքրել եկեղեցին աշխարհիկ բարքերից` կաշառակերութ-յունից, եկեղեցական պաշտոնների վաճառքից ինչպես նաև բարձրացնել եկեղեցու հեղինակությունը: Շուտով այս շար-ժումը դարձավ մեծ ուժ: 1059թ. Լաթերանի ժողովում ընդունվեց որոշում, որով պապերին ընտրելու իրավունք ստացան միայն բարձր հոգևորականները` կարդինալները: Եկեղեցին արագ սկսեց հզորանալ և անմիջապես սկսեց պայքար աշխարհիկ իշխանությունների և առաջին հերթին գերմանական կայսրերի դեմ: Պայքարը ընթանում էր փոխնիփոխ խաջողությամբ և ավարտվեց 1176թ. Ֆրիդրիխ 1-ի Շիկամորուսի պարտությամբ: Կաթոլիկ եկեղեցին և նրա առաջնորդ պապը դարձավ Եվրո-պայի ամենահարուստ և ազդեցիկ անձը` հատկապես ֆեոդա-լական մասնատվածության պայմաններում:

ՎԵՆԵՏԻԿԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆԸ

Հռոմեական կայսրության կործանման պատճառով Եվրոպա-յում ստեղծվել էր անկայուն վիճակ և տարբեր ազգության ու դասին պատկանող մարդիկ ցանկանում էին գտնել անվտագ տարածք բնակվելու համար: Այդ տեսակետից կատարյալ տա-րածք էր այժմյան Վենետիկի գավառը: Նրա ճահճոտ հողերը, որոնք տարածվում էին 100-ից ավել կղզիների վրա 4-5-րդ դարերի ընթացքում արագ բնակեցվում են փախստականների հաշվին: Հռոմեական կայսրության նախկին բնակիչները, հաս-տատվելով իրենց նոր հայրենիքում, աստիճանաբար վերա-կանգնեցին Հին Հռոմի նախկին ընտրական կառավարման համակարգը: Բնական պայմանները, կուռ, լավ կարգավորվող ու կառավարվող հասարակական հարաբերությունները ստեղ-ծում են լավ պայմաններ հզոր ռազմական ու առևտրական նա-վատորմ ստեղծելու համար: Վենետիկցիները, ցավոք սրտի, Հռոմից վերցրեցին ոչ միայն կառավարման նրանց համակարգը, այլև հարստանալու անհագ տենչը, նյութապաշտությունը և բարոյական նորմերի կասկածելի համակարգը: 6-րդ դարի կեսին Բյուզանդիան գրավեց այս տարածքները, բայց նրա գերիշխանությունը ձևական էր և Վենետիկը շարունակում էր իր անկախ գործնեությունը, իսկ որոշ ժամանակից հետ նրանք դարձան մրցակիցներ ու անհաշտ թշնամիներ: Վենետիկցի առևտրականները 8-9-րդ դարերում իրենց ձեռքում են կեն-տրոնացնում Միջերկրական ծովում իրականացվող առեւ-տուրը: Նրանց առևտրական գործնեությունը ավելի նման էր կազմակերպված, պետական ծովահենության: Նրանք ապրան-քի դիմաց վճարում էին միայն այն դեպքում, եթե զենքի օգնությամբ չէին կարող վերցնել իրենց ցանկացածը, այդ դեպքում էլ նրանք մնում էին հմուտ խաբեբաներ:Հակառակ Վենետիկի հանրապետության 1071թ Մանազկերտի ճակատա-մարտից հետո Բյուզանդիան սկսեց արագ թուլանալ: Վիճակը հատկապես դարձավ ողբերգական Կոմնենոսների հարստութ-յան անկումից հետո: Վենետիկի վերնախավը և հատկապես նրա դոժ` ընտրված առաջնորդ Էնրիկո Դանդոլոյը, որը իր հաշիվներն ուներ Բյուզանդիայի հետ, գտավ, որ ժամանակը հարմար է ազատվելու համար իր մրցակցից: 1202թ. 94 ամյա դոժը, խաբեբայությամբ ու նյութապես շահագրգռելով խաչա-կիրներին ուղղեց սկզբում Խորվաթիա` սլավոնների դեմ, իսկ 1204թ դոժի գլխավորությամբ խաչակիրները պաշարեցին ու գրավեցին դավադրություններից և խռովություններից թուլա-ցած Կոստանդնուպոլիսը: Այժմ Վենետիկ քաղաքի` որպես գեղեցկության, բարձր ճաշակի խորհրդանիշն է համարվում այնտեղ կանգնեցված բրոնզե չորս ձիերի արձանների խումբը: Իրականում այդ քանդակները դավադրության, կեղծիքի ընչաքաղցության և նյութապաշտության խորհրդանիշ են և գերազանց բնութագրում են ինչպես նախկին Վենետիկի հան-րապետությունը, այնպես էլ այժմյան Եվրոպական քաղաքա-կրթությունը, որի կեղծարար, հակամարդկային բնույթն սկսվեց ձևավորվել մեր քննարկվող շրջանում: Դոժն ու ավազակների վերածված խաչակիրները առանց խղճի խայթի թալանեցին ու ավերեցին քրիստոնյական սրբավայրերը, որի առյուծի բաժինը անցավ Վատիկանին և նրա դոժին: Քրիստոնյա բանակի կողմից արևելյան քրիստոնյաների կենտրոնի թալանը ու հարյուրամիա սրբավայրերի պղծումը հավանաբար դարձավ վերջին սահմա-նագիծը, երբ գոնե Վենետիկի վերնախավը վերջնականապես ամբողջովին կորցրեց իր մարդկային դեմքը: Դոժ Էնրիկո Դանդոյի անմիջական հրամանով նշված արձանների խումբը տեղադրվեց Վենետիկում, որպես հիշեցում մարդկային ագա-հության ու ամենաբիրտ բնազդների գոյության: Վենետիկը, ոչնչացնելով իր հակառակորդին, վերածվեց կայսրության: Մինչև թուրքերի կողմից Կոստանդնուպոլսի գրավումը, Վենե-տիկը լայնարձակ տարածքներ ուներ ինչպես ծովում, այնպես էլ Փոքր Ասիայում և շարունակում էր իշխող դիրք գրավել համաշ-խարհային առևտրում:

ԻՆԿՎԻԶԻՑԻԱՆ` ԻՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ և ԿԵՂԾԻՔ

Դժվար գտնվի մեկը, ով գոնե դպրոցական ծրագրից չի հիշում, թե ինչ է նշանակում ինկվիզիցիա, թե ինչպես էին տգետ վանա-կանները կեղծ մատնությունների հիման վրա անմարդկային տանջանքների ենթարկում անմեղ մարդկանց, տաղանդավոր գիտնականներին, այլ կրոնի կամ աղանդի ներկայացուցիչ-ներին: Ժխտել ինկվիզիցիայի բացասական ազդեցությունը և այն, որ հաճախ այն օգտագործվել է որպես պատժիչ մեքենա հնարավոր չէ: Աշխատության սկզբնական մասերում տեսանք, որ այդ ատելությունը, անհանդուրժողականությունը հատուկ էր ինչպես մովսեսականությանը, այնպես էլ նրանից ձևավորված իսլամին ու քրիստոնեությանը և նրանց առանձին ճյուղերին և դա պայմանավորված էր առաջին հերթին այն ինֆորմացիոն դաշտի ազդեցությամբ, որտեղ նրանք ստեղծվել էին /տես Աշխարհաճանաչում 2-րդ և 3-րդ/: Իրականում խնդիրը շատ ավելի բարդ է, և կարիք ունի անաչառ ուսումնասիրման: Ինկվի-զիցիայի հակառակորդները շատ են շեշտում կառույցի մեջ ներգրաված հոգևորականների տգետ, չկրթված լինելը, որը բացարձակ կեղծիք է: Վերևում տեսանք, որ հերետիկոսների դեմ պայքարելու համար եկեղեցին հիմնեց Դոմինիկյան օրդենը, որի անդամները ստանում էին իրենց ժամանակի համար լավագույն կրթություն: Ինկվիզիցիան և պապերը առաջարկում և հնարավորության դեպքում կազմակերպում էին կրոնական բանավեճեր և մեզ են հասել այդպիսի բանավեճերի արձանա-գրության օրինակներ: 1414թ. Բենեդիկտ 13-ը կազմակերպեց բանավեճ ռաբիի և իր անձնական բժիշկ Ջերոնիմո Դե Սանտապենի միջև: Վերջինս կրոնափոխ հուդայական էր: Ըստ մեզ հասած արձանագրությունների բանավեճը անցել է ազատ, անկաշկանդ մթնոլորտում: Մեղադրում են, որ ինկվիզիցիան էր կիրառում հարցաքննության ժամանակ կտտանքներ, բայց այն օրինականացված էր ողջ Եվրոպայում և օրենքով արգելվեց միայն 18-րդ դարի վերջերին: Պնդում են, որ դատավարութ-յունները կրել են ձևական բնույթ և ինկվիզիցիան չէր խնայում ոչ մեկին: Նշեցինք, որ Դատական ատյանի անդամները եղել են կրթված մարդիկ և թողել են հսկայական դատական բնույթի փաստաթղթեր, որոնցից պարզ է դառնում, որ դատավարութ-յունները անցկացվել են բավականին բարեխիղճ, և դատա-վորների վրա լուրջ վերահսկողություն է եղել: Այս բոլորից հետո հարց է առաջանում, թե որն է ինկվիզիցիայի նկատմամբ կողմ-նակալ, հաճախ խտացված, միայն սև գույներով ներկայացնելու պատճառը: Իրականում խնդիրը շատ պարզ է: Կաթոլիկ եկեղե-ցու գլխավոր հակառակորդը բողոքականությունն էր, և այն բնակչության մեծ զանգվածը, որն ամեն գնով ցանկանում էր իր շահերի իրականացման համար քանդել գոյություն ունեցող հարաբերությունները: Գաղափարական դաշտում կաթոլիկ եկեղեցին կարողացավ հասնել հաջողության: Թվում է նրա դիրքերը ամուր էին նաև իր ունեցած քաղաքական ազդե-ցությաnը: Իրականում վերջինը թվացյալ էր: 1517թ. Մարտին Լյութերը Վիտենբերգ քաղաքում հրապարակեց իր <<95 թեզիստները>>, որը բացահայտ մարտահրավեր էր Հռոմի պապի իշխանությանը և հեղինակությանը: Պապ Լևոն 10-րդ Մեդիչին վստահ իր ուժերի ու հեղինակության վրա, հայտա-րարեց.<<Գարեջրով հարբած գերմանացի վանականի զա-ռանցանք>>: Կաթոլիկ եկեղեցին երեք տարի հետո հասկացավ իր կատարած սխալը, բայց ուշ էր: Կաթոլիկ եկեղեցին ուներ հարյուրամյակների պատմություն, գտնվում էր իր հզորության շրջանում և այդ բոլորը Հռոմի պապերի և բարձր հոգևո-րականների մոտ ստեղծում էր անպարտելիության, անսխա-լականության կեղծ պատկերացում, ինչպես նաև թշնամանք ամեն նորի նկատմամբ, որը կարող էր փոփոխություն բերել գոյություն ունեցող հարաբերություններում: Կաթոլիկությանը հակառակ բողոքականությունը երիտասարդ էր, կառույցները վերջնական չձևավորված և պատրաստ էին ընդունել նորը, և հարաբերություններ ձևավորվելիս հաշվի առնել նոր կազմա-վորվող իրողությունը: Նրանք լավագույնս կարողացան օգտա-գործել գիտության նոր ձեռքբերումները և դրանք ծառայեցնել իրենց շահերին: Բողոքականները ոչ միայն իրենց տրամա-դրության տակ ունեին մեծ միջոցներ, այլև ի տարբերություն պապական իշխանությունների` պատրաստ էին օգտագործել դրանք կաթոլիկ եկեղեցու հեղինակությունը սասանելու և իրենց վերջնական նպատակին հասնելու համար: Քարոզչութ-յան դաշտում պետք է փնտրել կաթոլիկության դիրքերի թուլաց-ման և պարտության պատճառները: Պապական իշխանութ-յունները ամեն տարի կազմում էին արգելված գրքերի ցանկ, որն ավելի էր գրգռում մարդկանց հետաքրքրությունը: Բողոքա-կանների ազդեցության տակ գտնվող տարածքները դարձել էին նոր գրքերի և նոր մտքերի տպագրման ու տարածման խոշոր կենտրոններ: Նրանց չէր անհանգստացնում, որ Աստվածա-շունչը ընդհանուր է և գիտական նոր հայտնագործությունները դեմ են քրիստոնեական հիմնական սկզբունքներին: Կարևորը այն էր, որ ստեղծվում էր պատրանք,որ կաթոլիկությունը հեն-վում է խավարի ու հետամնացության վրա, իսկ բողոքա-կանությունը պաշտպանում է նորն ու առաջադիմականը: Հակապապական կարևորագույն կենտրոն էր դարձել Ժնևը, որտեղ իր միանձնյա դիկտատուրան էր հաստատել Ժան Կալ-վինը: Նա քննադատում էր, որ Հռոմի պապին աշխարհիկ իշխանության գործերին խառնվելու համար,, իսկ ինքը, չունե-նալով ոչ մի պաշտոն, ողջ իշխանությունը կենտրոնացրել էր իր ձեռքում և սարսափելի բռնակալ էր: Ինկվիզիցիայի վայրա-գությունների մասին կեղծ նյութեր և նկարներ էր տպագրում և տարածում ողջ Եվրոպայով մեկ: Իր կրոնական հակառակորդ-ներին, կամ նշված նորմերից շեղվողները հետապնդվում էին, կամ այրվում առանց դատ ու դատաստանի: Կաթոլիկ եկեղե-ցին իր դարավոր պատմության ընթացքում կատարել է բազմա-թիվ հակամարդկային քայլեր, իսկ այժմ հանդիսանում է այն կարևոր կենտրոններից մեկը, որ կուլիսների հետևում այլ ուժերի հետ կազմակերպում է առանձին ազգերի և ողջ մարդկության դեմ դավադրություններ: Չնայած դրան` իրա-կանությունը և մեր քննարկվող նյութը պահանջում է ճշտել նաև բողոքական եկեղեցու դերը այժմյան հասարակական, քաղաքական վիճակի ձևավորման գործում և այժմ կատարվող հնարավոր զարգացումներում: Կարևոր մեղադրանք է այն, որ ինկվիզիցիայից մատնիչները ստանում էին դատապարտ-վածների ունեցվածքի մի մասը, իսկ նրանց անունները մնում էին գաղտնի, և սա պատճառ էր դառնում, որ որոշ անձիք հաշվեհարդար տեսնեն իրենց հակառակորդների հետ, կամ նյութական շահ ստանալու համար զբաղվեին մատնությամբ: Սրանում կա ճշմարտություն և առնչվում է մեր քննվող նյութին, որի համար այս թեմային ավելի մանրամասն կանրադառնանք ստորև:

ՄՈՎՍԵՍԱԿԱՆՆԵՐԸ ՎԱՂ ՄԻՋՆԱԴԱՐՈՒՄ

Անտիկ Եվրոպայում ձևավորվել էին ազգեր` իրենց հա-տուկ ազգային դիմագծով և ժողովուրդներ` իրենց շահերով: Սկսված <<Ժողովուրդների մեծ գաղթը>> ավերեց ոչ միայն նախկին պետությունների սահմաններն ու հասարակական հարաբերությունները, այլև ոչնչացրեց նախկին էթնիկական միավորները: Եվրոպայի ողջ բնակչությանը միավորում էր միայն քրիստոնեական կրոնը և դասակարգային շահերը: Միակ էթնոսը մովսեսականներն էին, որոնց ընդհանուր կրոնից բացի միավորում էր նաև դարերի ընթացքում ձևավորված բնավո-րության գծերը, միասնական շահերը և ոչ պակաս էր այն փաստը, որ նրանց միավորում էր թշնամական վերաբերմունքը օտար էթնոսին պատկանող բոլոր ներկայացուցիչների նկատ-մամբ, որը գալիս էր նրանց կրոնի հիմնական սկզբունքներից: Այս հանգամանքը մեծ նշանակություն ունեցավ հետագայում եվրոպական քաղաքակրթության և այսպես կոչված համա-մարդկային արժեքների ձևավորման վրա, իսկ այժմ ողջ աշ-խարհում, հիմնականում բռնությանբ, արմատավորման հա-մար: Հին Հռոմի քաղաքացիները համարում էին իրենց ընտրյալ և չէին թագցնում իրենց բացահայտ առհամարհանքը այլ ժողովուրդների նկատմամբ և հույների օրինակով բոլորին կոչում էին բարբարոսներ: Չնայած դրան` հռոմեացիները հաճույքով պատրաստ էին սովորել օտարից, վերցնել նրանցից իրենց սովորությունները, աստվածներին և հատկապես օտար-ների կատարած հայտնագործությունները: Հռոմը սիրում էր ճոխություն, շքեղ տոնակատարություններ և հաղթահանդես-ներ: Այս բոլորի համար անհրաժեշտ էր կանխիկ դրամ, որը հաճախ կարող էր կազմել մի ամբողջ կարողություն: Հռոմեա-կան սենատորները, զորավարները և հարուստ քաղաքացիները հաճույքով օգտվում էին վաշխառուների ծառայությունից և միաժամանակ չէին թաքցնում իրենց արհամարհանքը նրանց նկատմամբ: Հռոմեացիները իրենց պատվից ցածր էին համա-րում զբաղվել վաշխառությամբ, իսկ քրիստոնեություն ընդու-նելուց հետո այս տեսակետը ավելի ամրապնդվեց, քանի որ քրիստոնեությունը դեմ էր առանց աշխատանքի եկամուտ ստա-նալուն` այսինքն վաշխառությանը: Թորան ոչ միայն դեմ չէր վաշխառության միջոցով հարստանալուն, այլև քարոզում էր այն: Այդ էր հիմնական պատճառը, որ Հռոմեական կայսրության ողջ տարածքում հիմնական վաշխառուները մովսեսական էին: Այս աշխատանքը ինչպես առաջ, այնպես էլ հիմա` կախված մասնագիտական առանձնահատկություններից, պահանջում է մտքի ճկունություն, լեզվի ճոխություն, բայց ամենակարևորը` խաբելու, կեղծելու կարողությունը, և իմանալով, որ դիմացինդ արհամարում է քեզ` ժպտալ` թաքցնելով նրանից քո մտքերն ու նպատակները: Այս բոլորը ձևավորում, հղկում էր մովսեսա-կաններին, դարձնում նրանց ավելի ճկուն, գործարար, մտքերը բոլորից թաքցնող և դիմացկուն տարբեր կյանքի պայմաններին: <<Ժողովուրդների մեծ գաղթի>>, հին համակարգի քայքայման հետևանքով ծանր վիճակ ստեղծվեց նաև մովսեսականների համար: Մի շրջան, երբ ամեն ինչ որոշում էր սուրը և իրեն պաշտպանել չկարողացողը դատապարտված էր ոչնչացման կամ ամրացվում էր հողին որպես` ճորտ: Մովսեսականները չէին սիրում կռվել, առավել ևս աշխատել: Ստեղծված պետութ-յունների թագավորները, ինչպես նաև նրանց ենթակա տե-ղական կառավարիչները հեշտ ու անվտանգ ունեցվածքի տեր դառնալու համար հաճախ թալանում էին մովսեսականներին և օրինական տեսք տալու համար իրենց գործնեությանը` վտա-րում էին նրանց իրենց պատկանող տիրույթներից:751-թ. մովսեսականների համար սկսվեցին լավ ժամանակներ, երբ իշխանության եկավ Կարոլինգների տոհմը: Նրանք սկսում են միավորել մասնատված Եվրոպան, և այդ պայքարը ընթանում էր Պիրենյան թերակղզում հաստատված արաբների դեմ պայ-քարի հետ միասին: Այս տոհմի ամենանշանավոր թագավորն էր Կարլ Մեծը, որը ցանկանում էր միավորել բազմալեզու, պա-ռակտված Եվրոպան քրիստոնեական կրոնի միջոցով: Դրան հասնելու համար նա դիմում էր հաճախ դաժան միջոցների: Կարլ Մեծն, օրինակ, բնակավայրեր ավերելով և ըմբոստ առաջնորդներին դավադրաբար սպանելով` Սաքսոնիայում տարածեց քրիստոնեությունը: Չնայած հեթանոսների նկատ-մամբ Կարլ Մեծը խիստ անհադուրժող էր, բայց նույնը չի կարելի ասել մովսեսականների մասին: Նրանք ոչ միայն հանգիստ զբաղվում էին իրենց սիրած գործով` վաշխառութ-յամբ, այլև կատարում էին թագավորի հատուկ հանձնա-րարությունները: Երբ Կարլ Մեծը որոշեց պատվիրակություն ուղարկել Արաբական Խալիֆայություն բանակցությունների համար, նրանում ներգրավեց նաև մովսեսականներին: Հետա-գայում էլ մովսեսականները օգտվելով գոյություն ունեցող կրո-նական թշնամանքից, իրենց ձեռքում կենտրոնացրեցին առեւ-տուրը` ինչպես արևելքում, այնպես էլ Պիրենյան թերակղզում հաստատված արաբների հետ:Ֆրանկների կայսրությունը շու-տով մասնատվեց, բայց դրանից քիչ փոխվեց նրանց վիճակը: Ժամանակակիցների վկայությամբ ինչպես Փարիզի, այնպես էլ ձևավորվող այլ քաղաքների բնակչության զգալի մասը կազմված էր մովսեսականներից, շատ էին նաև այնպիսիները, որոնք հսկայական վիլաների ու կալվածքների տեր էին: Զբաղ-վելով վաշխառությամբ, իրենց ձեռքում կենտրոնացնելով առեւ-տուրը` կարողանում են իրենց ազդեցությունը տարածել պե-տական բարձր պաշտոնյաների, նաև թագավորական ընտա-նիքի անդամների վրա և նրանցից կորզել մեծ արտոնություն-ներ. ազատել հարկերի զգալի մասից, արգելել շաբաթ օրերը տոնավաճառները, տրամադրել նոր տարածքներ` սինագոգներ կառուցելու համար և այլն: Ժամանակակից մովսեսական սկզբնաղբյուր համարվող Գրեցը նշում է.<<В 9-м веке во Франции в угоду евреям базары были перенесены с субботы на воскресеенье, евреи были изьяты от телесного наказания и питок. Враждевные евреям канонические христианркие законы были молча лишены силы. Вследствие благосклоннсти королевского двора к евреям, многие христиане из простонордя склонились к еврейству>>. Այս բոլորով մովսեսականները ավելի ու ավելի են դառնում արտոնյալ դաս, որը քամում էր Եվրոպական երկրների ողջ հարստությունը: Մովսեսական ժո-ղովրդի պատմությունը ամենալավ գիտեն հենց այդ ազգի ներկայացուցիչները և կան նաև այնպիսիները, որոնք ազնվո-րեն գրում են այդ մասին այդպիսի մտավորական էր Սամույել Ռոտը, որվ գրում էր. <<Еврейская история была трагической по отношенню к евреям, и не менее трагической к их соседям, которые страдали от них. Наш главный порок как в старину так и сегодня, это паразитизм. Мы люди-стервятники, живущие за счет труда и богатств остального мира>>. /Евреи должны жить/
Ոչ թե կրոնական տարբերությունների պատճառով, այլ աշխարհ-ընկալումների, մտածելակերպի, ապրելաձևերի միջև եղած մեծ տարբերություններն էին պատճառը, որ լինում էին նաև երկկողմանի թշնամանքի տարիներ, որոնք հաճախ ընդու-նում էին շատ սուր ձևեր: Հիմա` տարիների հեռվից դժվար է, եթե ոչ անհնարին, պարզել, թե ինչ թաքնված, իսկ հաճախ նաև բացահայտ պայքարի ձևեր էին կիրառում թշնամական կողմերը և ինչ պատճառներով: Մովսեսականները պնդում են, որ իրենց հալածել են առանց որևէ պատճառի, ստիպել են ապրել առանձնացված տարածքներում` գետոններում, հագնել բոլորից տարբերվող հագուստ, անհիմն մեղադրել են կախարդության մեջ:Երբ արաբները մովսեսականների օգնությամբ գրավեցին Ֆրանսիայի հարավի ծաղկուն շրջանները, ինչպիսին էր Թուլու-զիան, դավաճանության մեջ մեղադրեցին բոլոր մովսեսական-ներին: Ֆրանսիայում մտցվեց սովորույթ, որ ամեն տարի որպես պատիժ` նրանք մուծում էին որոշակի տուգանք և զատկի օրը եկեղեցու դռան առաջ դավաճանության համար ստանում էին երեք ապտակ: Լյուդովիկոս 9-րդը, ստանալով բազմաթիվ բո-ղոքներ, որ Թալմուտը քարոզում է թշնամանք այլ կրոնի մարդկանց նկատմամբ, հրամայեց անցկացնել դատավարութ-յուն, որից հետո 1254թ. արգելվեց նրանց զբաղվել վաշխա-ռությամբ: Հարաբերությունները անհամեմատ լարվեցին Խա-չակրաց արշավանքների ժամանակ: Մովսեսականներին սկսեցին մեղադրել լրտեսության, դիտավորյալ մահացու հի-վանդություններ տարածելու, արշավանք գնացողներին կեղծ մուրհակներ տալու մեջ, որոնց դիմաց նրանք տեղում պետք է ստանային դրամը: Որպիսզի գործը չբացահայտվի, ճանա-պարհին ասպետներին դավադրաբար սպանում էին: Տեղի ունե-ցան մի շարք մեծ աղմուկ հանած դատավարություններ մովսե-սակաների դեմ, որտեղ նրանց մեղադրում էին մարդկանց` հատկապես երեխաներին, գողանալու և կրոնական ծիսական սպանությունների համար: 1290թ. Անգլիայից, 1306թ. Ֆրան-սիայից, ինչպես նաև այլ պետությունների թագավորներ սկսեցին մովսեսականներին վտարել երկրից: Հատկապես խիստ վերաբերվեց նրանց հետ Ֆրանսիայի Ֆիլիպ 4-րդը: Նա ոչ միայն արտաքսեց, այլև բռնագրավեց նրանց ողջ ունեցվածքը: Չնայած սկսված հետապնդումներին` որոշ ժամանակից հետո մովսեսականները նորից վերադառնում էին իրենց նախկին բնակավայրերը: Այս թափառումները պատճառ դարձան, որ ժողովուրդների մոտ ձևավորվի. <<Հավերժ թափառող ժողո-վրդի>> կերպարը:

ՄՈՎՍԵՍԱԿԱՆ ԿՐՈՆԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔԻՑ ԴԵՊԻ ՅԱՀՈՒԴԻ ԺՈՂՈՎՈՒՐԴԻ ՁԵվԱՎՈՐՈՒՄ

Թորան, ինչպես նաև նրա վերլուծություն համարվող Թալ-մուտը հավատացյալ մովսեսականից պահանջում էր անխոս հետևել Յահվահի տված օրենքներին, ամուսնանալ, բարե-կամանալ, նույնիսկ սնվել այլ էթնոսի ներկայացուցիչների հետ և ամենամեծ մեղքը համարվում է այլ աստվածներին պաշտելը: Այս և այլ արգելքներ խախտելու դեպքում Յահվահը պահան-ջում էր մահվան դատապարտել օրենքը խախտողին:Այս պատ-ճառով մովսեսականները դարեր շարունակ ապրում էին մնա-ցած ժողովուրդներից մեկուսացած և գործնականից բացի այլ շփումներ օտար ժողովուրդների հետ աշխատում էին չունե-նալ:Հին Հռոմում մովսեսականներին դժվար չէր ապրել նշված օրենքներով: Բուն հռոմիացիները իրենց պատվից ցածր էին համարում առօրյա շփումները բարբարոս այլ ազգերի հետ, իսկ պետության ստեղծման հիմքում դրված էր նյութապաշտութ-յունը և անտարբեր վերաբերմունքը այն ամենի նկատմամբ, ինչ չէր կարող բերել նյութական շահույթ: Հռոմի ներսում տարբեր ժողովուրդների միջև շփման հիմնական պատճառը գործ-նական շփումներն էին և քիչ էր հետաքրքրում օտար ժողովրդի ապրելակերպն ու ավանդույթները: Այլ էր վիճակը միջնադա-րում:Առանձին Ժողովուրդների ու պետությունների բացակա-յության պայմաններում մարդկանց միավորող ուժը մնացել էր կրոնը: Միայն14-րդ դարի վերջերին սկսվեցին աստիճանաբար առաջանալ միացյալ պետություններ` իրենց առանձին շահե-րով, որը ընթանում էր սուր պայքարի պայմաններում. մի կողմից ֆեոդալական մասնատվածության, իսկ մյուս կողմից պապական իշխանության դեմ: Պիրենյան թերակղզին այն տա-րածքն էր Եվրոպայում, որտեղ անմիջապես իրար հետ շփում ունեին քրիստոնեական և իսլամական քաղաքակրթություն-ները: Երկու կողմն էլ չնայած եղած թշնամանքին ու անվստա-հությանը, չէին կարող չունենալ իրար հետ քաղաքական ու տնտեսական կապեր և այդ կապը հիմնականում իրականաց-վում էր մովսեսականների միջոցով: Այդ էր պատճառը, որ չնա-յած մովսեսականները բնակվում էին ողջ Եվրոպայում, բայց հատկապես մեծ քանակ էին կազմում այս տարածաշրջա-նում:Նրանք ինչպես քրիստոնիաների այնպես էլ մուսուլման-ների մոտ զբաղվում էին իրենց համար ավանդական վաշխա-ռությամբ ու առևտրով, բայց կային նաև հասարակության հարգանքը վայելող բժիշկներ, իրավաբաններ և բարձր դիրքերի հասած պետական պաշտոնյաներ:Չնայած այդ բոլորին այստեղ բնակվող մովսեսականները նույնպես չկարողացան հեռու մնալ կատարվող փոփոխություններից: Հավաբաբար կային նաև այլ պատճառներ, բայց երեք պատմական իրադարձություններ ունեցան մեծ նշանակություն.
1. Խաչակրաց արշավանքները և 200 տարվա պատե-րազմներից հետո նրա անհաջող ավարտը:
2. Քրիստոնեական իշխանությունները միացյալ ուժերով հասան մեծ հաջողությունների և գրավեցին մուսուլմաններից Պիրենեյան թերակղզու մեծ մասը: Տեղական ուժերով մու-սուլմանները չկարողացան դիմադրել թշնամուն և օգնություն խնդրեցին դրսից: Ստացած օգնության շնորհիվ նրանք կարո-ղացան կանգնեցնել քրիստոնյաների առաջխաղացումը: 3.Միավորվող Իսպանիայում համեմատած Եվրոպա-կան ուրիշ երկրների հետ շատ ավելի ուժեղ էր կաթոլիկ եկեղե-ցու ազդեցությունը:Նշված պատճառները մեծ նշանակության ունեցան հետագա քաղաքական ու հասարակական զարգա-ցումների վրա և կարիք կա եղած փաստերի հիման վրա ուսումնասիրել դրանք: Եվրոպայում առավել ևս Իսպանիայում մովսեսականներից ժամանակի ընթացքում սկսվում է աստի-ճանաբար կազմավորվել բնակչության առանձին դաս: Այս մար-դիկ ունեին համեմատաբար բարձր կրթություն, հաստատուն հենարան հասարակության մեջ, նյութական միջոցներ և մեծ հույսեր ապագայի նկատմամբ: Եղած փոփոխությունները վա-խեցնում էին նրանց: Նրանք տեսնում էին, որ ողջ Եվրոպայում պարբերաբար անցնում է հակամովսեսական ալիք, որի հետե-վանքով իրենք ոչ միայն վտանգում են իրենց տարիներով կուտակած հարստությունությունն ու հասարակության մեջ ունեցած դիրքը, այլև կյանքը: Թվում է, ստեղծվել էր մովսե-սականների համար անելանելի վիճակ: Մի կողմից անհրաժեշտ էր պահպանել կրոնով սահմանված օրենքները, որը դարերով եղել էր իրենց միավորող միակ ուժը և խոստանում էր, որ Յահ-վահին հավատարիմ լինելու շնորհիվ իրենք հասնելու են համաշխարհային տիրապետության և բոլոր ժողովուրդները ենթարկվելու են իրենց, աշխարհի ամբողջ հարստությունը դառնալու է իրենցը, իսկ հնարավոր էր նաև հալածանքների հետևանքով ամբողջ ունեցվածքի ոչնչացում: Այս թվացյալ անելանելի վիճակից ելք գտնվեց և այն կոչվում է Կաբբալա: Որոշ մարդիկ նրա հայտնվելը համարում են աստվածային նախախնամություն, իսկ ավելի զգուշա-վորները վստահ են, որ մի խումբ հեռուն տեսնող, վիճակը ճիշտ գնահատող մարդիկ ստեղծեցին այն` մովսեսականներին ստեղծված անելանելի վիճակից դուրս բերելու համար: Կաբ-բալան գտնում էր, որ չնայած Թորան ու Թալմուտը բացարձակ ճշմարտություններն են, բայց պետք չէ դրանք ընդունել բառացի: Նշանակում է, կարելի է հանուն ավելի մեծ նպատակների շեղվել ընդունված պայմանավորվածություններից: Նշվում է, որ Աստված ավելի բարդ հասկացողություն է` դուրս երկրային պայմանավորվածություններից: Բազմաթիվ մովսեսականներ դեմ գնացին այս տեսությանը` հայտարարելով այն սրբա-պղծություն, բայց այն կատարեց իր գործը: Այժմ մովսեսականը գիտեր, որ կյանքը փրկելու, հանուն հարըստության ու իր դիրքը հասարակության մեջ պահպանելու համար կարելի է առերես ընդունել այլ կրոն: Շատերը օգտվեցին այս նոր գաղափա- րական նորամուծությունից և կամավոր ընդունեցին քրիստո-նություն, շատերն էլ սպասում էին թույլ, արտաքին ճնշման` գնալու այդ քայլին:Երբ 1391թ. Բարսելոնում մոլեռանդ քրիս-տոնյաների մի խումբ մտավ մովսեսակաների բնակավայր` գետո և պահանջեց ընդունել քրիստոնեություն կամ հեռանալ քաղաքից ,նրանց մեծ մասը քրիստոնեություն ընդունեց:
Այս պայմաններում, երբ մովսեսականը կարող էր փոխել իր կրոնը, բայց շարունակել իրեն համարել նույն էթնոսի անբաժան մասը, վերջնականապես ավարտվեց այս ազգի ձևավորումը և նրանք կրոնական համայնքից վերածվեցին ժողովուրդի: Որ-պեսզի խուսափենք անճշտություններից և կարողանանք տար-բերել մովսեսական կրոնական համայնքը վերջնական ձևա-վորված ժողովրդից, վերջիններիս հետագայում կկոչենք յահուդի, որը ծագել է Հուդա պետության անունից / իվրիտում այսպես է նրանց ինքնանվանումը / և հաճախ օգտագործվել է հայ ուսումնասիրողների մոտ: Քրիստոնություն ընդունած յա-հուդիների համար խորտակվեց վերջին արգելքը` իրենց նպա-տակներին հասնելու ճանապարհին: Նրանք լինելով տեղի ժողովուրդներից անհամեմատ ավելի գրագետ և չունենալով կրոնական նախապաշարումներ արագ կարողանում են բարձր դիրք գրավել հասարակության բոլոր ոլորտներում: Նրանց ներ-կայացուցիչները դառնում են պաշտոնյաներ, խորհրդական-ներ, ստանում ազնվականի տիտղոսներ, դառնում հոգևորա-կաններ, գրավում են բարձր պաշտոններ ինկվիզիցիայի համա-կարգում: Այժմ յահուդի լինելը չի պայմանավորվում միայն կրոնով, կրոնը դիտվում է միայն ժողովուրդի ներկայացման ձևերից մեկը և ոչ պարտադիր: Այս նկատի ունենալով ժամա-նակին րաբբիներից մեկը հպարտորեն նշում էր. << Մենք ոչ թէ յահուդի ենք, որովհետև մովսեսական ենք, այլ մովսեսական ենք, որովհետև յահուդի ենք: Կարևորը յաուդի լինելն է, հետո թլպատվելը>>: Այս բանաձևը, որ տրվել է 600 տարի առաջ մի ժողովուրդի ներկայացուչի կողմից, որը նույնիսկ չունի միասնական կենսաբանական ծագում արժե, որ լսեն մեր օրերի որոշ հայեր, որոնք հայի համար առաջնային են համարում կրոնը և ցանկանում են հայ ազգին վերածել կրոնական համայնքի: Յահուդիները այլևս ոչ միայն չեն թաքցնում իրենց ծագումը, այլև հպարտ են նրանով և իրենց համարում են ավելի մոտ կանգնած քրիստոնական ակունքն երին և արժանի անմի-ջապես շփվելու Աստծո հետ, քան որևէ մեկը: Եպիսկոպոս Ալֆոնսո դե Կարթագենը իր կիրակնօրյա ժամերգության ժամա-նակ հպարտորեն ասում էր. <<Святая Мария, Матерь Бога и моего кровного родича, молись за нас, грешных>>.
Յահուդի ժողովրդի ձևավորման վերջնական փուլը չանցավ առանց ներքին ցնցումների ու զոհերի: Ավելի սուր պայքար տեղի ունեցավ Իսպանիայում, որտեղ հատկապես մեծ թիվ էին կազմում քրիստոնեություն ընդունած յահուդիները, որոնց այն-տեղ կոչում էին մարոնո կամ մարրանի: Մարոնոների հանդես գալը ու նրանց հաջողությունները առաջացնում են ինչպես տեղի բնակչության, այնպես էլ իրենց հին կրոնը պահպանած մովսեսականների նախանձն ու զայրութը: Հռոմի պապը ստա-նում է բազմաթիվ մատնագրություններ այն մասին, որ մարո-նոները խաբում են եկեղեցուն, իրականում գաղտնի շարու-նակում են նվիրված մնալ մովսեսական կրոնին, գաղտնի հա-վաքվում են, ծաղրում քրիստոնեությունը: Այնքան շատ էին մատնագրությունները, որ 1478թ որոշվեց ստեղծել ինկվիզի-ցիայի տրիբունալ` քննելու համար մարոնոների խնդիրը: Դա-տավորներին տրվել էր հատուկ հրահանգ` չզբաղվել կրոնա-կան հարցերով, այլ որոշել որքանով է կոնկրետ անձը ազնվո-րեն ընդունել քրիստոնեությունը: Դատավորները սկսեցին իրենց աշխատանքը, սակայն գործը պարզվելու փոխարեն ավելի խճճվեց:Մատնագրությունները հասան անհավանական չափերի, և փաստորեն բոլորը գրում էին բոլորի վրա: Այս վիճա-կից դուրս գալու համար 1483թ գլխավոր դատավոր նշանակվեց Տորկվեմադան: Հավանաբար անձի ընտրության մեջ կարևոր նշանակություն է ունեցել նրա ծագումը: Նրա հորեղբայրը քրիս-տոնեություն ընդունած յահուդի էր, որ հասել էր եպիսկոպոսի աստիճանի: Հռոմի պապը հույս ուներ, որ Տորկվեմադան, ինքը լինելով յահուդի, կհասկանա իր ժողովրդի հոգեբանությունը և կկարողանա լուծել յահուդ ժողովրդի ներքին պայքար դարձած խնդիրը: Անցկացնել առանձին անհատների գործերի արդար քննություն չհաջողվեց նաև Տորկվեմադանին և նա փաստացի որոշեց գործը փակել և հրապարակեց <<Գթասրտության էդիկտ>>ը, ըստ որի ստեղծված հետաքննող խումբը գալիս էր կոնկրետ բնակավայր և այնտեղի ցանկացած մեղադրվող յա-հուդի 30 օրվա մեջ կարող էր խոստովանել իր մեղքը և նորից կնքվել: Այս քայլը թվում է պետք է հանգստացներ կրքերը և կրոնով բաժանված յահուդիններին միավորեր, բայց դա տեղի չունեցավ:
Շարունակվում են մատնագրերը նույն մարդիկ օգտվելով <<Գթասրտության էդիկտ>> ից, մի քանի անգամ խոստովանում են, որ իրենց քրիստոնեություն ընդունելը եղել է կեղծիք: Իս-պանիայի թագուհու և թագավորի համբերությունը հատեց, 14 տարվա համբերության բաժակը լցվեց և 1492թ ընդունվեց որո-շում, որով անկախ կրոնական պատկանելությունից բոլոր յա-հուդիները վտարվում էին Իսպանիայից: Որոշ աղբյուրներ պնդում են, որ այս հրամանի պատճառով 100 հազարավոր յահուդիներ Իսպանիայից հեռացան: Չնայած դրան, ինրպես պարզվեց հետագայում, ավելի մեծաքանակ յահուդիներ դեռ մնացել էին, որոնք ակտիվորեն մասնակցեցին ինչպես Իսպա-նիայի, այնպես էլ Պորտուգալիայի վարած գաղութացման քաղաքանությանը և այդ տարածքների ավերմանը, բնակ-չության ոչնչացմանն ու թալանին:

ՎԱՏԻԿԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆԸԵվ ՅԱՀՈՒԴԻՆԵՐԸ

Վենետիկր հանրապետությունը իր դիրքով, իրեն տրված հնա-րավորություններով շատ հրապուրիչ էր առևտրի համար, և ամեն մարդ, ով ցանկանում էր հարըստանալ, դժվար գտներ ավելի լավ տարածք դրա համար: Բնական է, որ մովսեսա-կանները աշխատում էին հաստատվել այս տարածքում: Տեղի առևտրական ուժերը փորձում էին ազատվել իրենց մրցակից-ներից կամ թուլացնել նրանց: Վենետիկի կառավարությունը սահմանափակում էր մովսեսականների իրավունքները, իսկ մի քանի անգամ էլ վտարեց նրանց երկրից:Չնայած գոյություն ունեցող հակասություններին` աստիճանաբար կապերը Վենե-տիկի ու մովսեսականների միջև ամրապնդվում էին: Նրանց թվաքանակը Վենետիկ քաղաքում ու շրջակայքում արագ սկսեց աճել հատկապես 13-րդ դարից սկսածը և անցավ 3 հազար ընտանիքից հատկ: Նրանք, բացի իրենց ավանդական վաշխա-ռությունից ու առևտրից, զբաղվում էին նաև բժշկությամբ: Այս կապերը ավելի ամրապնդվեցին հետագայում, որը կապված էր պատմական մի քանի իրադարձությունների հետ.
1.Մովսեսականների մի մասի կողմից քրիստոնեության ընդունելը վերացնում էր նրանց միջև եղած կրոնական հակա-սությունը:
2.Խաչակիրների անհաջողությունները և ի վերջո Մերձա-վոր Արևելքում նրանց կողմից տարածքների կորստից հետո միակ ծովային կապը շարունակում էր մնալ հայկական Կիլի-կիան, բայց 1375թ ընկավ նաև այն: Յահուդիները դարձան կարևոր միջնորդ այս առևտրում:

3.Թուրքերի հզորացումը Փոքր Ասիայում և յահուդիների լավ հարաբերություններ ունենալը թուրքերի հետ: Օսմանյան Թուրքիան մշտապես ցուցադրում էր իր լավ, բարեկամական վերաբերմունքը նրանց նկատմամբ:
4.Տարածքների կորստի հետ միասին Վենետիկը կորցնում էր նաև իր եկամուտների մի մասը, և յահուդիների բերած դրա-մական միջոցները որոշ չափով լրացնում էր այդ բացը: 1268թ-ին բյուզանդական զորքերը խաչակիրներից կարողացան հետ գրավել Կ. Պոլիսը: Առաջացավ վտանգ. Վենետիկը կարող է կորցնել իր բոլոր այն տարածքները, որոնք ձեռք էր բերել Կ. Պոլիսը խաչակիրների կողմից գրավելու հետևանքով, սակայն շուտով պարզ դարձավ, որ իրականում մնացել է Բյուզանդիայի նախկին հզորության միայն ստվերը: 1268թ. Նրանց միջև կնքվեց պայմանագիր, որով հիմնականում պահպանվեցին Վենետիկի նախկին ձեռքբերումները:1382թ կնքվեց համագործակցության պայ-մանագիր յահուդիների ու Վենետիկի միջև, որով յահու-դիները փաստորեն ստացան Վենետիկի քաղաքացիություն: 1453թ թուրքերը գրավեցին Կ. Պոլիսը և սկսվեցին գրավումներ Եվրոպայում, որը անմիջական վտանգ էր Վենետիկին պատ-կանող տարածքներին: Սկսվեց երկարատև, ծանր պատերազմ, որը հիմնականում անհաջող էր Վենետիկի համար: Միայն համեմատաբար խաղաղասեր Բայազետ 2-ի իշխանության գալը փրկեց Վենետիկին վերջնական կործանումից: 1492թ կնքվեց հաշտության վերջնական պայմանագիր Թուրքիայի հետ: Բանակցությունների ժամանակ թուրքերի կողմից` որպես բանակցող կողմ, ակտիվորեն մասնակցում էին նաև յահու-դիները և մշտապես պաշտպանում էին իրենց ազգակիցների շահերը: Դրա շնորհիվ յահուդիների հեղինակությունը Վենե-տիկում խիստ աճեց : Թուրքերի հզորացման հետևանքով Վենե-տիկը կորցրեց իր տարածքները և դրամական կորուստները փոխհատուցելու հույսով սկսեց տնտեսական կապերը ամրա-պնդել թուրքերի հետ: Այս հարաբերությունների ամրապնդման գործում հիմնական դերը տրված էր յաուդիներին և մի անձնա-վորության, որը պատմական այն անձերից էր, ով մեծ ազդե-ցություն է ունենում գուրծում մարդկության պատմության զարգացման վրա: Այս մարդը, որին կոչում էին Կոնտարինի ծագում էր հին, հայտնի վենետիկյան տոհմից: Նա փիլիսոփա էր, կարդինալ, դեսպան և դրանով հանդերձ ոխերիմ թշնամի էր խաղաղությանը, կաթոլիկ եկեղեցուն, հումանիզմին: Նա էր, որ միավորեց վենետիկյան ու յահուդական կապիտալը և թուրքերի հետ վերականգնեց այնպիսի մի ամոթալի երևույթ, ինչպիսին է ստրկավաճառությունը:

ԳԱՍՊԱՐՈ ԿՈՆՏԱՐԻՆԻՆ Եվ ՄԻՋՆԱԴԱՐԻ ԱՎԱՐՏԸ

Շատ քչերին է հայտնի Գասպարո Կոնտարինի անձնավո-րության մասին, առավել ևս նրա գործունեությն, իսկ այս անձ-նավորությունը, իրավամբ, կարող է համարվել այժմjան քաղա-քակրթության իրական նախահայրը: Այս մարդը և նրա հոգևոր ժառանգները միլիոնավոր մարդկանց ոչնչացումով հիմք դրե-ցին այժմյան տնտեսական, հասարակական-քաղաքական մո-դելին, որի հիմքում դրված է մարդկանց նկատմամբ արհա-մարhանքն ու ատելությունը, որի <<շնորհիվ>> այժմ մարդ-կությունը կանգնել է ինքնաոչնչացման շեմին:Մենք վերևում խոսեցինք Նիկոլայ Կուզանացու և նրա աշխարհաճանաչման մասին: Նա բազմաթիվ հանճարեղ բացահայտումների հետ նաև հայտնել էր այն տեսակետը, որ մարդը, ստեղծված լինելով Աստծո կերպարանքով, կրում է նաև իր մեջ նրա մասնիկը: Այս տեսակետը բարձրացնում էր մարդուն` անհատին` դարձնելով նրան անձեռնամխելի, ցանկացած ոտնձգությունների նկատ-մամբ: Այս տեսությունը չէր համապատասխանում Գասպարո Կանտարինի ընկալումներին ու ծրագրերին, և նա սկսեց պայ-քարել այդ գաղափարի դեմ և իր տեսության հիմքում նորից դրեց Արիստոտելի աշխարհաճանաչումը, և դա բնական էր:

Արիստոտելը հավանաբար առաջին մտածողն էր, որ ոչ միայն փորձում էր ապացուցել ստորադաս և ընտրյալ ազգերի գոյությունը, այլև ստրկության բնական ու անհրաժեշտ լինելը:

Կանտարինին գրում էր, որ մարդը ստեղծվել է ոչ թե Աստծո նմանությամբ, այլ պարզապես գազան է, ոչ մի արժեք չունեցող ճիճու և փաստորեն իր գաղափարներով շատ ավելի բողոքական էր, քան այդ ժամանակ գործող ցանկացած բողո-քական գործիչ:Նա պնդում էր, որ ոչ մի միջոց չկա ազատվելու մեղքերից, և պարզապես պետք է ընդունել, որ մարդու ճակա-տագիրը որոշվում է ծնվելու պահին, և այդ պահից մարդիկ բա-ժանվում են ստորադաս և ընտրյալ մարդկանց: Նա նամակ-ներից մեկում գրում էր.<<Я пришел твердому убежденю, что никто не в состоянии оправдаться собственным трудом или очиститься от желаний своего сердца>>:
Գործը չէր ավարտվում միայն մտքերի շարադրանքով: Նրա անմիջական նախաձեռնությամբ Վենետիկում հիմնվեց ֆինան-սական կուսակցություն, որի մեջ մտնում էին ոչ միայն Վենե-տիկի նշանավոր տների ներկայացուցիչները, այնպես էլ հա-րուստ յահուդիներ: Այս կուսակցությունը հայտնի է. <<Սև ազնվականություն>>անունով:Կուսակցությունը ոչ միայն զբաղ-վում էր ֆինանսական գործունեությամբ, այլև ակտիվորեն մասնակցում էր միջազգային քաղաքական զարգացումներին: Կատարինին հիմնեց <<Արիտոտելականներ>> կրոնական խմբավորումը կաթոլիկ եկեղեցու ներսում, որի գաղափարները համապատասխանում էին իր մշակած տեսությանը: Նա, առանց իր եկեղեցական դիրքից քաշվելու, հայտարում էր. <<Протестантов и католиков ничто в принципе не разделяет, кроме вопроса а Магистерии>>: Իրականում էլ նրա ու նրա ստեղծած կազմակերպության համար կրոնը միայն գործիք էր` իրենց նպատակներին հասնելու համար, և ըստ անհրաժեշ-տության աջակցում էին մեկին կամ միյուսին,իսկ անհրաժեշ-տության դեպքում երկուսին էլ միաժամանակ: Ստեղծված միա-վորումները, ունենալով ինչպես մշակված տեսություն, այնպես էլ հսկայական դրամական միջոցներ, իրենց առաջ խնդիր են դնում հաստատել իրենց տնտեսական գերիշ-խանությունը Եվրոպական նոր ձևավորվող պետությունների վրա:
Կատարինին եղել է սկզբում դեսպան Հռոմի պապի, հետո Իսպանիայում Կարլոս 5-րդի մոտ: Որպես վերջինի ներկա-յացուցիչ` մասնակցել է գերմանական բողոքականների հետ բանակցուցուններին: Դրանից հետո զարմանալիորեն նա դառ-նում է կարդինալ և պապի կողմից նշանակվում հատուկ հանձ-նաժողովի ղեկավար, ով պետք է մշակեր և անցկացներ 1545-թ Տրիդենտի եկեղեցական ժողովը, որտեղ պետք է ոչ միայն քննեին կրոնական հիմնական հիմունքները, այլև մշակեին կոնկրետ քայլեր` կաթոլիկ եկեղեցու հեղինակության բարձ-րացման, չարաշահումների դեմ պայքարելու մասին: Պետք է մշակվեր աշխարհիկ և հոգևոր իշխանությունների միջև հարա-բերությունների բարեփոխման հարցը: Որտեղ և ինչ պաշտո-նում էլ եղել է Կատարինին միևնույն է, նա մտածել ու գործել է իր խմբավորման շահերից ելնելով և առանց խղճի խայթ զգալու`ոտնահարել է պետությունների, կրոնական ուղղութ-յունների ու ստեղծվող ժողովուրդների շահերը:

ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ՆՈՐ ԵվՐՈՊԱՅԻ ԾՆՈՒՆԴԸ

Հասարակական գիտությունների զարգացումը ստեղծեց բարե-նպաստ պայմաններ բնական գիտությունների զարգացման հա-մար, որի շնորհիվ սկսվեց տնտեսության աննախադեպ զար-գացում: Գյուղատնտեսության ու արհեստների զարգացումը, փոխեց նաև բնակչության կենցաղը: Վիճակի բարելավման շնորհիվ ժանտախտից հետո խիստ կրճատված բնակչությունը նորից սկսեց արագ աճել: Արագ վերականգնվում էին բնա-կավայրերը, ավելանում էին պետական եկամուտները: Բարե-լավվեց բնակչության կենսամակարդակը, որն էլ իր հերթին հնարավորություն էր տալիս նոր ձևավորվող արտադրող-ներին` ձեռք բերել ոչ միայն մեծ հարստություն, այլև մեծ ազդե-ցություն այդ ժամանակ իշխող դասակարգերի և դրա միջոցով նաև ընդհանրապես ողջ հասարակության վրա: Պատմության թատերաբեմ էր մտնում մի նոր քաղաքական ուժ, որը իր տնտեսական, քաղաքական հնարավորություններով գերազան-ցում էր նախկինում գոյություն ունեցող ցանկացած դասա-կարգի կամ դասերի դաշինքին: Հասարակության համաչափ, բնականոն զարգացման համար անհրաժեշտ էր, որ հասա-րակությունը ձևավորեր ազդեցիկ մեխանիզմներ` հսկողության տակ պահելու համար օր օրի հզորացող բուրժուազիային: Այդ խնդիրը կարող էր լուծվել, եթե շարունակվեր քաղաքակրթութ-յան բնականոն զարգացումը, և զարգացման նոր աստիճանի բարձրանային ոգեղեն և հոգեղեն գիտությունները:Կարևոր էր նաև, որ չխախտվեր մեր հումանիստների նշած գլխավոր սկզբունքը` ըստ որի աշխարհը և նրանում գործող օրենքները պետք է ուսումնասիրել ամբողջության մեջ: Այդ դեպքում հա-սարակությունը և նրա առանձին շերտերը կստանային շփում-ների կարգավորման համար բարոյական չափանիշներ, ինչպես նաև աշխարհաճանաչողության որոշակի հիմնարար` ընդհա-նուր սկզբունքներ: Ցավոք սրտի, ինչպես տեսանք վերևում, այդ տեղի չունեցավ և հնարավոր չեղավ վերացնել գիտությունների միջև գոյություն ունեցած պառակտվածությունը:Թվում էր կան բոլոր պայմանները` ստեղծելու ավելի մարդասիրական, ներ-դաշնակ հարաբերություններ ինչպես հասարակության ներ-սում, այնպես էլ միջպետական հարաբերություններում`
1.Գաղափարական` հումանիզմի մշակված ամբողջական տեսություն:
2.Նոր տնտեսական հարաբերություններ` արտադրական միջոց-ների զարգացում, մասսայական ճորտության վերացում:
3.Հասարակական նոր հարաբերություններ` քաղաքների աճ, առևտրական կապեր, միասնական սոցիալական շահերի ձևա-վորում:
4.Քաղաքական ու տնտեսական ակտիվ բնակչություն` հիմնա-կանում կենտրոնացած քաղաքներում
5.Արքայական տների արյունակցական սերտ կապերը,
6.Նույն կրոնին պատկանելը:
Ինչպես տեսանք այդ տեղի չունեցավ և առաջին հերթին այն պատ-ճառով, որ ի վերջո հնարավոր չեղավ հասարակության գիտակից, լայն խավերի համար ապահովել գիտությունների միջև բնականից գոյություն ունեցող կապերը և վերացնել ստեղծված պառակտ-վածությունը հասարակության աշխարհաճանաչման մեջ:
Ցավալիորեն Եվրոպան զարգացավ այլ ճանապարհով, որը արյունահեղությունների, թշնամանքի և փոքրամասնության կող-մից մեծամասնությանը ստրկացման, բիրտ շահագործման ու ոչն-չացման ճանապարհն էր: Այս բոլորը հակասության մեջ են ընդհա-նուր, միասնական տիեզերական օրենքների և օրինաչափութ-յունների հետ և երբ գալիս է տիեզերական նոր ժամանակը` Շարը, կարող են տանել մարդկությանը կործանման: Այժմ անհրաժեշտ է տեսնել, թե ինչ ուժերի և անձանց միջոցով իրականացվեց այս համամարդկային դավադրությունը:

ԱՇԽԱՐՀԱԳՐԱԿԱՆ ՄԵԾ ՀԱՅՏՆԱԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ Եվ ՎԵՆԵՏԻԿԸ


15-րդ դարի վերջին տասմամյակը պատմության մեջ հայտնի է որպես աշխարհագրական մեծ հատնագոր-ծությունների շրջան, երբ Եվրոպան իր համար բացահայտում էր լայնարձակ մայրցամաքներ, որոնց մոտ Եվրոպան կարելի էր կոչել պարզապես մի փոքր կղզի: Այդ հայտնա-գործությունները ոչ միայն ընդլայնեցին մարդկանց տեսահորիզոնը, այլև դարավոր քնից արթնացրեցին եվրոպացիներին` կտրուկ շե-ղելով մարդկության բնական զարգացումը: Վենետիկը անմի-ջապես հասկացավ, որ ծովային նոր ճանապարհների հայտնա-բերումը կարճ ժամանակից հետո անպատճառ դուրս է մղելու Վենետիկին միջազգային առևտրից: Շահավետ չէ այլևս Լևանտյան առևտրական ուղին, երբ անհրաժեշտ էր նավար-կելով մտնել Պարսից ծոց, որտեղ ամեն պահի կարելի էր հանդիպել ծովահենների, որից հետո բեռները տեղափոխել էլ ավելի վտանգավոր` ցամաքային ճանապարհով մինչև Միջեր-կըրական ծով: Նույնիսկ առաջարկվեց կառուցել ջրանցք, սակայն պարզ էր,որ գոնե արագ, դա հնարավոր չէ իրականցնել, իսկ առևտրում ամենաթանկը ժամանակն է: Այժմ հնարավոր չէ պարզել մինչ այդ իրադարձությունները Վենետիկի վաճառական խմբավորումների մոտ եղել են ծրա-գրեր` տնտեսապես իրենց ենթարկեցնել եվրոպական պետութ-յուններին, բայց 16-րդ դարի սկզբից բացահայտ այն երևում է: Այս գաղափարի ամրապնդման համար մեծ նշանակություն ունեցավ Վենետիկի և յահուդիների միջև կնքած պայմանա-գիրը, և նրանց տարեցտարի ամրապնդվող համագործակ-ցությունը:Ծրագրի ոգևորող ու իրականացնող գլխավոր ուժը <<Սև ազնվականություն>> կուսակցությունն էր: Իրենց նպատակին հասնելու համար որոշեցին գործել մի քանի ուղղությամբ. հարկավոր էր թուլացնել Եվրոպան, որի համար անհրաժեշտ էր սրել ինչպես կրոնական հակասությունները, այնպես էլ հրահրել պետությունների միջև մեծ մաշտաբների բախումներ: Առանց շտապելու, բայց պետք էր պլանավորված հիմնական կապիտալը տեղափոխել առևտրական նոր ճանա-պարհներին հարմար երկիր:

ՊԱՅՔԱՐՈՒՄ ԵՆ ԻՍՊԱՆԻԱՆ ՈՒ ԱՆԳԼԻԱՆ, ԻՍԿ ՀԱՂԹՈՒՄ Է <<ՍԵվ ԱԶՆՎԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ>>

Իսպանիան մեծ հայտնագործությունքի արդյունքում ստեղծեց հսկայական կայսրություն: Այժմ թվում է, որ Իսպանիան իր գա-ղութների գրավումներով անմիջապես պետք է վերածվեր Եվրո-պայի ամենահարուստ, ծաղկուն երկրի: Իրականում դա երկար ու բարդ պրոցես է , որը մեծ ջանքեր և ծախսեր էր պահանջում: 16-րդ դարի սկզբին Իսպանիան գտնվում էր իր ձևավորման շրջանում, երբ նավատորմ ստեղծելու, բանակին զինելու, կերակրելու, վճա-րելու և գրաված տարածքներում ամրապնդվելու համար անհրա-ժեշտ էին աստաբաշխական թվեր: Մեծ խնդիր էր նաև Լա Մանշով անցնելու համար վճարվող մաքսը: Այդ ժամանակ ինչպես Իսպա-նիայում այնպես էլ Գերմանիայում թագավորում էր Կարլոս 5-րդը: Ժամանակակիցները նաև պնդում էին, որ նա բավականին փող ստիպված էր եղել ծախսել այդ գահերին տիրանալու համար: Կարլոսը համաձայնվեց իր մորաքրոջը ամուսնացնել Անգլիայի թագավոր Հենրիխ 8-րդի հետ` հույսով, որ այդ ճանապարհով կկարողանա կրճատել նեղուցով անցնելու համար վճարվող մաքսի չափը: Վենետիկի<<Սև ազնվականներ>> կուսակցությունը, որը մինչ այդ ուներ լրտեսների ու աջակիցների լայն ցանց Անգլի-այում, որոշեց անգլիացիների ձեռքով թուլացնել Իսպանիային և դրանից հետո հաստատվել Անգլիայում: Որոշ ուսումնասիրողներ պնդում են, որ Իսպանիային թուլացնելու ծրագիրը կազմվել է` որպես վրեժ յահուդիներին Իսպանիայից վտարելուն պատաս-խան քայլ, որը շատ թույլ պատճառաբանություն է: Իրականում կար լավ մշակված, երկարաժամկետ ծրագիր, ըստ որի պետք էր թուլացնել ոչ միայն Իսպանիային այլև, հեղինակազրկել կաթոլիկ եկեղեցուն, որը, ինչպես կտեսնենք ներքևում իրականացվեց, հաջորդ փուլում հրահրել կրոնական բախումներ և վերջին փու-լում թուլացած, մասնատված Եվրոպայում հաստատել իրենց վերահսկողությունը: Օգտվելով նրանից, որ Կառլոս 5-ը կանխիկ փողի կարիք ուներ նրանք կարողացան 1525թ նրանից ձեռք բերել համեմունքի առևտրի մենաշնորհը, որը հետո անցավ մարրանի յահուդիներին:
Դրանից հետո որոշվեց երկու միապետներին թշնամացնել իրար հետ: Դրան հասնելու համար օգտվեցին նրանից, ոչ Հենրիխ 8-ը կնամոլ էր, և շուտով Հենրիխի շրջապատում հայտնվեց հայտ-նի Գովարդների տոհմից Թոմասը` իր գեղեցկուհի թոռնուհու` Աննայի հետ: Իրականում ինչպես Գովարդների, այնպես նաև Ռասսելլների, Հերբերդների, Կավենդիշների և անգլիական բազ-մաթիվ ազնվական տներ վաղուց մտնում էին <<Վենետիկի կուսակցության>> մեջ և նրանց ղեկավարն էր Թոմաս Գովարդ-ները: Թագավորի սեռական հարցերով խորհրդական Ֆրանչեսկո Զորզեն կարողացավ Հենրիխի ուշադրությունը կենտրոնացնել Աննայի վրա: Շուտով Հենրիխը որոշեց բաժանվել Կատարինայից և ամուսնանալ Աննայի հետ: Պապը, որ լավ հարաբերություններ ուներ նվիրյալ կաթոլիկ Կառլ 5-ի հետ, չցանկացավ նեղացնել նրան և մերժեց Հենրիխի պահանջը: Հենրիխը անդրդվելի էր, և նորից գործին խառնվեց սեռական հարցերով խորհրդական Զորզինը: Նա գտնում է ինչ որ հին մովսեսական փաստաթուղթ, ըստ որի Հենրիխ 8-ը իրավունք չուներ ամուսնանալ Կատարինան հետ: Հենրիխի պրիմեր-մինիստր Վուլսին, որը լավ ճանաչում էր ինչպես <<Վենետիկի կուսակցությունը>>, այնպես էլ նրանց գործելավոճը, փորձեց դիմադրել, սակայն չհասավ հաջողության ու հրաժարական տվեց: Նրա տեղը գրավեց <<Վենետիկյան կու-սակցության>> ներկայացուցիչ Թոմաս Կրոնվելը: Սրանով ավ-արտվեց Անգլիան գրավելու առաջին փուլը: Անգլիան հրաժարվեց կաթոլիկությունից և դարձավ բողոքական, Հենրիխ 8-ը միացավ Վենետիկին` ընդեմ Իսպանիայի և դաժան հալածանքներ սկսեց կաթոլիկ հավատացյալների դեմ: Նախապատրաստվում էր նաև նոր, ավելի ծանր հարված հասցնել Հաբսբուրգներին: Իսպա-նիայում այդ հարվածը պետք է լիներ խռովությունն ու արյունահեղ հեղափոխությունը: Արդյունքում Իսպանիան կորցրեց Հոլանդիան, և դժվարացան նրա նավատորմի համար օվկիանոսում նավար-կելու հնարավորությունները, իսկ նախապատրաստվող կրոնա-կան պատերազմները պետք է ոչնչացման եզրին հասցնեին Գերմանիային:

ՊԱԼՈ ՍԱՐՊԻՆ Եվ ՖՐԵՆՍԻՍ ԲԵԿՈՆ

16-րդ դարի վերջերին Վենետիկի կուսակցությունը իրեն շատ ավելի ուժեղ ու վստահ էր զգում և գործում էր մի քանի ճակատ-ներում` ավելի բաց ու ցինիկ: Այդ շրջանում նրանց պայքարը` որ-պես քաղաքական առաջնորդ ղեկավարում էր Ջովանին, իսկ կազմակերպչական և գաղափարական գործը իրականացնում էր Պալո Սարպին: Վերջինս հասարակ կաթոլիկ հոգևորական էր, բայց ուներ մեծ կազմակերպչական ընդունակություններ, սուրը միտք և ինքնավստահություն: Պալո Սարպին գրել է մի շարք քա-ղաքական, փիլիսոփայական աշխատություններ, բայց մեծ մասը չի տպագրվել, քանի որ դրանց բովանդակության համար նա անպատճառ կդատապարտվեր ինկվիզիցիայի կողմից: Չնայած դրան` ինչպես նրա տպագրված աշխատությունները, այնպես էլ անտիպ գործերը մեծ ազդեցություն են ունեցել հետագա քաղա-քական ու փիլիսոփայական մտքի ձևավորման վրա: Նա, լինելով հոգևորական պնդում էր, որ բնությունը իր բնական գոյությամբ կարիք չունի Աստվածային արարչության: Աստծո մերժումը միայն խնդրի մի մասն էր, նա դնում է նաև կրոնի անհրաժեշտության հարցը, որպես անհատին ու հասարակությանը կրթելու միջոց և գալիս է այն եզրակացության, որ կարիք չկա մարդու մեջ արմա-տավորել քրիստոնեական բարոյականության չափանիշները: Այս գաղափարները տարածվում էին Անգլիայում ու եվրոպական այլ երկրներում, և դրա լավագույն ազդեցությունն ու արձագանքը ներկայացրել է լորդ Բենտամը. <<Ոչ մի տարբերություն չկա մարդու և անասունի միջև` միայն ցավն ու հաճույքն է կառա-վարում մեզ: Կյանքի հիմքը բարձրագույն ցանկության և բավա-րարվածության հասնելու խնդիրն է>>: Նա բացահայտ ծաղրում էր կրոնը և հատկապես գլխավոր հարվածը ուղղվում էր այն տեսա-կետի դեմ, որը Աստծո կողմից է տրվել Մովսեսին` 10 արգելքները և ընդանրապես հասարակական հարաբերությունները կարգա-վորող օրենքները: Մերժելով բարոյական արգելքների` իվերուստ աստվածային լինելը, Պաոլո Սարպին անմիջապես մերժում է նաև հոգևոր իշխանության գերակայությունը աշխարհիկ իշխանութ-յան նկատմամբ, իսկ Հետո <<Տրիդենտի եկեղեցակավ ժողով>>ի մասին աշխատության մեջ ընդանրապես մերժում եկեղեցու անհրաժեշտությունը: Նա կարճ ու կոնկրետ տվել է այն հիմնական ճանապարհ, թե ինչպես պետք է իրենք տիրեն Անգլիան և դրանից հետո Եվրոպան. <<У англичан отнимт мысль и душу и тогда страна станет бастионом Новой эпохи>>:

 

Իրականում Պաոլո Սարպին է եղել փիլիսոփայության մեջ էմպերիստական դպրոցի գլխավոր սկզբունքների ձևակերպողը: Նրա նշված գաղափարները համակարգել և փիլիսոփայական տեսության տեսք է տվել Ֆրենսիս Բեկոնը, որը և այժմ համարվում է անգլիական նոր շրջանի փիլիսոփայության և էմպերիստական դպրոցի հիմնադիրը: Էմպիրիզմը պնդում է, որ ճանաչողության ձևը կարող է լինել միայն փորձը և զգայությունները: Նա արհամարհական վերաբերմունք ուներ բոլոր անտիկ և միջնա-դարյան մտածողների նկատմամբ և գտնում էր, որ միայն ուշա-դրության արժանի են այն գիտելիքները, որոնք կարող են օգուտ բերել մարդուն: Նա չէր մերժում հիմնարար գիտությունների կարևորությունը, քանի որ նրանց շնորհիվ զարգանում են մարդու անհրաժեշտ գիտելիքները: Նա սիրում էր կրկնել.<<Գիտությունը ուժ է>>արտահայտությունը, որը այժմ դարձել է թևավոր խոսք, Բեկոնի համար ուներ այլ իմաստ: Գիտությունը նրա համար այն ուժն է, որով մարդը հնարավորություն է ստանում վերցնել այն ամենը, ինչ կարող է վերցնել և այն ամենը, ինչ կարող է խոչնդոտել նրան` իր ցանկոթյունները բավարարելու համար, թշնամի է Ֆրենսիս Բեկոնին:
Նրա փիլիսոփայությունը սպառողական գաղափարախո-սության բացարձակ քարոզ է, որում տեղ չունեն բարոյականութ-յունը, հավատարմությունը, խիղճը, ազնըվությունը և նվիրվա-ծությունը հասարակությանը, հայրենիքին ու նրա շահերին: Բեկոնը իր ողջ կյանքում ապրեց այն սկզբունքներով, որոնք ինքը քարոզում էր: Ավելի ճիշտ կլինի ասել ամբողջ կյանքում ապրեց առանց սկզբունքների: Նա սկզբում ընդիմադիր էր, հետո դարձավ թագավորի կողմնակից ու ստացավ լորդի տիտղոս, դավաճանեց իր հովանավորին` բարձր պաշտոն գրավելու համար: Վերջում մեղադրվեց պետական ունեցվածքի խոշոր չափերի հափշտակման համար և բանտարկվեց:

ՎԵՆԵՏԻԿԻ ՊԱՅՔԱՐԸ ՀՌՈՄԻ ՊԱՊԻ ԴԵՄ

Գերիշխանության հասնելու ճանապարհին Հռոմի պապի ունեցած աշխարհիկ իշխանությունը շարունակում էր կարևոր խոչընդոտ մնալ <<Վենետիկի կուսակցության>> ծրագրերի համար և Տրիդենտի եկեղեցական ժողովի որոշումների արդյունքում հնա-րավոր էր բարձրանար կաթոլիկ եկեղեցու հեղինակությունը: Վե-նետիկը պետք է հստակեցներ իր վերաբերմունքը պապական իշխանության նկատմամբ: Այս հարցի վերաբերյալ 1583թ կար երկու տեսակետ, առաջին տեսակետի կողմնակիցները, որոնց առաջնորդն էր Վեկկին, գտնում էին, որ Վենետիկը, օգտվելով կա-թոլիկ եկեղեցու թուլացումից, պետք է շարունակի մնալ կաթո-լիկների ճամբարում և դրա շնորհիվ իրենից կախման մեջ գցի Հռոմի պապին: Այս տեսակետին դեմ էր Ջովանին: Նա շատ ավելի երիտասարդ էր և կողմ էր ավելի արմատական` հեղափոխական գործելաոճին: Հաղթանակ տարավ Ջովանին: Առաջին հերթին Ս. Մարկի եկեղեցուց գանձարանի մեծ մասը տեղափոխվեց բողո-քական Հոլանդիա և Անգլիա: Վենետիկն սպասում էր առիթի` Հռոմի պապի հետ բացահայտ առճակատման համար: Առիթը ներկայացավ, երբ երկու կաթոլիկ հոգևորականների, որոնց մեղա-դրում էին հանցագործության մեջ, Հռոմի պապը պահանջեց հանձնել իրեն, նաև հավաքել նվիրատվություն պապի գանձա-րանին: Ջովանին նրա երկու պահանջն էլ մերժեց: 1606թ պապը բանադրեց Վենետիկին, բայց ժամանակները փոխվել էին: Կար ժամանակ, երբ հզոր կայսրերը, որպիսզի Հռոմի պապը իրենց վրայից հանի բանադրանքը, համբուրում էին նրա ոտքերը, իսկ այժմ ոչ միայն Վենետիկը չգնաց զիջումների, այլ ինքը անցավ հարձակման: Գաղափարական պայքարի գործը իր վրա վերցրեց Պաոլո Սարպին: Նա պապի դեմ հոդված հոտվածի հետևից էր գրում, որոնցում հիմնավորում է աշխարհիկ իշխանության առաջ-նային լինելը և քննադատում պապական գործնեությունը: Վենե-տիկում Անգլիայի դեսպան Հենրի Վուտենը անմիջապես այս հոդ-վածները ողարկում է Անգլիա, որտեղ դրանք թարգմանվում ու տարածվում են Եվրոպայով մեկ: Պապը ոչ միայն չկարողացավ հասնել հաջողության, այլև նրա հեղինակությունը ավելի ընկավ և արագացրեց կրոնական պատերազմների սկիզբը:

ՀՈԼԱՆԴԻԱ Եվ ԱՆԳԼԻԱ` ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱՏԻՊԻ ՁԵվԱՎՈՐՈՒՄԸ

Հոլանդիան և Անգլիան մեծ տեղ ունեին <<Վենետիկյան կուսակցության>> ծրագրերում: Առաջին հերթին այն կապված էր այս պետությունների ունեցած դիրքով և այն հնարավորութ-յուններով, որ ունեին նավագնացության զարգացման համար: Հավանաբար փոքր նշանակություն չի ունեցել նաև այն փաստը, որ կարելի էր օգտագործել նրանց Իսպանիայի դեմ պայքարում: <<Վենետիկի կուսակցությունը>> համոզված էր իր ծրագրերի հա-ջողության մեջ, քանի որ այստեղ բողոքական կալվինիստները մեծ տոկոս էին կազմում: Չնայած երեխաների զոհաբերման մեղա-դրանքով յահուդիներին վտարել էին Անգլիաից և շարունակվում էր արգելքը, բայց դրան հակառակ` Հոլանդիայում յահուդիների համար ամենալավ պայմաններն էին ստեղծված: Վերջնական կենտրոն որոշված էր դարձնել Անգլիան, որը մոտ լինելով Եվրոպային, միաժամանակ նեղուցներով առանձնացած էր համա-եվրոպական բախումների ժամանակ այնտեղ տեղադրված իրենց կապիտալին վտանգ չէր սպառնա:

Պաոլո Սարպին գրում էր աշխարհիկ իշխանության և նրա հզո-րության անհրաժեշտության մասին: Չնայած դրան` նրա պլան-ներում Անգլիան չպետք է լիներ միավորված, հզոր միապետութ-յուն, քանի որ այդ դեպքում դժվար կլիներ նրան վերահսկելը: Ջովանին ու Սարպին հենվում էին անգլիական վաճառակա-նության վրա, որոնց մեջ շատ էին պուրիտները` անգլիական կալվինիստները: Անգլիայում Լեստերը հիմնեց <<Վենետիկի առևտրական ընկերությունը>>, իսկ 1581թ հիմնվեց <<Թուրքական առևտրական ընկերությունը>>: Այս ընկերությունները գտնվում էին <<Վենետիկյան կուսակցության>> ազդեցության տակ և շուտով միավորվեցին` որպես <<Լեվանտյան առևտրական ընկե-րություն>>: Այս ընկերությունը, թուրքերի հետ ունեցած նախկին լավ հարաբերությունների շնորհիվ մեծ արտոնություններ ստա-ցավ: Այս ընկերությունը 1600թ վերանվանվեց <<Արևելա-Հնդկա-կան ընկերություն>>, որը կարճ ժամանակում դարձավ պատուհաս արևելյան բազմաթիվ ժողովուրդների համար: Այն փաստորեն անկախ գաղութային կայսրություն էր Անգլիական կայսրության կազմում: Ուներ իր բանակը, նավատորմը և հիմնականում վարում էր անկախ քաղաքականություն: Միայն Հնդկաստանում այս ընկե-րության գործնեության հետևանքով սպանվել կամ սովից մահացել է 40 միլիոն մարդ: Երկու տարի հետո Հոլանդիայում նույնպես հիմ-նվեց <<Արևելահնդկական ընկերությունը>>:
ՊԱՏՎԵՐՈՎ ՀԵՂԱՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ Ա. Յահուդիները և կալվինիզմ
Շատերի կարծիքով մեծ տարբերություն չկա քրիստոնե-ական տարբեր ուղղությունների միջև, քանի որ նշված կրոնի բոլոր ողղությունների եկեղեցիները ընդունում են միևնույն գիրքը և որոշակի` ոչ հիմնարար տարբերությամբ, նույն գաղափարները: Իրականում դա բացարձակ սխալ է: Անհամեմատ ավելի քիչ է կարևոր, թե ինչ է գրված կրոնական գրքերում, հատկապես որ քչերն են լուրջ կարդում այդ բավականին ձանձրալի գրքերը, կամ ինչ գաղափարներ կան դրանում, քան այն, թե կրոնի սպասա-վորները ինչպես են ներկայացնում կրոնական գրքերը և ինչ գաղափարախոսություն են դնում դրանց մեջ:

Իր քարոզած գաղափարախոսությամբ քրիստոնեական մյուս ուղ-ղություններից հատկապես շատ է տարբերվում կալվինիզմը: Գըլ-խավոր հակասությունը նորից վերաբերվում է առաջնային մեղ-քին և նրանից ազատվելու հնարավորությանն ու գոյություն ունե-ցող ճանապարհներին: Աշխատության նախկին հատորում քննե-ցինք, թե քրիստոնեական տարբեր եկեղեցիներ ինչ կարծիք ունեն այդ հարցի մասին: Կալվինիզմը տարբերվում է մնացած բոլորից, փաստորեն այն մեղքի հասկացողությունը տեղափոխում է քննարկման լրիվ այլ հարթություն, քանի որ ադամական մեղքը նախասկզբնական չէ, այսինքն առաջացել է միայն մարդու արա-րումից հետո:Կալվինիստներց բացի քրիստոնեական բոլոր ող-ղությունները ցույց էին տալիս մեղքից ազատվելու իրենց ճանապարհը, իսկ կալվինիզմը գտնում է, որ դա անհնարին է` գոնե մարդկանց մեծամասնության համար, քանի որ նրանք ծնվում են մեղավոր և մեռնում մեղքի մեջ և դատապարտված են հավերժ տառապանքի ինչպես այս, այն-պես էլ հանդերձյալ կյանքում: Չնայած դրան` ըստ կալվինիստների` կան անհատներ, որ ազատ-ված են ոչ միայն ադամական այլև պատասխան չէն տալու իրենց երկրային վատ արարքների համար, քանի որ իրենք ի ծնե ընտրյալ են: Այս ամբողջը շատ հեռու է քրիստոնություն կոչվելուց և ավելի մոտ է մովսեսականությանը: Երկուսի մոտ էլ միանման է հիմ-նական պնդումը, ըստ որի իրենք Աստծո կողմից ընտրյալ են, և դա որոշվում է ձեռք բերված հաջողություններով, իսկ մնացած մարդիկ ստեղծվել են միայն իրենց կողմից շահագործվելու համար: Փոխվում է միայն այն, որ մովսեսականները խոսում էին ընտրյալ ազգի, իսկ կալվինիստները անհատների մասին: Նույն է նաև վերաբերմունքը նյութական բարիքների և դրանք ձեռք բերելու մասին: Կալվինիզմը պահանջում է լինել բարձր բարոյականության կրող` այսինքն չտարվել մոլի խաղե-րով, զվարճություններով, չկրել թանկարժեք զարդեր ու հա-գուստներ և դա ոչ այն պատճառով, որ Քրիստոսն է այդպես պատվիրել: Այս բոլորը պահանջները ունեն մի նպատակ. չշեղվել և ողջ ուժն ու եռանդը ներդնել միայն մի նպատակի համար հարստանալ, բարձր տեղ գրավել հասարակության մեջ, որպեսզի կարողանաս ավելի հարստանալ ու ապացուցել, որ դու պատ-կանում ես Աստծո կողմից ընտրյալներին: Այդ բոլորից հետո մնացածը, որ գրքում, ինչ և ինչպես է գրված, դառնում են դատարկ խոսքեր և ջնջվում է յահուդիների ու կալվինիստների միջև եղած ցանկացած տարբերություն:
Բ.Հոլանդիայի ստեղծվելը 16-րդ դարի երկրորդ կեսին <<Վենե-տիկի կուսակցությունը>>, իր ստեղծած կառույցներով հանդերձ, գտավ, որ ուժերը բավական են Իսպանիային բացահայտ պատե-րազմ հայտարարելու համար: Իսպանիայի կողմից գաղութների ձեռք բերումն ու շահագործումը ուղեկցվում էր տեղի բնակչության բնաջնջումով, մինչ այդ եվրոպացիներին անծանոթ քաղաքա-կրթությունների ոչնչացմամբ: Եվ այդ բոլորը կատարվում էր հանուն ոսկու: Ինկերն ասում էին, որ իսպանացիների մոտ ամենազարմանալին նրաց պատկերացումն է գեղեցկության մա-սին, որ նրանք այն ինչ տեսնում են ոսկուց կամ արծաթից, վերաձուլում են աղյուսի: Այսպես միլիոնավոր արվեստի գործեր ոչնչացան վերածվելով ոսկու ձուլակտորների: Տոննաներով ոսկի ու արծաթ էր հոսում Իսպանիա, նույն սկզբունքով էր արևելքում գործում նաև Պորտուգալիա:
Չնայած դրան այս երկրները մշտապես կանխիկ փողի կարիք ունեին, և դա բնական էր: Դրա պատճառը ոչ միայն նավա-տորմի ու բանակի վրա ծախսվող հսկայական միջոցներն էին, այլև այն, որ թալանված հարստության այն մասը, որ ծախսերը ծածկելուց հետո մտնում էր գանձարան, կազմում էր բերված թալանի չնչին մասը: Հիմնական` առյուծի բաժնի տեր էին դառնում վաշխառուները, առևտրականները և գոռոզ ազնվա-կանությունը: Վերջիններս սովորեցին ապրել ճոխության, անհո-գության մեջ` չմտածելով վաղվա օրվա մասին: Պատահական չէ, որ Եվրոպայում նորաձևությանն ու ճոխությանը տոն տվողը իսպանական ազնվականությունն էր և իսպանական արքունիքը: Այդ բոլորի համար նորից անհրաժեշտ էր կանխիկ փող ու նորից ազնվականության և արքունիքի թալանի բաժինը անցնում էր վաշխառուներին և առևտրականությանը:
Այս բոլորի պատճառով փոքր Նիդերլանդիան ավելի շատ էր մուծում Իսպանական գանձարան քան բոլոր գաղութները միասին վերցրած: Իսպանիան գնահատում էր դա և ուներ հատուկ վերաբերմունք Նիդերլանդիայի նկատմամբ: Երկիրը կազմված էր լայն ինքնուրույնություն ունեցող 17 պրովինցիաններից: Այս կառավարման ձևը հիմնականում պահպանվեց նաև Իսպանիայի կառավարման տարիներին: Երկրում գործում էր ինկվիզիցիան, բայց հիմնականում մատնված էր անգործության և դա բնական էր` մի երկրում, որտեղ բողոքականները մեծ տոկոս էին կազմում, կրոնական հակամարտությունը կհասցներ երկրի ավերման, առևտրի ու եկամուտների կտրուկ կրճատման: Նիդերլանդիան տնտեսական կապերով կապված էր Իսպանիայի և նրա տնտե-սության հետ, որում շահագռգռված էր: Բացառություն էր կազմում երկրի հյուսիսում գտնվող Հոլանդիան, որը զուտ առևտրական երկրամաս էր և առևտրական կապերով կապված էր ոչ թե Իսպա-նիայի, այլ Անգլիայի և Վենե-տիկի առևտրական ընկերություն-ների հետ: 16-րդ դարի 50-ական թվականին` չնայած կալվինիստ-ների քանակը քիչ էր, բայց նրանք խիստ ակտիվացան, ինչպես տեղական առևտրականների, այնպես էլ նոր ներգաղթյալների ակտիվության շնորհիվ: Հատկապես կալվինիստները ակտիվ էին գործում Հոլանդիայում, որտեղ սկսում են իրենց կապիտալը փոխանցել բողոքականները Վենետիկից, Գերմանիայից, Շվեցա-րիայից, իսկ մարրաները` Իսպանիայից: 16-րդ դարի 50-ական թվականներին սկսեցին հանդես գալ թափառող քարոզիչներ, որոնք տեղի բնակչությանը հրահրում էին Իսպանիայի և հատկապես կաթոլիկ եկեղեցու դեմ: Այս քարոզների ազդեցության տակ առաջանում են խմբեր, որոնք սկսում են հարձակվել եկեղեցիների, հարկահավաքների վրա. բանտերից ազատում էին ձերբակալվածներին: Սրանց բացահայտ աջակցում էին կալվինիստ առևտրականները: Վիճակը կարգավորելու համար տեղական վերնախավը ստեղծեց համաձայնության խոր-հուրդ, որը ստացավ <<Ազնվականների միություն>> անունը և 1565թ սկսվեց բանակցություններ իսպանացիների հետ: Պա-հանջները բացառապես ունեին կրոնական ընույթ: Իշխանութ-յունները հայտնեցին իրենց ցանկությունը` լուծել ծագած խնդիր-ները և տեղական ներկայացուցիչները կատարեցին հաշտեցման համար առաջին քայլերը: Չնայած դրան` երկրում սկսվեց <<պատ-կերամարտների>> շարժում, որի հետևանքով թալանվեց ու ավեր-վեց 5500 վանք ու եկեղեցի, ոչնչացան արվեստի թանկարժեք գործեր, հրկիզվեցին գրադարանները, սկսեցին հրկիզել նաև կաթոլիկ հավատացյալների կալվածքներն ու տները, սպանվեցին հազարավոր անմեղ մարդիկ: Իսպանիան հասցրեց պատասխան հարված և երկիրը գլորվեց պատերազմների, քաղաքացիական կռիվների ու կրոնական պառակտման տասնամյակների գիրկը, որի արդյունքում կալվինիստական Հոլանդիան առանձնացավ և ստեղծեց իր անկախ պետությունը:
Գ.Անգլիական հեղափոխություն Հոլանդիայից հետո հերթը հասավ Անգլիային, և դա ամբողջական, միասնական ծրագրի հաջորդ քայլն էր: Անգլիայում ավելի լավ պայմաններ էին ստեղծվել <<Վենետիկի կուսակցութ-յան>> գործնեության համար, քան Նիդեռլանդիայում, երբ նրա հյուսիսում հեղափոխություն սկսեցին, հասան նրան, որ ստեղ-ծեցին կալվինիստական պետություն:

Հենրիխ 8-րդը հիմք դրեց անգլիական եկեղեցուն, որի գլխավոր առանձնահատկությունը կայանում էր նրանում, որ եկեղեցու գլուխ կանգնած էր թագավորը: Անգլիական եկեղեցին, լինելով անկախ, գրավում էր միջին տեղ կաթոլիկ և բողոքական եկեղեցիների միջև: Էլիզաբեթ թագուհին և նրա հաջորդները փորձում էին պահպանել ստեղծված վիճակը և թույլ չտալ ինչպես կաթոլիկներին, այնպես էլ կալվինիստներին շեղել երկրում հաս-տատված կրոնական գիծը: Չնայած օրենքով կալվինիզմը արգել-ված էր, բայց այն արագ տարածվում էր և ոչ միայն մանր հողատերերի, առևտրականների, և արդյունաբերողների, այլև բարձր ազնվականության, պաշտոնյաների և պառլամենտի ան-դամների շրջանում: 1638թ սկսվեց ծանր պատերազմ Անգլիայի ու Շոտլանդիայի միջև: Անգլիայի գանձարանը դատարկ էր, իսկ ռազ-մական գործողությունները շարունակվում էին, և անհրաժեշտ էր նոր ֆինանսավորում: Դրա համար պետք էր ստանալ պառլա-մենտի համաձայնությունը, որը մերժվեց և պահանջեց իրեն տալ նոր լիազորություններ: Կարլոս 1-ը ցրեց պառլամենտը, բայց սկսվեցին հուզումներ: Կարլոսի մերձավորները նույնպես պահան-ջում էին գնալ զիջումների և Կարլոսը, չդիմանալով ճնշմանը, նորից գումարեց պառլամենտը: Պառլամենտի պատգամավորների կեսից ավելին կալվինիստներ և հումանիստներ էին և կազմա-կերպված ցանկանում էին գնալ առճակատման և փաստորեն թագավորից պահանջեցին ոչ միայն ճանաչել կալվինիզմի գերա-կայությունը Անգլիայում, այլև իշխանությունը հանձնել պառ-լամենտին: Կառլոսը, հաշվի առնելով, որ որոշումը ընդունվել է ձայների չնչին մեծամասնությամբ, կան նրանց մեջ նաև հումա-նիստներ, որոնք կողմ էին փոխզիջման ճանապարհով համա-ձայնության կայացմանը, մերժեց նրանց որոշումները: Սկսվեց քաղաքացիական պատերազմը:
ՕԼԻՎԵՐ ԿՐՈՄՎԵԼԸ ՈՐՊԵՍ ՏՐՈՅԱԿԱՆ ՁԻ Պառլամենտը միասնական չէր: Կալվինիստներից, բացի, որի առաջնորդն էր Օլիվեր Կրոմվելը, պառլամենտում կային հումանիստներ, որոնք ցանկանում էին սահմանափակել թագա-վորի իշխանությունը և դրա միջոցով ժողովրդի պահանջներն ու առողջ ձայնը հասցնել թագավորին: Հաջորդ կարևոր խումբը` դեռ որպես քաղաքական ուժ, վերջնականապես չէր միավորվել, բայց ուներ զգալի անդամներ և ձևավորվեց 40-ական թվականին` որպես <<Լևելերների>>` հավասարների շարժում: Նրանք ոչ միայն դեմ էին միապետությանը, այլև պահանջում էին ընտրության հա-վասար իրավունք, ժողովրդի վիճակի բարելավում: Պատերազմի սկզբում թագավորական զորքերը շատ հաջող էին գործում, բայց վիճակը փոխվեց, երբ Կրոմվելի, Հոլանդիայի և <<Վենետիկյան կուսակցության>> անմիջական աջակցությամբ ստեղծվեց ապստամբների բանակ: Այնքան անսպասելի էր ապստամբական զորքերի հաղթանակը Նեյզբիի ճակատամարտում, որ ստեղծվեց առասպել, որ ճակատամարտից առաջ Կրոմվելը իր հոգին վաճա-ռել է սատանային: Կալվինիզմին նվիրված բանակ ստեղծելով, Կրոմվելը սկսվեց իրականացնել նրանց քաղաքական ծրագրերը: Կրոմվելը մի քանի անգամ բանակի օգնությամբ պառլամենտում անցկացրեց զտում: Նա կազմակերպված երկիրը աստիճանաբար,դարձրեց յահուդա-կալվինիստական տիրապետության տակ գտնվող բռնապետութ-յան: Պառլամենտը ընդունեց մի շարք որոշումներ որոնց համա-ձայն.
1.Խոշոր հողատերերը ազատվեցին հարկերից:

2.Մտցվեց ազատ առևտրի իրավունք և իրավունք ձեռք բերելու համար չէին վճարելու պետությանը:
3.Գյուղացիները պետք է շարունակեին տալ ֆեոդալ հողատիրոջ պարհակները:
4.Պառլամենտի կամքին հակառակ Կարլոս 1-ը դատապարտվեց մահապատժի, որը ավելի շատ նման էր ոչ թե արդարա-դատության, այլ վրեժ լուծելու անգլիական թագավորներից յաուդիներին ու կալվինիստներին հետապնդելու համար: 5.Երկրում մտցվեց կալվինիստական խիստ օրենքներ` արգել-վեցին ժողովրդական տոները, զվարճությունները, թատերական ներկայացումները, նաև Ս. Զատիկի և Ս. Երրորդություն կրո-նական տոները:
6.Թափառաշրջիկներին և չքավորներին որպես ստրուկներ, սկսե-ցին աքսորել Վեստ Ինդիայի գաղութները: Երկրի ավերումից ու երկարատև կռիվներից հետո Հոլանդիայի յահուդիների օգնութ-յամբ, որոնք հանդես եկան որպես ֆինանսավորողներ, Վիլհելմ Օրանացին զավթեց անգլիական գահը և հաստատեց սահմանա-դրական միապետություն:Իրականում ինչպես Հոլանդիայում այնպես էլ Անգլիայում, հաստատվեց բանկիրների, առևտրա-կանների օլիգարխիկ կառավարություն, որը նշանակում էր <<Վենե-տիկի կուսակցության>> և յահուդիների դաշինքի հաղ-թանակ:Նրանց ներկայացուցիչները մինչ այդ էլ ամուսնություն-ների միջոցով ձեռք էին բերում ազնվական բարձր տիտղոսներ, իսկ այժմ այդ երևույթը դարձավ համատարած: Ձևավորվող համաշխարհային կառավարությանը անհրաժեշտ էին արքա-յական գահեր, որին հնարավոր չէր լինի հասնել առանց բարձր ազնվական փայլի:
Դ. Հեղափոխությունների հետևանքները
Հասարակագիտական, պատմական գրքերը, սկսած դպրոցական դասագրքերից, ինչպես առաջ, այնպես էլ հիմա, պնդում են, որ չնայած մեծ զոհերին, նշված հեղափոխությունները ունեցան դրական մեծ նշանակություն և նոր, լուսավոր էջ բացեցին մարդ-կության զարգացման պատմության մեջ: Այս երկու հեղափո-խությունները իրականում մեծ նշանակություն ունեցան ինչպես այդ ժողովուրդների, այնպես էլ ողջ մարդկության համար, բայց թե ինչպիսի անհրաժեշտ է պարզել: Այստեղ խոսքը չի գնում խորհրդային շրջանում մշակված ամերիկյան ու պրուսական, այսինքն հեղափոխական կամ բարեփոխումների ճանապարհով զարգացման մասին, այլ այն արդյունքի մասին, որին հանգեցրեցին այդ հեղափոխությունները:

Իրականացված հեղափոխություններից հետո այս երկրներ սկսվեցին ներգաղթել մեծ քանակությամբ յահուդիներ և կալվի-նիստներ տարբեր երկրներից և հատկապես Իսպանիայից ու Պոր-տուգալիայից: Վերջիններս իրենց հետ բերեցին գաղութ-ներից թալանած ոսկու մեծ մասը:

Ներքին գործնեությունը

Չնայած երկիր բերված մեծաքանակ հարստությանը` այս երկրների բնակչության վիճակը ոչ միայն չբարելավվեց, այլև կտրուկ վատացավ: Նորից թույլատրվեց վաշխառությունը, որը մինչ այդ արգելված էր: Ժամանակակիցը նշում է, որ յահուդիները մորեխի նման ոչնչացնում են Հոլանդիան: Կան ամբողջական շրջաններ, որոնք դատարկվել են, որովհետև պարտքի դիմաց բնակչությունից խլել են նրանց տներն ու հողերը, իսկ իրենց դարձրել էն թափառաշրջիկ: Ինչպես Հոլանդիայում, այնպես էլ Անգլիայում կատարվում էր <<Ցանկապատում>>, երբ գյուղա-ցիներին վտարում էին հողից և այն վերածում արոտավայրի: Անգլիայում վիճակը շատ ավելի վատ էր, քանի որ այստեղ այդ երևույթը կրեց համատարած բնույթ: Միայն սովից մահացան 100 հազարավոր մարդիկ: Գյուղացիությունը` որպես դասակարգ, դա-դարեց գոյություն ունենալուց: Իշխանությունները ընդունեցին մի քանի օրենքներ, որոնցով արգելվում էր թափառաշրջիկությունը, որի համար դաժան պատիժներ սահմանվում, ընդհուպ մինչև մահապատիժ: Դրա հետ միասին ստեղծում են <<Աշխատանքային տներ>>, որտեղ բռնությամբ հավաքում են չքավորներին և ստիպում մի կտոր անորակ հացի դիմաց աշխատել: Փաստացի վերականգնվում է ստրկությունը: Ստեղծված ծանր վիճակի հետևանքով բնակչությունը մասսայաբար սկսում է փախչել երկրից` հիմնականում Հյուսիսային Ամերիկա: Նրանց մեծամաս-նությունը չուներ միջոցներ նավի տոմս գնելու համար և նավարկության վարձի դիմաց կնքում էին ժամանակավոր ստրկության պայմանագիր: 1585թ Ամստերդամը դարձավ ադա-մանդի հղկման և վաճառքի կենտրոն և ադամանդի հղկման ու վաճառքի մենաշնորհը իրենց ձեռքը վերցրեցին յահուդիները, այն պահ-պանվեց մինչև 19-րդի վերջերը: Ադամանդի համար սահմանվեցին անտրամաբանական բարձր գներ, որը պահ-պանվում է մինչև այժմ և հանդիսանում է կարևոր գործիք` ստվերային տնտեսության կազմակերպման համար:

Արտաքին գործնեությունը

Նոր վերաբնակիչները արագ ներգրավեցին երկրի ներքին տնտե-սական կյանքին` բացելով բանկեր /ավելի կազմակերպված, լայ-նածավալ ու լավ քողարկված վաշխառություն/, առևտրական գրասենյակներ և մանուֆակտուրաներ, որոնցից վերջինները քայքայեցին գյուղացիությանը նաև տեղական արհեստավորնե-րին:Նրանց ավելի կարևոր գործնեության ոլորտը կապված էր արտաքին տնտեսական հարաբերությունների հետ: Առաջինը վերաբերվում էր միջազգային առևտրի կազմակերպմանը: Նրանք իրենց կազմակերպվածության, ստեղծված փայատիրական ընկե-րությունների, անազնիվ գործնեության և ավելի հաճախ իրենց ու պետական զորքերի միջոցով դուրս մղեցին հայ առևտրակա-նությանը միջազգային առևտրից և հաստատեցին իրենց մենա-շնորհը համեմունքների, թանկարժեք քարերի և այլ ապրանքների վրա, բայց հիմնականը նրանց համար ինչպես Վենետիկում, շարունակում էր մնալ կենդանի ապրանքի վաճառքը: 1619թ. սկսվում է ինչպես տեղական չքավորների, այնպես էլ Աֆրիկայից ստրուկների մասսայական արտահանումը գաղութներ: Այդ գործը ավելի կազմակերպված ու մեծ ծավալներով իրականացնելու համար 1621թ. հիմնվեց <<Արևմտա-Հնդկական ընկերությունը>>, որը ուներ 12 հազար նավ և բաժնետերերի ճնշող մեծամասնութ-յունը յահուդիներ էին: Ստեղծնեց <<Ոսկե եռանկյունին>>, երբ Աֆրիկայում ցեղերի առաջնորդներից գնում էին, կամ պարզապես կազմակերպում մարդաորս և ստրուկներին տեղափոխում էին Ամերիկա: Այս ճանապարհով Աֆրիկայից դուրս է բերվել կամ սպանվել ավելի քան 60 միլիոն մարդ:
Ստրկավաճառական շուկաները չէին աշխատում միայն շաբաթ և մովսեսական տոն օրերին, քանի որ ինչպես ստրկավա-ճառները այնպես էլ գնորդները հիմնականում յահուդիներ էին: Ստրուկներից ստացած գումարներով գնում էին ռոմ, շաքար, ծխա-խոտ, կակաո և բերում Եվրոպա: Ժամանակակիցները պնդում են, որ ամեն ուղղությամբ առևտրականները ստանում էին տասնա-պատիկ եկամուտ: Որպեսի պլանտացիաների համար տարածք-ներ ազատվեին, կազմակերպված ոչնչացնում կամ իրենց հողերից քշում էին տեղի բնակչությանը: Կազմակերպվում էր պատմության մեջ առաջին գենոցիդները: Այս ճանապարհով սկսվեց ձևավորվել համաշխարհային կապիտալիզմի նախասկզբնական կուտակումը:
ԿՐՈՆԱԿԱՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄՆԵՐԸ ԵվՐՈՊԱՅՈՒՄ Դանդաղ,բայց պլանավորված ու համակարգված Եվրո-պայի բնակչության շրջանում սերմանվում էր կրոնական անհան-դուրժողականություն և թշնամանք: Գլխավոր հարվածը ուղղված էր Գերմանիայի դեմ, քանի որ այն հանդիսանում էր Եվրոպայի ամենահզոր երկիրը և կարող էր խոչընդոտել <<Վենետիկյան կուսակցությանը>> `իրականացնել համաշխարհային տիրապե-տության հասնելու ծրագրերը: 1415թ. Չեխիայում սկսված Յա Հուսի սկսած կրոնական ապստամբությունը, 16-րդ դարի խռո-վությունները ոչ միայն ավերեցին, ոչնչացրեցին բնակչությանը, այլև պառակտեցին ու թուլացրեցին երկիրը` այլև պայմաններ ստեղծեցին համաեվրոպական կրոնական մեծ պատերազմի հա-մար: 1630թ սկսվեց << 30-ամյա պատերազմը>>, որին մասնակ-ցեցին Արևմտյա Եվրոպայի երկրները: Այս պատերազմի հետևան-քով հատկապես շատ տուժեց Գերմանիան, որտեղ սպանվեց 15 միլիոն, Չեխիան, որի 2,5 միլիոն բնակչից կենդանի մնաց միայն 700 հազարը: Շատ ուշացումով կնքվեց հաշտության պայմանա-գիր, որով որոշվեց, որ ամեն պետություն ինքնուրույն է որոշում իր ներքին, կրոնական հարցերը: Պատերազմն ունեցավ քաղաքական և տնտեսական մեծ նշանակություն` ողջ մարդկության հետագա զարգացման համար.
1.Հոլանդիայի վերջնական անկախության ճանաչումը, չնայած նա չէր մասնակցում պատերազմական գործողություն-ներին:
2.Մեծ քանակության կանխիկ փողը Գերմանիայից տեղա-փոխվեց Հոլանդիա:
3.Կռվող բոլոր կողմերը ստիպված էին վարկեր վերցնել, որի շնորհիվ մեծ շահույթ ստացան Հոլանդական և Անգլիական վաշխառուները:
4.Գերմանիան խիստ թուլացավ և մտավ քաղաքական մաս-նատվածության շրջան, առանձին շրջանները իրավունք ստացան իրենց արտաքին քաղաքականությունը ինքնուրույն վարել:
5.Գերմանիայում, ինչպես լյութերականները այնպես էլ կալվինիստները, կաթոլիկների հետ ստացան հավասար իրա-վունքներ:
6.Արագ տեմպերով Գերմանիա սկսեցին թափանցել յահու-դիները և նրանց գաղտնի կառույցները:
7.Իսպանիան վերջնականապես թուլացավ և դուրս մղվեց համաշխարհային քաղաքականությունից:
8.Եվրոպա մայրցամաքում` որպես հզոր տիրություններ, մնացին Ֆրանսիան և Շվեդիան: Առաջինը ներքաշվեց <<Յոթնամյա պատերազմի>> մեջ, թուլացավ և հնարավոր եղավ երկրում հեղա-փոխություն կազմակերպել: Ավելի վաղ Ռուսաստանի ձեռքով հնարավոր եղավ թուլացնել նաև Շվեդիային: 9.Անգլիան` ավելի ստույգ այնտեղ հաստատված Վենե-տիկյան ու յահուդական դաշինքը հաստատեց իր համաշխար-հային տիրապետությունը:
10.Ռուսաստանը մնաց միակ տերությունը, որ, չնայած իր որոշակի կախվածությանը, վարում էր անկախ քաղաքանություն, և բացահայտ կամ գաղտնի պայքար էր ընթանում նրանց միջև:Ռուսաստանը չէր խառնվում Արևմտյան Եվրոպայի ներքին գործերին և չմասնակցեց <<30-ամյա պատերազմին>>, բայց դա չի նշանակում, որ կարողացավ զերծ մնալ կրոնական ավերիչ պատե-րազմից: Արևմտյան Եվրոպայի հետ միաժամանակ նաև Ռուսաս-տան սկսեցին թափանցել աղանդները: Առաջին աղանդավորները հանդես եկան Պսկովում և Նովգորոդում, որոնք սերտ առևտրա-կան կապեր ունեին արևմուտքի հետ: Շատ ավելի կազմավորված ու վտանգավոր էր այսպես կոչված <<ересью жидовствующих>>, որին ժողովուրդն ու հոգևորականները այդ անունն էին տվել, քանի որ նրա սկզբնական տարածողները յահուդի էին: Նրանք մերժում էին Քրիստոսի աստվածային բնույթը, սրբերի և սրբա-պատկերների պաշտանմունքը ու հոգևորականների անհրա-ժեշտությունը: Իվան 3-րդը սկզբում անտարբեր էր կրոնական հարցերի նկատմամբ, բայց երբ այդ աղանդավորական շարժումը մեծ ծավալներ ընդունեց ու տարածվեց նաև վերնախավին պատ-կանող անձանց շրջանում, թագավորը հավանաբար արևմուտքի դառը փորձը հաշվի առնելով դաժանորեն արմատախիլ արեց այդ վտանգավոր վարակը: Չնայծ դրան Ռուսաստանը զերծ չմնաց կրո-նական ավերածությունից: Բավականին կասկածելի ու չպարզված հանգամանքներում 1598թ ռուսական իշխող թագավորական տոհմը դադարեց գոյություն ունենալուց: Այս դեպքը առիթ տվեց, որ կաթոլիկ Լեհաստանը, ստանալով Հռոմի պապի բացահայտ աջակցությունը, սկսի խառնվել Ռուսաստանի ներքին գործերին: Այդ ժամանակ հայտնվեց մեկը, որը մտավ պատմության մեջ որպես Կեղծ Դիմիտրի անունով որովհետև իրեն ներկայացնում էր որպես սպանված արքայազն Դիմիտրի: Կա կարծիք, որ նա եղել է կրոնափոխ յահուդի, և դա զուրկ չէ տրամաբանությունից: Յահու-դիները Լեհաստանում ունեին մեծ ազդեցություն և նրանց տրված էր նույն իրավունքները, ինչ ազնվականությանը: Նրանք ունեին մեծ ազդեցություն և կարող էին ազդել լեհական արքունիքի որո-շումների վրա: Ավելի կարևոր է այն, որ այս քայլը պատճառ, դար-ձավ երկարատև պառակտումների և բացահայտ ագրեսիայի, որի հետևանքով սպանվեց ավելի քան մեկ միլիոն խաղաղ բնակիչ և ռուսական գահը անցավ արևմտամետ Ռոմանովներին, որոնց ժամանակ սկսվեց նոր կրոնական պառակտում, որի պատճառով զոհվեցին 300 հազարից ավել ռուսներ, իսկ երկիրը շեղվեց իր զար-գացման բնական ուղուց:

ԳԵՐՄԱՆԱԿԱՆ ԴԱՍԱԿԱՆ ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ

Չնայած քաղաքական մասնատվածությանը և տնտեսական հետամնացությանը,Գերմանիան 18-րդ դարի վերջին դարձավ փի-լիսոփայական մտքի զարգացման կարևորագույն կենտրոն և իրավացիորեն Եվրոպական փիլիսոփայությունը համարվում է նոր ժամանակի սկիզբը:
Միջնադարում փիլիսոփայության հիմնական նյութը մարդու և Աստծո միջև փոխաբերության և մարդու դերի որոշման հարցն էր: Հումանիստները առաջնային դարձրեցին անհատի և հասարա-կության փոխհարաբերությունների խնդիրը և նրանում բարոյա-կանության և մարդկային պատասխանատվության հարցը: Առա-ջին մտածողը Նիկոլայ Կուզանացին էր, որ հաջողությամբ կա-րողացավ ներկայացնել ինչպես մարդարարիչ կապը, այնպես էլ հումանիստների մտքերը` ամբողջությամբ համակարգված: Չնա-յած դրան` առաջ քաշված մտքերը չստացան բնական զար-գացում: Ավելի հավանական է, որ պաշտպանելով <<Վենետիկյան կուսակցության>> շահերը, սկսվում է լայն տարածում ստանալ սպառող մարդու գաղափարը, երբ մարդը դիտվում է` որպես գիտակից գազան, որը պետք է վերցնի բնությունից, հաճախ նաև հասարակությունից այն ամենը, ինչ կարող է: Եթե փիլիսոփա-յական միտքը շարունակեր զարգանալ այս ուղղությամբ, ապա մարդկային հասարակությունը` որպես ամբողջական օրգանիզմ, կդադարեր գոյություն ունենալուց, և այս իրավիճակում էր, որ հիմնվեց և զարգացավ գերմանական դասական փիլիսոփայութ-յունը: Գերմանական փիլիսոփայական դպրոցի ստեղծման կարե-վորությունը առաջին հերթին նրա ներկայացուցիչների նորից, ավելի բարձր մակարդակում ծագող խնդիրներին համակար-գային լուծումներ գտնելն էր:
Այս դպրոցի հիմնադիրն է Իմանուիլ Կանտը, որին ժամա-նակիցները իրավացիորեն ներկայացնում են որպես կարգապահ-ության,հավաքվածության ու պատասխանատվության չափանիշ: Բնավորության այս գծերը կարևոր նշանակություն ունեցան ինչ-պես դպրոցի հիմնադիր Կանտի, այնպես էլ ողջ դպրոցի ստեղծած փիլիսոփայական տեսությունների համար: Դրանց շնորհիվ նրանք շատ պատասխանատվությամբ էին մոտենում իրենց քննելիք նյութին, գտնում էին տրամաբանական և ծանրակշիռ փաստեր` իրենց առաջարկած տեսությունները հիմնավորելու համար: Այս գծերի շնորհիվ էր, որ կարևորվում էր ոչ միայն իմացությունը, այլև իմացությանը հասնելու եղանակներն ու հնարավորությունների, այսինքն ավելի կարևորվում է ոչ թե այն, թե ինչ ենք ճանաչում, այլ ինչպես ենք ճանաչում: Կարևոր էր նաև փիլիսոփայության տեղի ու դերի որոշումը գիտությունների զարգացման գործում: Յոհան Գոթլիբ Ֆիխտը նշում է, որ փիլիսոփայությունը պետք է հիմնա-վորի բոլոր գիտությունների հիմնադրույթները, ինչպես նաև պա-տասխանի, թե որն է մարդու նշանակությունը և նրա կեցության գերագույն նպատակը: Շատ կարևոր է Ֆրիդրիխ Շելլինգի` արվես-տին տված բարձր գնահատականը: Նրա կարծիքով արվեստը մարդկային ճանաչողության բարձրագույն աստիճանն է, քանի որ միայն արվեստի միջոցով կարելի է ճանաչել բացարձակը, և դա տրված է միայն հանճարներին, որոնք բացարձակի նպատակների արտահայտման գործիքները:
Դասական դպրոցի ներկայացուցիչները ի տարբերություն գռեհիկ մատերիալիզմի, ընդունում էին Աստծո` համաշխար-հային ոգու և բարոյականության գոյությունը և անհրաժեշտութ-յունը:Բայց նրանց համար բարոյական չափանիշները ոչ թե սահ-մանվում է Աստծո արգելքներով և օրենքներով, այլ բխեցվում է մարդու բնույթից և գոյություն ունեցող պայմաններից, մարդու վիճակից և փոխհարաբերությունից: Կանտը նշում է, որ առանց ազատության հնարավոր չէ հասնել բարոյական կատարելա-գործման, իսկ դրան հասնելու համար անհրաժեշտ է հավատալ հոգու անմահությանը:Ֆիխտեն բարոյականության մեջ կենտրո-նական, հիմնական դերը տալիս է ազատության թեմային և նշում, որ մարդը հասնում է ազատության, երբ կարողանում է հաղթա-հարել, կարգավորել իր ներսում նստած կենսաբանական բնազդ-ները: Հասարակական-քաղաքական հարցերը կարևոր տեղ են գրավում նրանց աշխատանքներում: Նրանք մերժում են պատ-մության զարգացման և հասարակական հարաբերությունների վրա<<բարձրագույն ուժերի>> ազդեցությունը և այդ հարցերը նորից բացատրում են բնական, տրամաբանական հարաբերութ-յուների ազդեցությամբ:Պատմությունը գոյություն ունի և զար-գանում է մարդկանց ակտիվ գործնեության հետևանքով:
Կանտը ընդունում էր, որ հասա-րակական հարաբերութ-յունների ձևավորման մեջ մեծ տեղ են գրավում եսասիրութ-յունը,փառամոլությունը և իշխանատենչությունը, որի համար, ըստ նրա, մարդկության առաջ ծառացած ամենակարևոր խնդիրը ընդ-հանուր իրավական հասարակության ստեղծումն է: Քաղաքական գործնեությունների հիմքում պետք է դրված լինի բարոյականութ-յան սկզբունքն ու այն գաղափարը, որ մարդկությանը պետք է դիտել որպես բարձրագույն արժեք: Այժմ էլ շատ արդիական է Ֆիխտեի եզրակացությունը, որ պետությունը հասարակական դաշինքի արդյունք է և միջոց` կատարյալ հասարակության ստեղ-ծելու համար: Եթե պետությունը չի ապահովում մարդկանց ազա-տությունը, քաղաքացիները իրավունք ունեն փոխելու պետական կարգը: Գերմանական դասական փիլիսոփայական դպրոցի առաջ քաշած գաղափարները ամենալավ, ամբողջական դիալեկտիկայի հիմքի վրա համակարգել է Հեգելը:

ՄԱՇԿՈ ԲԼՅՈՒՄԲԵՐԳ ՆԱԵՒ ՍԵՐ ՄԱԶԵՍԱ ՄՈՆՏԵՖԻՈՌ

Մաշկո Բլումբերգը, որը հետագայում դարձավ ազնը-վական ու կոչվեց սեր Մազեմա Մոնտեֆիոռ 1840թ. ռավիների ժողովին հայտարարեց. <<Նայեք պետական պաշտոններին` որպես ոչնչության, հիմարություն համարեք միությունները, պաշ-տոններն ու տրված պատիվները, դեռևս ձեռքներդ թափ տվեք նաև հենց փողի վրա: Զավթեք լրագրությունը, այդ դեպքում, մնացածը ինքն իրեն կգա ձեր ձեռքը>>: Այժմ, մոտ 200 տարի հետո, երբ սոց-ցանցերի միջոցով կազմակերպվում են հեղաշրջումներ ու հեղա-փոխություններ, հանրության համար դառնում է հասկանալի այս խոսքերի իմաստը:

Հիմա`տարիների հեռվից, մենք կարող ենք պատմական դեպքերը քննել միայն մեզ հասած լրատվության և հաճախ մեզ համար անհասանելի փաստաթղթերից, բայց պետք է հիշենք, լրատվության միջոցները խլվեց ու կեղծվեց շատ ավելի վաղ քան մարդկության մեծամասնությունը դարձավ գրաճանաչ:

ՏՆՏԵՍԱՎԱՐՄԱՆ ՁԵվԵՐԸ ԿԱՊԻՏԱԼԻԶՄԻ ՕՐՈՔ

Ընդունված է այն տեսակեետը, որ տնտեսական կառա-վարման միակ ձև կապիտալիզմի օրոք ազատ, շուկայական տնտեսավարումն է:Դեռ 18-րդ դարի վերջերին ստեղծվեց մի կեղծ պատմություն, ըստ որի դեռ կապիտալիզմի ձևավորման ամե-նավաղ շրջանում Անգլիայի թագավորը իր մոտ է կանչում խոշոր արտադրողներին և հետաքրքրվում, թե ինչպես կարող է օգնել, որ երկրի տնտեսությունը ավելի արագ զարգանա: Գործարարները միաձայն հայտարարում են, որ ինչքան պետությունը չխառնվի տնտեսության գործերին, այնքան տնտեսությունը ավելի արագ կզարգանա:Հնարվեց մի տեսություն, ըստ որի շուկան ինքը ինքնակառավարվող համակարգ է և արտաքին ազդեցությունը միայն կարող է առաջացնել քաոս ու տնտեսության անկում: Այժմ կամավոր կամ բացահայտ այս համակարգը պարտադրված է բոլոր պետություններին և մարդկանց ճնշող մեծամասնությունը համոզված է, որ այս տնտեսական համակարգը միակ, բնական ու արդյունավետ գործողն է:Իրականում ազատ շուկայական տնտե-սավարումից էլ ավելի վաղ, հաջողությամբ զարգանում էր տնտե-սավարման այլ մոդել, որը հայտնի է մերկանտիլիզմ անունով և ձևավորված լինելով 15-րդ դարում որոշակի փոփոխություններ կրելով` հասել է մինջև 20-րդ դար և դրանով է պայմանավորված մի շարք պետությունների արագ զարգացումը, կամ տնտեսության վերականգնումը: Որոշ ուսումնասիրողներ, ներկայացնելով մեր-կանտիլիզմի սկզբնական` ձևավորման փուլը, պնդում են, որ այս տեսությունը երկրի հարստացման հիմքը համարում էր միայն արտաքին առևտուրը, որի համար դեմ էր արդյունաբերության զարգացմանը և խոչընդոտում էր երկրի տնտեսության բնականոն զարգացմանը: Դրան հակադրվելով` ասենք, որ մերկանտիլիզմի ակտիվ կողմնակից և այդ տեսության զարգացնող Ժան Բատիստ Կոլբերնի գործնեության շնորհիվ`Ֆրանսիայում հիմնվեցին բազ-մաթիվ մանուֆակտուրաներ և Ֆրանսիան, չունենալով Անգլիայի կամ Հոլանդիայի նման դրսից թալանի միջոցով երկիր բերված հսկայական ոսկու պաշարներ, կարողացավ կարճ ժամանակում դառնալ Եվրոպայի տնտեսապես ամենազարգացած երկիրը: Այս տեսության հիմնական սկըզբունքներն են.
1.Երկրի հզորությունը կախված է նրա ունեցած կանխիկ, իրական փողի պաշարից, որը այդ ժամանակ հանդես էր գալիս ոսկու տեսքով:
2.Կարևոր է արտաքին առևտրում դրական բալանսի պահպա-նումը` հնարավորինս քիչ ոսկի արտահանել և շատ ներմուծել: 3.Օտար առևտրականներին թույլ չտալ, որ երկրում ձեռք բերած ոսկին դուրս հանի երկրից, այնպես անել, որ ձեռք բերվածը ամ-բողջը օգտագործվի երկրի ներսում` ապրանքների ձեռք բերման, կամ սպասարկման ոլորտի ծառայությունների վրա:
4.Աջակցել երկրում ծնելիության բարձրացմանը, որով հնարավոր կլինի ավելացնել երկրի բնակչության քանակը և ապահովել տնտեսությանը էժան աշխատուժով և բարձր գնողականությամբ: Այս բոլորին հասնելու համար պարտադիր էր պետության անմի-ջական, ակտիվ միջամտությունը տնտեսական գործառույթներին:

Այս համակարգը նույնպես սոցիալական չէր` այսինքն նրանում ներդրված չէր շարքային քաղաքացիների շահերի պաշտպանութ-յան խնդիրը և այդ խնդիրը մեր քննարկվող շրջանում ընդհան-րապես գոյություն չուներ, բայց եթե այս տեսությունը դրսի ուժերի կողմից չոչնչացվեր, գերմանական դասական փիլիսոփայության ազդեցության արդյունքում սոցիալական ուղղվածությունը կարող էր դառնալ այս համակարգի կարևորագույն բաղկացուցիչ մասը: Բացարձակ անտարբերության է մատնված նորից Ֆրանսիայում ստեղծված ֆիզիկոկրատիա կոչվող տնտեսավարման տեսութ-յունը`ներկայացնելով այն` որպես չաշխատող մոդել: Այս տեսութ-յունը պնդում է, որ երկրի միակ հարստությունը հողն է և տնտեսության զարգացման հիմքը գյուղատնտեսությունն է: Ըստ նրանց միայն գյուղատնտեսությունն է, որ ստեղծում է նոր արժեք` օրինակ մի ցորենի հատիկը աշխատանքի արդյունքում տասնա-պատիկ ավելանում է, իսկ արդյունաբերությունը չի ստեղծում նոր արժեք, այլ միայն վերափոխում է գյուղատնտեսության, կամ բնության տված բարիքները:Չխորանալով տեսության նրբություն-ների մեջ` նշենք, որ այս տեսության մերժումը հանգեցրեց բնության նկատմամբ գիշատչական վերաբերմունքի, երբ անտա-ռին սկսեցին նայել ոչ թե պարտադիր, անհրաժեշտ կենսոլորտի, այլ միայն փող բերող փայտի կույտի:
Արդյունաբերության բուռն զարգացման արդյունքում, ընդա-մենը 200 տարվա ընդացքում մարդը խախտել է երկրագնդի կեն-սաբանական բալանսը և այսպիսի ճանապարհով ու տեմպերով շարունակելու դեպքում մարդկությունը, ողջ բնությունը և նույնիսկ ողջ երկրագուդը դատապարտված են:
ԱՆԳԼԻԱԿԱՆ ՏՆՏԵՍԱՎԱՐՄԱՆ ՄՈԴԵԼԸ Գերմանական դասական փիլիսոփայության զարգացման հետ միաժամանակ, կարծես այն ժխտելու, ոչնչացնելու համար մշակվեց և գովազդման շնորհիվ լայն տարածում ստացավ Ադամ Սմիթի, Թոմաս Մալտուսի, Դևիդ Ռիկառդոյի և նրանց լրացնող այլ տնտեսագետների ու գործարարների կողմից նշակված անգլիա-կան տնտեսավարման մոդելը, որն այժմ դարձել է ողջ երկրագնդի համար հիմնական, գերիշխող տնտեսավարման մոդելը: Ադամ Սմիթը տնտեսության մեջ ազատ, չհսկվող, ինքնակառավարվող շուկայական հարաբերությունների վրա ստեղծված մոդելի ստեղ-ծողն է ու չնայած նրա առաջ քաշած սկզբունքներն ու եզրակա-ցությունները մշտապես չեն աշխատում և խախտվում են, այդ տեսությունը միևնույն է գովազդի շնորհիվ շարունակում է համար-վել կապիտալիզմի <<սուրբ գիրքը>>: Ադամ Սմիթը քննադատելով մերկանտիլիզմի կողմից առևտրի դերի գերագնահատումը առաջ է քաշում տնտեսության մեջ արդյունաբերության առաջնային լինելու միտքը և տալիս, ըստ իր տեսակետի, տնտեսության բնա-կանոն, արագ զարգացման գլխավոր բանաձևը.
<<Рыночные законы лучшим образом могут воздействовать на экономику, когда частный интерес стоит выше общественного, т. е. когда интересы общества росматриваются как сумма интересов, составляющих его лиц>>:
Նա առաջ քաշեց մի շարք տնտեսավարման սկզբունքներ.
1.Պետության հարստության աղբյուրը ոչ թե ունեցած ոսկու պաշարն է, այլ երկրի ներսում տարեկան կատարված աշխատան-քի քանակը տնտեսության` արդյունաբերության մեջ:
2.Տնտեսության հիմքը ազատականությունն է, երբ տնտե-սական գործնեությունը իրականացվում է պետական հսկողութ-յունից դուրս:
3.Մարդուն դիտում է ոչ թե որպես անձ, անհատականութ-յուն, այլ անդեմ`<<մարդ արտադրող>>: 4.Տնտեսական հարաբերություններում մարդկաց միջև ծա-գած շփումները կարգավորվում է միայն անհատի էգոիզմի, և նյութական շահի ձգտման շնորհիվ:
5.Շուկան ինքն է իրեն կառավարում, ազատ մրցակցութ-յան շնորհիվ`<<անտեսանելի ձեռք>>:
6.Փողը նույնպես ապրանք է:
7.Անհրաժեշտ է ունենալ <<էժան պետություն>>` ինչպես հարկերի գանձումը, այնպես էլ պետության մնացած գործնեութ-յունը պետք է պաշտպանեն արտադրողի շահերը:

Ադամ Սմիթի մտքերը և իրական նպատակները, մեկը մյուսին լրացնելով, ներկայացրեցին Դեվիդ Ռիկարդոն և Տոմաս Մալտուսը:Ռիկարդոն նշելով, որ ապրանքի արժեքը կախված է նրա վրա ծախսված աշխատանքի քանակից, եզրակացնում է, որ ինչպես ապրանքի արժեքը այնպես էլ բանվորին վճարվող աշխատավարձը կայուն, բնական մեծություններ են և չեն կարող փոփոխվե,լ եթե չի բարձրանում արտադրողականությունը: Նա մտցրեց մինիմում պահանջարկի բավարարման գաղափարը, ըստ որի բանվորին պետք է վճարել այնքան, որ նրա ընտանիքը կարողանա ապահովել իր նվազագույն պահանջմունքները:Տոմաս Մալտուստ շատ ավելի հեռուն էր գնում: Նա առաջ քաշեց մի տեսություն, ըստ որի մարդկության թվաքանակը ավելանում է երկրաչափական, իսկ ստեղծված բարիքները` թվաբանական պրոգրեսիայով և գտնում էր, որ այսպես անկազմակերպ շարու-նակվելու դեպքում մարդկությանը սպասվում է համաշխարհային աղետ և ներկայացնում էր իր առաջարկները. 1.Բանվորների չքավոր վիճակը պայմանավորված է ոչ թե սոցիալական, այլ բնական, կենսաբանական օրենքներով: 2.Հնարավորինս քիչ վճարել աշխատողներին, որպեսզի նրանք չկարողանան շատ բազմանալ:
3. Հիվանդներին ցույց չտալ բժշկական օգնություն:
4.Կազմակերպել հսկվող համաճարակներ ու պատերազմ-ներ: Այս տեսությունները արագ տարաճվեցին և գտան գործնա-կան կիրառում ու դրա պատճառը ոչ թե նրանց կուռ, գիտա-կանորեն ճիշտ լինելն էր, այլ այն ուժերի գործնեության արդյունքը, որոնք շահագրգռված էին այդ տեսությունների կիրառմամբ:

ՄԱՐՔՍԻԶՄ` ԻՆՉ Է ԴԱ

Կարլ Մարքսի` որպես մտավորականի,տված տեսությանը անդրադառնալուց առաջ պետք է անդրադառնալ ինչպես նրա կյանքում, այնպես էլ նրա տեսությունում տեղ գտած որոշակի հակասություններին:Գերմանական յահուդիների այս արժանա-վոր շարունակորդը այժմ էլ համարվում է կապիտալիզմի ամենա-ոխերիմ թշնամին` նրա գերեզմանափորը, բայց իր ողջ լեգալ հա-կակապիտալիստական գործնեությունը վարել է կապիտալիզմի դարբնոց հանդիսացող Անգլիայում և պետք է նշել, որ իրեն այդ երկրում վատ չի զգացել ու չնայած ոչ մի օր չի զբաղվել իր կա-րիքները հոգալու ձանձրալի գործով, բայց վարել է միջին կապիտալիստին արժանի կյանք: Հավանաբար նրանից սկսվեց այն ավանդույթը, որ տարբեր գույների, տարբեր ուղղվածության հակահասարակական տարրերը մինչև այժմ հավաքվում են Մեծ Բրիտանիայում և գործիք դառնում վերկառավարական հատուկ ծառայությունների համար: Ավելի հակասական է նրա տեսության հիմքը:Դպրոցական մակարդակից սկսած նշվում է, որ մարքսիզմի հիմքը գերմանական դասական փիլիսոփայությունն է և անգլիա-կան քաղաքագիտությունը: Քանի որ ըստ Մարքսի քաղաքագի-տության հիմքը տնտեսավարման ձևն է, կնշանակի մարքսիզմի մյուս հենարանը անգլիական տնտեսավարման մոդելն է, սակայն ինչպես տեսանք, այդ երկու տեսությունները գտնվում են աշխարհաճանաչողության հակառակ բևեռներում: Գերմանական դասական փիլիսոփայության կարևոր սկղբունքներն են.
1. Աշխարհը ուսումնասիրվում է ամբողջության մեջ:

2.Գոյություն ունի համընդհանուր ծրագիր, որով տեղի է ունենում զարգացումը` պարզից դեպի բարդ:
3.Մարդը և մարդկությունը բարձրագույն արժեք են և ամեն հասարակական հարաբերությունների և զարգացումների հիմքում դրված է այս սկզբունքը:
4.Առանց բարոյականության և ազատության չի կարող լինել զարգացում և առաջընթաց:
5.Գոյություն ունի համաշխարհային միտք, որից բխում է ինչպես բարոյականությունն ու ազատությունը, այնպես էլ համ-ընդհանուր զարգացումը:
Այս բոլորին հակառակ` անգլիական փիլիսոփայությունն ու մարքսիզմը պնդում են.
1.Քաղաքագիտությունը և նրա հիմքը կազմող տնտեսա-վարումը ինքնամփոփ ուսումնասիրման տիրույթ են և այն պետք է ուսումնասիրել առանձին իրեն վերաբերվող օրենքների հիման վրա :
2.Բնության բարիքները սահմանափակ են իսկ դասա-կարգերի ու ժողովուրդների միջև պայքարը հավերժ: Մարքսիզմը չկոնկրետանալով խոսում է անդասակարգ հասարակարգի մասին, բայց իրականում դրան հասնելու ճանապարհները անհասկա-նալի են:
3.Մարդը դադարում է անհատ և արժեք լինելուց և դառնում է միայն արտադրությանը մասնակցող անհրաժեշտ գործոն:
4.Ստեղծված համակարգում, երբ իշխում է էգոիզմը, նյութական շահը, չի կարող խոսք լինել բարոյականության և իրական ազատության մասին:
5.Անգլիական տնտեսագիտությունը,լինելով բացարձակ նյութական և նյութապաշտական, չի կարող չմերժել Աստծո կամ նրա այլ ձևերի ցանկացած դրսևորում:Այժմ ընդանուր գծերով տեսնենք` ինչ նոր գաղափարներ է ներդրել Կարլ Մարքսը անգլի-ական տնտեսագիտության մեջ: Մարքսը ընդունելով Ադամ Սմիթի ստեղծած մոդելը, ավելի մանրամասնել է այն և դրանից արել է մի եզրահանգում, որը դարձավ մարքսիզմի պրակտիկ գործնեության չափանիշն ու ուղենիշը: Նա ավելի կոնկրետացրեց <<հավելյալ արժեքի>> հասկացողությունը և արեց ճիշտ եզրահանգում, որ ստեղծված ապրանքի նոր` ավելի բարձր, շուկայական արժեքը կարող էր առաջանալ միայն արտադրության ոլորտում, որի ծագ-ման աղբյուրը բանվորներին ավելի շատ և երկար աշխատացնելն է: <<Հավելյալ արժեքի>> ուսումնասիրման հետ մեկտեղ նա նաև ընդունում է, որ փողը ապրանք է, որը հակասում է իր արած եզրակացություններին: Եթե նոր արժեք կարող է առաջանալ միայն արտադրության ոլորտում, կնշանակի փողի շրջապտույտի ժամանակ նրա քանակը չի կարող փոփոխվել, իսկ ապրանքը` որպես կանոն, ստեղծվում է վաճառքի միջոցով` շահույթ ստանալու համար, և այս նշումով հեղինակը իրեն հակասելով փորձում է օրինականացնել բանկերի` վաշխառության անօրի-նական գործնեությունը, երբ ոչինչ չստեղծելով` ստանում են մեծ շահույթներ, նաև ստանում հնարավորություն ազդելու տնտեսութ-յան և պետության վրա: Դրանից հետո նա անում է մեկը մյուսից բխող մի քանի եզրակացություններ, ըստ որոնց արտադրողը կարողանում է շահագործել բանվորին, քանի որ նրան են պատկանում արտադրության միջոցները, կնշանակի եթե արտադրության միջոցները դառնան հանրային սեփականություն, կվերանա նաև մարդու շահագործումը մարդու կողմից և երկրի վրա կհաստատվի բոլոր մարդկանց համար հավասարության, եղբայրության ժամանակը: Հաջորդ քայլով կարելի է անել միայն մի եզրակացություն, որ պետք է խլել արտադրողից արտադրութ-յան միջոցները և դրա համար անհրաժեշտ է, որ բանվորները միավորվեն և ստեղծեն իրենց կուսակցությունը: Պետք է հաշվի առնել, որ եթե մի երկրում պրոլետարական հեղափոխությունը հաղթանակի, իշխանությունից զրկված բուրժուազիան այլ պե-տությունների օգնությամբ կճնշի հեղափոխությունը, նշանակում է պետք է միավորվել և ստեղծել միասնական ճակատ և հաղթել համաշխարհային հեղափոխության շնորհիվ:Կարծես ամեն ինչ ճիշտ է, տրամաբանական և իրականալի:Պարզվում է` թղթի վրա ամեն ինչ պարզ ու հասկանալի է, իսկ գործնականում առաջանում են մի քանի լուրջ խնդիրներ: Բանվորները, որոնք չնչին վարձա-տրությամբ աշխատում են օրական 14-16 ժամ, դժվար կարո-ղանան գտնել ժամանակ ու հնարավորություն միավորվելու, ստեղծելու կուսակցություն, և պակաս կարևոր չէ կապեր հաս-տատել այլ երկրների սոցիալիստների հետ: Շատ կարևոր է նաև, որ այդ բանվորները ոչ միայն լինեն գրագետ այլև ունենան իրավա-գիտական, տնտեսագիտական հիմնավոր կրթություն, որպեսզի հասկանան գիտական աշխատությունները, վերլուծումները, որ-ոնք այժմ էլ շատերի համար մնում են դժվար ընկալելի: Չկան գի-տակից բանվորներ, փույթ չէ, կգտնվեն ազնվագույն, <<գրագետ մտավորականներ>>, որոնք հանուն տանջված աշխատավորութ-յան պատրաստ են զոհաբերել իրենց գիտելիքները, ժամանակը, հաճախ ազատությունն ու կյանքը: Այս գաղափարի շուրջը տասնյակ երկրներից եկան 60-ից ավել անձիք և ստեղծվեց <<Առաջին Ինտերնացիոնալը>>: Ինչպես ընդունված է, դեմո-կրատական կառույց ստեղծելիս անմիջապես սկսվեց պայքար առաջնորդ լինելու համար: Պայքարը ընթանում էր պրոլետա-րական դիկտատուրայի կողմնակից` Կարլ Մարքսի, անարխիստ Բակունինի և համատիրության սկզբունքի հիման վրա սեփակա-նության զարգացման և աստիճանաբար կապիտալիզմից սոցիա-լիզմին անցնելուն կողմնակից` Լուի Բլանի միջև: Առաջին երկուսը, կողմ լինելով հեղափոխությանը, կարողացան չեզոքաց-նել Լուի Բլանին, և սկսվեց պայքար երկուսի միջև, որը ավարտվեց նրանով, որ հնարավոր եղավ պառակտել անարխիստներին ու վտարել նրանց <<Առաջին Ինտերնացիոնալը>>: Հետո Բակունինը գրեց. <<Полемика против евреев>>, որտեղ ապացուցում էր, որ յահուդիները իրենց ձեռքն են հավաքել ողջ Եվրոպայի հեղափո-խության կազմակերպման գործը, բայց գործն արված էր և
<< Առաջին Ինտերնացիոնալը>>` որպես չգործող կառույց` ցրվեց: Մարքսը տեղում աշխատանք տանելուց և իր դիրքերը անսասան դարձնելուց հետո գումարեց <<Երկրորդ Ինտերնացիոնալ>>ը: Ահա մի քանիսը այն <<ազնվագույներից>>, ովքեր Մարքսի ու Էնգելսի հետ ստեղծեցին, իսկ հետո նաև շարունակեցին նրանց գործը այդ կառույցում.
1.Վիլհելմ Լիբկնեխտ` իրավաբան, Մարտին Լյութերի անմի-ջական շառավիղը, Մարքսի մերձավորագույն ընկերը:
2. Պավլա Ակսելրոդա ռուսական յահուդի, սիոնիստ:
3.Կլարա Ցետկին` ֆեմինիստական շարժման հիմնադիր, սովորել է յահուդական փակ դպրոցում, դարձել է ուսուցիչ, հեղա-փոխական Օստապ Ցետկինի սիրուհին և չնայած ամուսնացած չեն եղել, վերցրել է նրա ազգանունը, եղել է Գերմանիայի կոմունիս-տական կուսակցության հիմնադիրներից:
4.Ռոզա Լուքսենբուրգ` գերմանական յահուդի, երկար ժա-մանակ եղել է Կլարա Ցետկինի տղայի սիրուհին, որի հետեվան-քով նրանց հարաբերությունները փչացան:
5.Կարլ Լիբկնեխտ` Վիլհեմ Լիբկնեխտի որդին, Կարլ Մարք-սի սանիկը:
6.Պլեխանով` ռուս մանր ազնվական, ստացել է փայլուն կրթություն, փառամոլ, ունեցել է մղումներ քաղաքական ավան-տյուրայի:
7.Պարուս`անհայրենիք յահուդի, քաղաքական ցինիկ, որի սիրած խոսքերն էին.<<Պարոնայք, որտեղից կարելի է գնել էժան հայրենիք, ես այն գնում եմ>>, տարբեր երկրներում կազմակերպել է հեղաշրջումներ, հեղափոխություններ, եղել է մի շարք պետությունների լրտես:
Նրանք շատ են և ցանկացած անձ կարող է այս ցուցակը ավելացնել, բայց եթե այնտեղ հանդիպեք մարդկանց, որոնք սրիկա չեն` իմացեք, պարզապես միամիտ խաբվածներ են, որոնք որպես կանոն վատ վախճան են ունեցել:
Այս բոլորից հետո շատ կարևոր է պարզել` ովքեր, ինչու և ինչ նպատակներով ստեղծեցին համաշխարհային դասակարգային պայքարը, որին զոհ գնացին միլիյոնավոր անմեղ մարդիկ: Որոշ ուսումնասիրողներ այս հակամարդկային, համաշխարհային քա-ղաքական գենոցիդը ցանկանում են ներկայացնել որպես յահու-դիների ներքին պայքար: Այս տեսակետը հաստատելու համար նրանք ներկայացնում են յահուդի ծագում ունեցող Իսպանա-կան`սեֆարդի և արևելյան` աշքենազի խմբերի միջև պայքարը: Աշքենազիները ապրել, հավանաբար նաև ձևավորվել են Ռուսաս-տանի հարավային շրջաններում, որտեղից տարածվել են Լեհաս-տան, Գերմանիա: Եթե Ռուսաստանում նրանք պարբերաբար ենթարկվում էին հալածանքների, ապա Գերմանիայում և հատ-կապես Լեհաստանում հասել էին բարձր դիրքերի:Լեհաստանում նրանք իրենց իրավունքներով ոչ միայն հավասարված էին ազնվականությանը, այլև ունեին ընդարձակ հողեր, ցածր հար-կերով առևտրի իրավունք և ամուր դիրքեր արքունիքում: Նրանց էր պատկանում դրամահատման իրավունքը: 1648թ Բոգդան Խմել-նիցկին նրանց քշեց Ուկրաինայից: Նույն շրջանում մեծ քանա-կությամբ յահուդիներ սկսված կրոնական պատերազմի պատ-ճառով դուրս եկան Գերմանիայից: Նրանք շարժվեցին արևմուտք, սակայն այնտեղ իր դիրքերն էր ամրապնդում<<Վենետիկի կուսակցությունը>>, որը չէր կարող հանդուրժել այլ մրցակցի: Հոլանդիայում, որտեղ հատկապես շատ մեծ քանակությամբ հաստատվեցին աշքենազ յահուդիները, ստիպված էին աշխատել սեֆարդի յահուդիների մոտ, որոնցից տարբերվում էին ինչպես լեզվով, սովորություններով, այնպես էլ հաճախ կրոնով, կամ զբաղվում էին, անասունների առևտրով: Նրանց միջև սկսվեց լարվածություն, որի արդյունքում 1696թ աշքենազները կազմա-կերպեցին սեֆարդիների նկատմամբ բացահայտ ջարդեր և սեֆարդիները ստիպված Հոլանդիայից փախան Անգլիա: Այս թշնամանքը ու կազմակերպված հալածանքները շարունակվեցին նաև հետագայում, որի արդյունքում սեֆարդիների թիվը խիստ կրճատվեց և այժմ ողջ աշխարհում աշքենազները կազմում են ամբողջ յահուդիների 80 տոկոսից ավելին: Չնայած այս բոլորին` չի կարելի գերագնահատել յահուդիների ունեցած դերը համաշխար-հային զարգացումներում: Տեսանք, որ մինչ այդ տեղի էր ունեցել տարբեր ծագման, կրոնի ու դասային պատկանելության առանձին խմբերի միավորում` հանուն նյութական աշխարհում գերիշխա-նության հաստատման, որոնք ստեղծել էին իրենց փիլիսոփա-յությունը, տնտեսավարման մոդելը և ապագայի նկատմամբ իրենց տեսլականը: Նրանց ծրագրերում իր կարևոր տեղն ուներ և ունի իրենց կողմից հնարած սոցիալիզմի կառուցման համար պայքարը: Այդ նպատակները ամբողջությամբ այժմ բացահայտել հնարավոր չէ, բայց կան նաև այնպիսինները, որ այժմ պարզ կարելի է տեսնել.
1.Ակտիվ անհատներին շեղել և թույլ չտալ ինքնուրույն մտածել:
2.Պայքարի անվան տակ ոտքի հանել ու ոչնչացնել ակտիվ անհատներին և խմբերին:
3.Հրահրել թշնամանք ինչպես դասակարգերի այնպես էլ ազգերի միջև:
4.Մալտուսի գաղափարները իրականացնել` անզեն ժողո-վրդին, վաճառված առաջնորդների դրդմամբ հեղափոխություն բարձրացնելու և սպանդանոց ուղարկելու համար:
5.Օգտագործել հեղափոխական ուժերը թշնամի կամ դիմա-դրող պետությունների դեմ և պահպանել կայունությունը Անգլի-այում:
6.Բանվորների ձեռքով ստեղծել այլ տնտեսական, քաղա-քական մոդելներ և հնարավորության դեպքում օգտագործել իրենց գերիշխանությունը պահպանելու և տարածելու համար: Պատա-հական չէ, որ արևմուտքում ամենաազդեցիկ կուսակցությունները սոցիալիստական թեքման են, որը չի խանգարում, որ նրանք ընդունեն ամենահակամարդկային, անբնական օրենքները, որով քանդում են այնպիսի բնական կառույցներ ու հասկացողութ-յուն-ներ,ինչպիսիք են ընտանիքը, հասարակությունը, բարոյականութ-յունը, սերը, հավատարմությունը և սերը մերձավորի նկատմամբ:

ԱՄՆ-Ը Եվ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԸ

Համաշխարհային կառավարությունը 18-րդ դարի վերջերից շարունակում էր և այժմ էլ շարունակում է` որպես իր տնտե-սական, քաղաքական կենտրոն պահել Մեծ Բրիտանիան, բայց միաժամանակ անհրաժեշտ էր ունենալ տարածք, որտեղից հնա-րավոր լիներ գործել ավելի ազատ` չվտանգելով նախկին` հիմնա-կան հենարանը: Այս պատճառով ստեղծվեց ԱՄՆ-ը, որն իր կրո-նական պատկանելությամբ, ապրելաձևով և պետականորեն քա-րոզվող գաղափարախոսությամբ համապատասխան էր նրանց նպատակներին:ԱՄՆ-ի ներքին և արտաքին քաղաքականության զարգացման ողջ պատմության կիզակետը եղել է պետականութ-յան և համաշխարհային բանկային կապիտալի միջև պայքարը: Վերջինիս շահերի պաշտպանն ու համաշխարհային հենարանը ԱՄՆ-ի <<Ֆեդերալ Ռեզերվի Բանկն>> է, իր 12 մասնաճուղերով: Նրա առաջին նախատիպը, որպես <<ԱՄՆ-ի Առաջին Բանկ>> հիմնվել է 1790թ կոնգրեսի որոշումով, ըստ որի հիմնադիր կապիտալի 80 տոկոսը և հսկիչ ծրարը պատկանում էր մասնավոր կապիտալին: Բանկն էր վարկավորում պետությանը, որի դիմաց ստանում էր գերշահույթ: Բանկը առաջին հերթին համաշխարհային շահերի պաշտ-պանն էր` թեկուզ պետական շահերին դեմ: Պատահական չէ, որ այս բանկի համար ասում էին. <<Այն որքան ամերիկյան, այնքան էլ անգլիական է>>: Բանկը 1803թ 3 միլիոն դոլլար տվեց Նապոլեոն Բոնապարտին: Այդ փողով նա զինվեց և սկսեց գրավումներ Եվրոպայում: Նրա դեմ կռվող երկրները ստիպված էին բարձր տոկոսներով վարկ վերցնել Անգլիայից: 1811թ ինչպես նշվել է կոնգրեսի զեկուցման մեջ, բանկը երկրի ներսում իրեն պահում է որպես թալանչի, անխիղճ, պատվից զուրկ վաշխառու, և ընդունվեց որոշում` զրկել բանկին լիցենզիայից: 5 ամիս հետո, երբ պարզվեց, որ օրենսդրական դաշտում հնարավոր չէ պաշտպանել պետութ-յան շահերի հաշվին բանկի նեղ շահերը, Անգլիան սկսեց պատերազմ ԱՄՆ-ի դեմ: 1816թ Ռոդշիլդները իրենց սեփակա-նությունը դարձրին << Անգլիական Բանկը>> և նույն տարին ԱՄՆ-ի կոնգրեսը հանձնվեց, հիմնվեց <<ԱՄՆ-ի Երկրորդ Բանկը>> նույն իրավունքներով, ինչ ուներ իր նախորդը:1828թ ԱՄՆ-ի կառա-վարությունը սկսեց նոր պայքար, որը շարունակվեց տարիներ, և այդ պայքարի շնորհիվ կարողացավ սահմանափակել բանկի որոշակի իրավունքներ:

1857թ. Լոնդոնում տեղի ունեցան Ռոդշիլդների գլխավորությամբ Եվրոպական խոշոր բանկիրների ժողով, որտեղ քննվում էր ԱՄՆ-ում ստեղծված իրավիճակը: Այս ժողովը նկատի ունենալով` Օտտո ֆոն Բիսմարկը գրել է. << Решение о разделе США на равные по силе федерации было принято задолго до Американской Гражданской войны высшими финансовыми кругами Европы. Эти банкиры испугались, 1то если США сохранятся как единое государство и один нород, то они смогут обрести экономическую и финансовую независимость, которая поколеблет их финансовую власть всем миром>>:1861թ ԱՄՆ-ում սկսվեց քաղաքացիական պատերազմ, որից օգտվելով` կենտրոնական բանկը պետությանը վարկավորման համար նախկին 24-ի փոխարեն պահանջեց տարեկան 36 տոկոս: Նախագահ Աբրահամ Լինկոլը հրաժարվեց, և զինվորներին վճարելու համար կառավարությունը բաց թողեց թղթադրամ, որը ապահովում էր ոչ թե բանկը, այլ պետությունը: 1862-63թթ բաց թողնվեց 450 միլիոն դոլլար և դրա շնորհիվ ճգնա-ժամը հաղթահարվեց: 1864թ վերընտրվելուց հետո Աբրահամ Լինկոլը հայտարարեց.<<Власть денег охотится за нашим народом во время мира и плетет против него заговоры, когда идет война. Она более деспотична чем монархия, более нагла, чем автократия и более эгоистична, чем бюрократия>>: Այն դարձավ նրա մահա-պատժի արձակման հրամանը: Նրա մահից հետո ամեն ինչ վերա-դարձավ իր նախկին` անբնական վիճակին: 1881թ նոր կրակոց և նոր սպանություն, պատճառը նույնն է` նոր ընտրված նախագահ Ջեյմս Գարֆիլդը հանդգնել էր հայտարարել, որ Ռոդշիլդները թալանում են ԱՄՆ-ի բնակչությանը: 1907թ.ից սկսած Ռոդշիլդները սկսում են իրենց ձեռքում կենտրոնացնել ԱՄՆ-Ի ողջ տնտեսութ-յունը, որի վերջնակետը դրվում է 1913թ << Ֆեդելալ Ռեզերվի Բանկի>> ստեղծումով: Ջոն Քենեդին կատարեց վերջին փորձը ազատագրել ԱՄՆ-ը փողային գաղութացման կապանքներից: Որոշում կայացվեց դրամի տպագրման իրավունքը հանձնել պե-տությանը և նոր կրակոց, որի պատծառը 40 տարի հետազոտում` և քննում են, չնայած բոլարն էլ սպանության պատճառը շատ լավ գիտեն:
ԱՄՆ-ը մինչև այժմ էլ կատարում է իր դերը` ոչ միայն որ-պես բիրտ գործիք, նրանց նպատակները իրականացնելու հա-մար, այլև հանդիսանում է դաշտ` հասարակական, ոչ բնական մեխանիզմների փորձարկման համար:

ԵՎՐՈՊԱՆ 19-ՐԴ ԴԱՐԻ ՍԿԶԲԻՆ

Խնդիրներ կային նաև Ֆրանսիայի հետ, որը ոչ միայն մնում էր մայր ցամաքի ամենահզոր պետությունը, այլև առաջ էր քաշում ու հաջողությամբ կիրառում տնտեսական մոդելներ, որոնք չէին համապատասխանում պարտադրվող շուկայական, ազատ տնտե-սավարմանը: Մեծ Բրիտանիան կարողացավ Ֆրանսիային ներքա-շել համաեվրոպական պատերազմի մեջ, թուլացնել և կազմա-կերպել <<Ֆրանսական Մեծ Հեղափոխությունը>>, որի մանրա-մասներին և նրանց ունեցած դերի մասին կարող է ծանոթանալ ցանկացած ուսումնասիրող:Մասնատված ու թուլացած Գերմա-նիան, որտեղ ամուր հիմքեր ունեին <<համաշխարհային կառա-վարության>> գործակալ մասոնները, վաղուց դարձել էր գործիք նրանց ձեռքին, և թվում էր բացարձակ, չհսկվող համաշխարհային գերիշխանության հասնելու համար մնում էր միայն Ռուսաստանը, որը չնայած Ռոմանովներին իշխանության բերելուց հետո, ուներ հակազգային, արևմտյան կողմնորոշում, բայց հաճախ դեմ էր գնում համաշխարհային մշակված ծրագրին` հակադրելով դրանց իր անձնական դինաստիայի շահերը: Վիճակը ավելի բարդացավ, երբ 1862թ Պրուսիայում կանցլեր դարձավ Օտտո ֆոն Բիսմարկը, որը կարողացավ միավորել Գերմանական հողերի մեծ մասը, սկսեց երկրի ներսում վարել սոցալական ուղղվածության քաղա-քականություն և արգելեց գաղտնի կազմակերպությունների ճնշող մեծամասնությանը, իսկ մնացածներին ենթարկեց իրեն: Հզոր Գերմանիան սկսեց վարել անկախ արտաքին քաղաքանություն: Համաշխարհային կառավարության մոտ խուճապ առաջացավ, երբ Ռուսաստանում մեծ հեղինակություն ձեռք բերեց ներքին գործերի մինիստր Լորիս-Մելիքովը, որը ինչպես գործնական այնպես էլ անձնական լավ կապեր ուներ Բիսմարկի հետ:Այս երկու տա-ղանդավոր քաղաքական գործիչները սկսեցին կատարել քայլեր, ինչպես իրենց տերությունների հզորացման այնպես էլ նրանց մերձացման համար: 19-րդ դարից սկսած հիմնական խնդիրը դարձավ այս երկու տերություններին հանել իրար դեմ, թուլացնել նրանց հոգեպես ու ֆիզիկապես և երկուսին էլ ենթարկեցնել իրենց մշակված համաշխարհային ծրագրերին: Սրան հասնելու համար կատարվեցին հաջորդաբար մի քանի քայլեր.
1.Ֆրանս-պրուսական պատերազմից հետո, որը իրենք էլ կազմակերպել էին, սրեցին նրանց միջև հարաբերությունները
2.Սպանության ու վարկաբեկումների միջոցով իշխանութ-յունից հեռացրեց Բիսմարկին և Լորիս- Մելիքովին:

3.Գերմանիայում իշխանությած եկած Վիլհեմ 2-ին, որը միա-սեռական էր և կաղ, ներշնչեցին, որ նա, լինելով հին խաչակիր-ների ժառանգը և մեծ զորավար, կարող է տեր դառնալ Մերձավոր Արևելքին ու Երուսաղեմին:
4.Ռուսաստանում սկսվեց հակահայկական հիստերիա, երբ հայերին մեղադրում էին պետությունը ոչնչացնելու նպատակով ծրագրեր կազմելու և իրականացնելու համար:

5.Կազմակերպեցին ռուս-ճապոնական պատերազմը, 1905թ. խռովությունը, յահուդիների հալածանքները, հայերի ջարդերի փորձեր` սկզբում կովկասյան թաթարների, հետո պետական կա-զակության ձեռքով, հայերին պատկանող նավթահորերի այրում, որի հետևանքով նրանք իշխող դիրք գրավեցին համաշխարհային նավթային արդյունաբերության մեջ:
6.Վիտտեի ու նրա նմանների միջոցով հսկայական պարտքերի տակ թաղեցին Ռուսաստանը, իսկ հետո թուլակամ ցար Նիկոլ 2-ին համոզեցին, որ իր ունեցած կարողությունը տեղափոխի ԱՄՆ:

7.Հեղաշրջում Թուրքիայուրմ, այնտեղ բացառապես իրենց հնազանդ իշխանության ստեղծում:

8.Թշնամանքի հրահրում ռուսների ու գերմանացիների միջև:

9.1-ին համաշխարհային պատերազմի նախաշեմին Գրիգորի Ռասպուտինի ծանր վիրավորվելը, հետո անգլիական լրտեսների ու նրանց կամակատար` միասեռականների կողմից նրա սպա-նությունը:Ամեն ինչ պատրաստ էր մարդկության մեծ մսաղացի համար և սկսվեց Առաջին համաշխարհին պատերազմը:

1-ԻՆ Եվ 2-ՐԴ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄԵՐԸ Եվ ԴՐԱՆՑ ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԸ

Նայեք 20-րդ դարի սկզբին Եվրոպայի երեք` Ռուսաստանի, Գեր-մանիայի և Մեծ Բրիտանիայի միապետների նկարները, նույնիսկ դժվար է առաջին հայացքից տարբերել նրանց և դա բնական է` քանի որ նրանք մերձավոր ազգականներ են, բայց դա չխանգարեց, որ նրանք սկսեն մի պատերազմ, որի արդյունքում սպանվեց առնվազն 20 միլիոն մարդ: Երբ անկողմնակալ ուսումնասիրողը փորձում է հասկանալ, թե ինչպես է սկսվել առաջին աշխար-համարտը, պարզապես կարող է միայն զարմանալ: Թվում է` ոչ մի պետության ղեկավար չէր ցանկանում սկսել այդ անիմաստ, արյունոտ մսաղացը: Պատերազմից մի քանի օր առաջ Նիկոլայն ու Վիլհելմը բարեկամական նամակներ են գրում մեկը մյուսին, խոսում բարեկամության և հավատարմության մասին, բայց երկու երկրներում էլ ծրագրված որոշակի ուժեր կազմակերպված թշնա-մանք և ատելություն էին տարածում: Կրքերը թեժանում են և չնայած Ռասպուտինի բոլոր նախազգուշացումներին` երկու պե-տությունների առաջնորդների կամքից անկախ սկսվեց պատե-րազմը, որին աստիճանաբար միացան Եվրոպական պետություն-ներն ու նրանց գաղութները: Ինչպես կազմակերպիչներն ու հրա-հրիչներն էին նույնը, այնպես էլ իրենց առջև դրված նպատակները չէին փոխվել և կարելի է վստահ պնդել, որ Առաջին Համաշ-խարհային պատերազմը անմիջական շարունակությունն էր 30-ամյա ու 7-ամյա պատերազմների:

Անգլիան, լինելով ամենամեծ գաղութատիրական երկիրը պնդում էր, որ պատերազմի մեջ մտնելու իր միակ նպատակը <<Ազգերի ինքնորոշման իրավունքի>> արմատավորումն է ողջ աշխարհում և ստրկացված ժողովուրդներին ազատագրումը: Ան-գլիայից հետ չէին մնում իրենց ամպագոռգոռ հայտարարութ-յուններով նաև պատերազմին մասնակցող մյուս երկրները: Իսկ որն էր պատերազմի իրական պատճառները. 1.Գիտատեխնիկական զարգացումը, ներքին այրման շար-ժիչի հայտնագործումը ցույց տվեցին, որ տարին տարու վրա բարձրանալու է բենզինի գինը, իսկ այդ ժամանակ հայտնի պա-շարները գտնվում էին Ռուսաստանում և Թուրքիայում: Անհրա-ժեշտ էր այս երկրները մասնատել կամ խիստ թուլացնել, որ հնարավոր լիներ տեր կանգնել հանքերին:
2.Ռուսաստանը Միջին Ասիայում և Մերձավոր Արևելքում, իսկ Ֆրանսիան Հնդկաչինում, Աֆրիկայում և այլ տարածքներում խանգարում էին <<Համաշխարհային Կառավարությանը>> և նրա հիմնական հենարան Մեծ Բրիտանիայի ծրագրերին, որի համար անհրաժեշտ էր թուլացնել նրանց:

3.Նիկոլայ 2-ը իր ամբողջ ունեցվածքը ոսկու տեսքով տեղա-փոխել էր ԱՄՆ-ի <<Ֆեդերալ Ռեզերվի Բանկ>> և Ռոդշիլդները, ոչնչացնելով Ռոմանովներին, ցանկանում էին տեր դառնալ այդ կարողությանը:
4.Վարկավորելով կռվող կողմերին Ամն-ը, ավելի կոնկրետ Ռոդշիլդները, նպատակ ունեին Եվրոպայից կայուն կապիտալը` ոսկին տեղափոխել ԱՄՆ, որտեղ որոշել էին ստեղծել իրենց կապիտալի կենտրոնը:
5.Թուրքիայի և Ռուսաստանի մասնատման շնորհիվ սիո-նիզմը ցանկանում էր հիմնել պետություն և մշակել էին մի քանի հնարավոր տարբերակներ: Հնարավոր էր համարվում Հարավային Կովկասը` այժմյան Ադրբեջան,Ղրիմը իր շրջակայքով, Մերձավոր Արևելքը:
6.Սպանությունների միջոցով կրճատել բնակչության քանակը և իջեցնել մնացած բնակչության կենսամակարդակը և դարձնել նրանց ավելի ենթարկվող:
7.Խաղաղության պահպանվան անվան տակ սկսել վեր պետական կառույցների ստեղծումը:
8.Հեղափոխության միջոցով պետություններից մեկում դրածոների օգնությամբ փորձարկել տնտեսական այլ մոդել և հաջողության դեպքում շարունակական հեղափոխության միջո-ցով/պերանենտ/ այն տարածել` վերացնելով ազգային պետութ-յունները:
9.Կարևորագույն հարցերը կապված էին Գերմանիայի հետ: Միավորված Գերմանիան, որը համեմատ Եվրոպական ուրիշ երկրների հետ` միատար էր և քանակապես ամենաշատ բնակչությունն ուներ, արագ զարգանում էր և աշխարհում գրա-վում էր երկրորդ տեղը:Նա իր ժամանակի համար ուներ սոցի-ալական ուղղվածություն, նաև մեծ ուշադրություն էր դարձնում բնակչության կրթության գործին, որը կարող էր վարակիչ լինել այլ երկրների համար: Մեծ զարգացում էր ապրում ազգային զարթոնքը, բարձրանում էր ազգային գիտակցությունը: Նոր զարգացում էր ստանում մշակույթը, բնական գիտությունները և հատկապես, որ վտանգավոր էր համարվում, փիլիսոփայութ-յունը: Համաշխարհային կառավարությունը այս բոլորում տեսնում էր մեծ վտանգ իր հեռահար ծրագրերի համար: <<Մեզ համար Վագները շատ ավելի վտանգավոր է քան Գերմանական ողջ բանակը>>: Այս տեսակետում ասված է ամեն ինչ: Անհրաժեշտ էր քայքայել Գերմանիայի ազգային տնտեսությունը, թույլ չտալ նրան զարգանալ, խլել նրա եկամուտի աղբյուրները, բայց առաջին հերթին կոտրել գերմանացու արի հոգին, վարակել նրան ոչ լիարժեքության կոմպլեքսով: Ներշնչել, որ միայն գերմանացին է մեղավոր աշխարհում կատարվող բոլոր չարագործությունների համար:
1-ին համաշխարհային պատերազմը չկարողացավ լուծել այս բոլոր խնդիրները և այդ պատճառով կազմակերպվեց
2-րդ Համաշխարհային պատերազմը, որից հետո երկրագնդի մեծ մասի վրա հաստատվեց <<Համաշխարհային կառավարության>> գերիշխանությունը:

ԻՆՉՊԵՍ ԱՎԵՐԵԼ ԵՐԿԻՐԸ


Լենինը իշխանության գալուց հետո հայտարարում էր, որ Ռուսաս-տանում իշխանությունը ընկած էր գետնին և սպասում էր, որ իրեն վերցնեն, և դա բացարձակ ճշմարտություն էր: Երկար, առանց շտապելու տարին տարու վրա կազմակերպվեց մի վիճակ, երբ Ռուսաստանի ակտիվ բնակչության զգալի մասը երազում էր տեսնել իր երկիրը քանդված ու ստորացած և այդ ուժերը հասան իրենց նպատակին: Ռուսական հեղափոխության զարգացման պատմության ուսումնասիրողը անմիջապես կնկատի, որ սկսված դեկաբրիստներից ու նառոդնիկներից և վերջացրած մենշևիկներն ու բոլշևիկները անխտիր կապված են եղել անգլիական հատուկ ծառայությունների հետ և ֆինանսավորվել են նրանց կողմից` և ոչ միայն նրանք: 19-րդ դարի 60-ական թվականից նառոդնիկները տեսնելով, որ իրենց քարոզները ժողովրդի վրա ոչ մի ազդեցութ-յուն չեն թողնում, անցան բացահայտ տեռորի և կարևորը ոչ թե սպանություններն էին, այլ այն գովազդը, որ կազմակերպվում էր այդ սպանությունների շուրջը: Դատավարությունները ոչ միայն անցկացվում էին լեփ լեցուն դահլիճներում, այլև հանցագործներին պաշտպանում էին լավագույն դատապաշտպաններ: Այդ հանցա-գործների նկարներն ու սպանության կոչերով համեմված ելույթները, ծախու թերթերը տպագրում էին իրենց առաջին էջերում և այդ բոլորը տվեց իր արդյունքը:

Ուսումնական հաստատությունները կարճ ժամանակում վերածվեցին հակապետական հաստատությունների, որտեղ հերո-սացնում էին մարդասպաններին, և ուսանողները երազում էին այն օրվա մասին, երբ երկրում կսկսվի իրական քաոս և կտապալվի գոյություն ունեցող համակարգը: Հետագայում այդ մարդա-սպաների իրական ժառանգները դարձան բոլշևիկները, որոնց համար մարդու կյանքը չուներ ոչ մի արժեք և տեռորը պայքարի միակ, ապահով, վստահելի միջոցն էր:Այս համատարած քաոսի պայմաններում ցարը մեծ լիազորություններ տվեց ներքին գոր-ծերի նախարար, հայազգի գեներալ Լորիս-Մելիքովին, որը մինչ այդ կարողացել էր հաջողությամբ պայքարել էր տեռորիզմի դեմ: Լորիս-Մելիքովը կազմեց հիմնարար բարեփոխությունների ծրա-գիր, որը ցարը պետք է ստորագրեր 1881թ մարտի 1-ին, բայց նույն օրը նա սպանվեց: Ձեռքից բաց թողնվեց երկիրը փրկելու վերջին իրական հնարավորութ-յունը:Երկրի քայքայման գործընթացի վեր-ջին փուլը սկսված էր: 1914թ պատերազմի նախօրեին, երբ ցարի մերձավորներից մեկին հարցրեցին, թե նա չի կարծում, պատե-րազմը կարող է կործանել Ռուսաստանը, նա հանգիստ տոնով պատասխանեց. <<Անպատճառ կկործանի և դա պատերազմի մեջ մտնելու մեր հիմնական պատճառներից մեկն է>>: Ռազմական հեղաշրջումները և երկրում տեռորիստական համակարգի հաս-տատվելը դարձել էր անխուսափելի:

ԽՍՀՄ-Ը Եվ ՊԵՏԱԿԱՆ ԿԱՊԻՏԱԼԻԶՄ

Կ. Մարքսը համարում էր, որ կոմունիզմի /սոցիալիզմը, որպես տնտեսական մոդել նրա մոտ բացակայում էր/ տնտեսավարման հիմքը պետք է լինի արտադրության միջոցների բոլորին պատ-կանող` համայնքային սեփականությունը: Վերեվում տեսանք, որ նրան իրականում ավելի հետաքրքրում էր ոչ այնքան կոմունիզմի, կամ նրա նախնական փուլ հանդիսացող սոցիալիստական պե-տության ստեղծման խնդիրը, այլ բանվորական շարժումը կառավարելի դարձնելը, որի համար փաստացի չի մանրամասնել, թե ինչ է իրենից ներկայացնում հանրային սեփականությունը: Լենինը, որին ժամանակակիցները բնութագրել են որպես կառա-պանի մտավոր ընդունակության տեր անձնավորության, համա-րում էր իրեն մարքսիզմի հզոր գիտակ և տվել է իր տեսակետը սոցիալիզմի կառուցման վերաբերյալ: Նա հայտարեց, որ հան-րային սեփականություն կարող է հանդես գալ պետական սեփա-կանության ձևով, իսկ քաղաքական կառավարումը իրականացվի պրոլետարիատի դիկտատուրիայի միջոցով: Մինչև այդ տեսութ-յունը բոլշևիկները կյանքի կկոչեին, մի քանի տնտեսագետներ և կուսակցական գործիչներ քննադատեցին Լենինի տեսակետը և ցույց տվեցին, որ անկախ որքան են ազնիվ տնտեսությամբ զբաղ-վող պետական ծառայողները, միևնույն է, կարճ ժամանակում կձևավորվի նրանցից կուսակցական և տնտեսական բյուրոկրա-տիա, որը պետական սեփականությունը կսկսի դիտել որպես իր անձնական սեփականությունը և հնարավոր է, պետական մենա-շնորհի պայմաններում աշխատավորության վիճակը ավելի ծանրանա, քան շուկայական տնտեսավարման պայմաններում: <<Մարդն ամենամեծ կապիտալն է>>: Ստալինի այս արտա-հայտությունը խտացված տալիս է այն հակամարդկային, արյու-նոտ քաղաքականության գնահատականը, որ ԽՍՀՄ-ի ղեկա-վարները կիրառել են իրենց քաղաքացիների նկատմամբ: Պետութ-յունը որքան էլ թանկ գնահատի մարդուն, միևնույն է նա մնում է կապիտալ, որին պետք է օգտագործել և որքան մեծ է նպատակը, այնքան ավել շատ կարելի է կապիտալ` մարդ զոհաբերել հանուն այդ նպատակի: Այս էր պատճառը, որ քաղաքացիական կռիվների ժամանակ սպանվեցին միլիոնավոր մարդիկ, հանուն արդյունա-բերության զարգացման զոհաբերվեց գյուղացիությունը, իսկ հրաշ-քով սովից չմահացածներից խլեցին անձնագրերը և ճորտա-ցրեցին:<<Պետական կապիտալիզմը>> պետք է ծներ և ծնեց իր ուռճացած բյուրոկրատական ապարատը, որում ամեն պաշտոնյա զգում է իրեն այդ համակարգում սեփականատեր և իրեն վերա-պահում իրավունք թալանելու շահույթի <<իր բաժինը>>: Բյուրոկրատիան և նրա ծնած քաշքշուկն ու ավելորդ թղթաբա-նությունը բացասաբար են ազդում տնտեսության ճկունության, վրա և հետ է մնում բնակչության պահանջարկից: <<Պետական կապիտալիզմը>> համեմատած շուկայական տնտեսավարման հետ ունի նաև կարևոր առավելություններ: Այս տնտեսավարումը հնարավարություն է տալիս արագ կենտրո-նացնել պետության ողջ ներուժը և հաջողությամբ լուծել նրա առջև ծառացած խնդիրները: Չնայած տեռորին և այլախոհության դեմ վարած կոշտ քաղաքականությանը այս տնտեսավարումը չի կարող գործել առանց սոցալական ուղղվածության: Տնտեսության և պետության նորմալ գործնեության համար անհրաժեշտ են առողջ աշխատողներ և որոշակի կրթություն ունեցող պետական ծառայողներ: ԽՍՀՄ-ը ունեցել է տիպիկ <<Պետական կապիտա-լիզմի>> տնտեսավարում, բայց եղել են նաև պետություններ, որոնք կարճաժամկետ կամ երկարաժամկետ ունեցել են խառը տնտեսա-վարում: Հարավսլավիան այդպիսի երկրներից մեկն էր: Չնայած ձեռնարկությունները համարվում էին պետական սեփականութ-յուն, սակայն նրանց աշխատակիցները ունեին մեծ անկախություն և ինքնուրույն էին լուծում արտադրության և վաճառքի շուկա գտնելու հետ կապված հարցերը: Այս որոշակի ճկունություն էր հաղորդում տնտեսությանը, որի շնորհիվ Հարավսլավիան համարվում էր սոցիալիստական համակարգի ամենակայուն զարգացող երկիրը: Ֆաշիստական Գերմանիայում չնայած ձեռնարկությունները պատկանում էին մասնավոր անձանց, բայց կար ոչ միայն ռազմական, այլև կենցաղային ապրանքների արտա-դրության ու վաճառքի պետական պլանավորում: Ավելի հետաքրքիր է ԱՄՆ-ի օրինակը, որը 1930–ական փայլուն թվականներին իրականացրեց նախագահ Ֆրանկլին Ռուզվելտը: Նրա տնտեսական ամբողջական ծրագիրը ստացավ <<Նոր կուրս>> անվանումը: Սկսված ճգնաժամը և պետության նվիրվածությունը շուկայական տնտեսավարման սկզբունքներին պատճառ դարձավ, որ 100 հազարավոր գյուղացիներ մահացան սովից, բնակչությունը կորցրեց իր ունեցվածքը, տնտեսությունը կանգնած էր վերջնական քայքայման եզրին: Ծրագրում հիմնական սկզբունքը տնտեսության մեջ պետության դերի բարձրացումն էր, երբ պետությունը որոշում էր արտադրանքի քանակը, վաճառքի տեղը, ինչպես նաև սահմանում էր ապրանքի մինիմում և մաքսիմում գին: Պետությունը նաև 3 միլիոն մարդու համար աշխատատեղ ստեղծեց: Գյուղացիությունը ստացավ պետությու-նից շոշափելի օգնություն: Կատարվեցին առաջին քայլերը, որոնք ունեին սոցիալական բնույթ: ԽՍՀՄ-ի քանդվելը շատերը ընդունե-ցին որպես ապացույց, որ շուկայական տնտեսավարումը առավել առաջադիմական և ճկուն համակարգ է և ԽՍՀՄ-ի ժողովուրդները համոզված էին, որ կարճ ժամանակում իրենց կենսամակարդակով կհասնեն Եվրոպային: Դրանով թույլ տվեցին, որ իրենց խաբեն և թալանեն ոչ միայն պետություն համարվող սեփականությունը, այլև իրենց անձնական խնայողությունները: Նախկին ԽՍՀՄ-ի հանրապետություններում մեծ մասում ձևավորվեց մի համա-կարգ, որը իր մեջ ներառնում է ոչ միայն երկու համակարգերի ամենավատ կողմերը, այլև դրան գումարվեց կլանային ու քրե-ական խմբերի ակտիվ ներկայացվածությունը պետության կառա-վարման գործում:

ԵՎՐՈՄԻՈՒԹՅՈՒՆՆ ՈՒ ԿՈՄՍ ԿՈՒԴԵՆԽՈՎ-ԿԱԼԵՐԳԻՆ

Ինչպես շարքային մարդիկ, այնպես էլ հասարակական գիտություններով զբաղվող մասնագետները միաձայն պնդում են, որ չնայած հնագույն դարերից եղել է եվրոպական ժողովուրդների առաջադեմ մտածողների մոտ միավորվելու` միասին, խաղաղ ապրելու ձգտումը,սակայն այդ ազնիվ, մարդասիրական գաղա-փարը հնարավոր դարձավ իրականացնել միայն երկրորդ համաշ-խարհային պատերազմից հետո, երբ պատերազմի սարսափները և դրա կրկնության հնարավոր վտանգը ստիպեց մոռացության տալ ժողովուրդների մեջ եղած հակասությունները և գտնել ճանապար-հներ` համակարգվածության և համընդհանուր բարգավաճման:
Իրականում`ինչպես Եվրոպայի միավորման, այնպես էլ այժմ կատարվող սարսափելի դեպքերը ծրագրվել են դեռ 1920-ականն թվականներին, և մեծ հետևողականությամբ իրականաց-վում է այժմ, այդ զարգացումները կարող են, ըստ կազմված ծրա-գրի, ստանալ շատ ավելի վտանգավոր ձևեր` անուղղելի հետևանքներով: Կոմս Ռիխարդ Նիկոլաուս Կուդենխով-Կալերգի` այս անունը բնակչության ճնշող մեծամասնությանը ոչինչ չի կարող ասել: Նրա գրառումները, հոդվածները, գրքերը տպագրվել են սահմանափակ օրինակներով և հատուկ լսարանի համար, ավելի ճիշտ կլինի ասել` ընտրյալների համար, որոնք ցանկութ-յուն ունեին և կարող էին ազդել համաշխարհային պատմական զարգացումների և հասարակական հարաբերությունների ձևա-վորման վրա: Կոմս Կուդենխով-Կալերգին տարիներ հետո իր հուշերում հպարտորեն գրում էր. <<В начале 1924 года мы получили сообщение от барона Луи де Ротшилда: один из его друзеей Макс Варбург прочитал мою книгу и хотел познакомиться с нами. К моему большому удивлению Варбург неожиданно предложил нам 60 000 золотых рейхсмарок на развитие движения в первые три года>>. Պարզ է, թե ում փողերով էր գերմանական ազնվական համարվող անձը իրականացնում իր ծրագրերը և ժամանակն է տեսնել, թե հիմնական գծերով ինչ էր նա քարոզում և ինչ հետևանքներ դրանք ունեցան.
1.Եվրոպայի ու մարդկության դժբախտությունը նրա քաղա-քական մասնատվածությունն է: Դա հաղթահարելու համար սկզբում Եվրոպան, հետո նաև Ասիան պետք է միավորվեն Եվրա-զիական միության կազմում` վերացնելով միջպետական սահման-ներն ու տեղական կառավարման մարմինները: Այս գաղափարը մասամբ իրականացվել է ու չնայած դրա հետևանքով առաջացած բազմաթիվ դժվարություններին ու բացասական հետևանքներին` այն ամեն գնով շարունակվում է իրականացվել: Նպատակը կարող է լինել մեկը` վերացնել տարբեր էթնոսների մոտ հազարամ-յակների արդյունքում ձևավորված քաղաքական և հասարակա-կան հարաբերությունները և դրանք փոխարինել այլ համընդանուր կառավարական մոդելով, հարաբերություններով: Համամարդ-կային արժեքների անվան տակ ոչնչացնել իրական` ազգայի արժեքները, բարոյականության նորմերը, որոնցով արժևորվում է ինչպես անհատը այնպես էլ առանձին էթնոսը: Դրա արդյունքում ստանալ հոգևոր արժեք, ազգություն, հայրենիք չունեցող անդեմ համասեռ մարդկային զանգված: 2.Հաջորդ քայլով տարբեր բնավորություն, տրամաբա-նություն, աշխարհաընկալում ունեցող ազգերի փոխարեն ստա-նալ եվրազիա-աֆրիկյան ռասսա, որը իր արտաքին տիպով նման կլինի հին եգիպտացուն:
Այս ծրագիրը մասամբ իրականացվել է և այժմ դառնում է հաս-կանալի թե ինչն էր իրական նպատակը 1970-ական թվականից տարբեր երկրներում իրականացված քայլերի և դրանք ինչ զարգացումներ կստանան մոտակա տարիներին.
Ա.ԽՍՀՄ-ը ԱՄՆ-ի և Իսրայելի դեմ պայքարելու անվան տակ ակտիվացնում է ագրեսիվ իսլամական, կրոնական ուղղություն-ներին, իսկ միևնույն ժամանակ արևմուտքը երիտասարդության շրջանում կազմակերպած ոչնչացնում է բարոյականության հիմ-քերը` ներարկելով նրաց շրջանում էգոիզմ, նյութապաշտություն և անտարբերություն:
Բ.Լավ իմանալով, թե ինչ է իրենից ներկայացնում Աֆղա-նստանը`տասնամյակներ շարունակվող բռնազավթումներն ու հակազգային քայլերը այնտեղ սկզբում ԽՍՀՄ-ի, իսկ հետո ԱՄՆ-ի կողմից, որոնց արդյունքում իսլամիստները սովորեցին ատել այլ կրոնի մարդկանց և ոչ միայն կռվել, այլև խաղաղ բնակչության դեմ իրականացնել ահաբեկչություններ:
Գ. Բացահայտ կազմակերպվող քաղաքացիական կռիվներ ու համատարած ցեզասպանություններ Մերձավոր Արևելքում, որի արդյունքում քաղաքակրթությունների միջև արհեստակա-նորեն ստեղծված հակասությունները, թվում է, հնարավոր չէ լուծել:
Դ.Արևելքում ստեղծված անտանելի պայմանների հետե-վանքով միլիոնավոր փախստականների հոսք Եվրոպա, որը միտում ունի ավելանալու և տարածվելու:
Ե.Վերևում տեսանք, որ պատերազմների ու քարոզչության միջոցով եվրոպական ժողովուրդները և առաջին հերթին գերմա-նացիները կորցրել են ինքնապաշտպանական բնազդը: Գերմա-նացի 20 ամյա մի կին համացանցով ներողություն էր խնդրում չորս ներգախթյալներից, որոնք գազանաբար բռնաբարել էին իրեն և իր անհանգստությունն էր հայտնում, որ կարող է իր պատճառով նրանց պատժեն կամ վնասեն:
Զ.Անպատճառ տարածվելու է կրոնական առճակատում-ները և ամենահնարավոր նոր օջախներն են Թուրքիան, Կովկասը, Ռուսաստանը, Միջին Ասիան Պակիստանն ու Հնդկաստանը: Այդ պայմաններում փախստականների նոր, անհամեմատ մեծ հոսքը անխուսափելի է:
Է. Փախստականների քանակի ավելացման հետ միասին քաղաքակրթությունների միջև թշնամանքն ու հակամարտութ-յունը տեղափոխվելու է Եվրոպա, և կսկսվի արյունահեղ պատե-րազմ բոլորը բոլորի դեմ սկզբունքով, որից ազատվելու համար ցանկացած սառը դատող մարդ պատրաստ կլինի հրաժարվել ցանկացած անհատական, քաղաքացիական ազատություններից: Կգա մի խումբ մարդկանց բռնապետության ժամանակը, ովքեր իրենց վրա կվերցնեն մարդկությանը այդ վիճակից դուրս բերելու գործը` օգտվելով այն միջպետական ռազմական ուժերից, որոնք այժմ արագ ձևավորվում են:
3.Կեղծելով փաստերը կամ առանց հիմքերի` հեղինակը գրում է, որ միավորված Եվրասիան պետք է ղեկավարեն ազնվական-յահուդիները: Ըստ նրա.
Ա.Եվրասիական քաղաքակրթությունների հիմքը կրոնն է` քրիստոնեությունն ու իսլամը, որոնք հանդիսանում են մով-սեսականության աղանդները:
Բ.Համամարդկային քաղաքակրթության հիմքերը կարելի է գտնել միայն նախահիմքը հանդիսացող մովսեսական կրոնում:
Գ.Ի տարբերություն ուրիշ ժողովուրդների, որոնց հիմքը եղել է կենսաբանական, յահուդիները ձևավորվել են գաղափարի` կրոնի հիմքի վրա և շարունակում են գաղափարի կրող մնալ, որի արդյունքում քաղաքական նոր գաղափարներ նրանք են առաջ քաշում:
Դ.Ամենանոր, առաջադիմական գաղափարը մարքսլենին-յան տեսությունն է, որով կարելի է ստեղծել դրախտ երկրի` վրա:
Գ.Յահուդիների բնական դաշնակիցը եվրոպական ազնվա-կանությունն է, որը ի տարբերություն հասարակ բնակչության` նույնպես որոշակի գաղափարների կրող է և այդ դաշինքի խորհըր-դանիշը նա համարում էր մանր ազնվական Լենինի և յահուդի Տրոցկու քաղաքական դաշինքը, որոնք, ըստ հեղինակի, հաջո-ղությամբ իրականացնում էին իրենց գաղափարների առաջին փուլը` ստեղծելով միասնական Եվրասիական միություն` պերմա-նենտ /շարունակական/ հեղափոխության միջոցով: Այս բոլոր ցնդաբանություների ստեղծումից անցել է մոտ հարյուր տարի և պատվեր տվողները որոշ բաներ նրանցից սրբագրել են, սակայն հիմնական գաղափարները մնում են անփոփոխ ու սպառնում են ողջ մարդկության գոյությանը:

ՎԵՐՋԱԲԱՆ
ՓԱԿՈՒՂԱՅԻՆ ՎԻՃԱԿ


19-20-րդ դարերըը աչքի ընկան գիտության բոլոր ճյուղե-րի արագ զարգացումով: Բուռն զարգացում ապրեցին հատկա-պես բնական գիտությունները, որի հիման վրա արագ զարգա-նում էին տնտեսության նախկին՝ դասական ճյուղերը, ձևավոր-վում էին նաև նորերը։ Չնայած այդ բոլորին բնակչության ճնշող մեծամասնության վիճակը շարունակում էր մնալ պարզապես անտանելի, իսկ դասակարգային և ազգային թշնամանքը հասել էր մինչ այդ չտեսնված չափերի և այդ բոլորում իր առյուծի բաժինն ուներ հասարակական գիտություններում ստեղծված գաղափա-րական քաոսն ու հակամարտությունը։ 1848թ. սովից և սկսված հեղափոխությունների պատճառով Եվրոպայի բնակչության 1/3 մահացավ:Հասարակական գիտություններում ստեղծված գաղա-փարական քաոսը փոխանցվեց և ավելի սրված ձևեր ընդունեց 20-րդ դարի սկզբներից։ Թշնամանքը դասակարգերի ու ազգերի միջև լուծել խաղաղ ճանապարհով դարձավ անհնարին։ Դրա պատ-ճառը ոչ միայն նախկինում ձևավորված գաղափարախոսություն-ներն էին, այլ նաև համաշխարհային մակարդակով գործող ուժերի միջամտությունը, որոնք, ունենալով քաղաքական և ֆինանսական հսկայական հնարավորություններ, կազմակերպված սրում էին առանց այդ էլ լարված իրավիճակը։ Ռուսաստանում և մի շարք այլ երկրներում սկսվեցին հեղափոխություններ և քաղաքացիա-կան կռիվներ, որոնց հետևանքով սպանվեցին տասնյակ միլի-ոնավոր մարդիկ։ Ռուսաստանում իշխանությունը զավթեցին բոլ-շևիկները, որոնք աշխատավորներին և գաղու­թացված ազգերին խոստացան այն ամենը, ինչ կարելի էր խոստանալ, բայց ընդա-մենը հասան այնտեղ, որ համատարած տեռորը դարձրեցին պետության կառավարման գլխավոր, անբաժան գործիքը։ Նրանք հայտարարեցին, որ պատրաստվում են կառուցել սոցիալիս-տական հասարակարգ, բայց իրակա­նում ստեղծեցին ԽՍՀՄ-ը, որը դասական պետական կապի­տա­լիզմի օրինակ էր: Սկսված հեղափոխությունները և հատկապես այն փաստը, որ ԽՍՀՄ-ը հետագայում որոշակի ինքնուրույնություն ձեռք բերեց համաշ-խարհային ֆինանսական ուժերից, վախեցրեց մասնավոր տնտեսավարում ունեցող երկրներին և համաշխարհային ֆինան-սական օլիգարխիային։ Արևմտյան երկիրները սկսեցին աստիճա-նաբար բարեփոխությունների միջոցով բարելավել Եվրոպայի բնակչության նյութական վիճակը` հիմնականում թույլ զարգացած երկրների շահագործումը ավելացնելով։ Չնայած դրան` ազգային հարցը ոչ միայն չլուծվեց այլև տարին տարու վրա ավելի է սրվում` ստանալով նոր, ավելի վտանգներով ձևեր։ Փիլիսոփա-յական միտքը 20-րդ դարում շարունակում է ուշադրության կենտրոնում պահել մարդուն՝ անհատի հարաբերությունը հասա-րակության հետ, նաև մարդպետություն հարաբերությունները։ Մինչև այժմ բնական էր համարվում, որ անհատը ունի մի շարք իրավունքներ, նաև պարտականություններ, և պետության կարևոր խնդիրներից մեկը համարվում էր իր քաղաքացիների օրենքով հաստատված իրավունքների պաշտպանությունը։ Աստիճանա-բար վիճակը սկսեց փոխվել։ Հատկապես 70-ական թվերից սկսած աստիճանաբար արմատավորվում է անհատի իրավունքների պաշտպանության գաղափարը։Դանդաղ բայց հիմնավոր հասա-րակությանը սկսում են ներշնչել, որ անհատի իրավունքները, անհատի ազատությունը բացարձակ, գերագույն արժեքներ են, որոնց պետք է ստորադասվեն ոչ միայն պետության,այլև ողջ հասարակության շահերը։ Մինչ այդ բավականին հիմնարար մշակված ու կանոնավորված էր անհատի և քաղաքացու բնա-կան ու ձեռք բերովի իրավունքները, որը հասարակական հարա-բերությունների բնականոն զարգացման համար շատ տրամա-բանական էր: Այժմ անհատի ազատություն հասկացողությունը ձեռք է բերում նոր, հիվանդագին իմաստ։ Տրամաբանությանը հակառակ` անհատի ազատությունն անխախտելի իրավունք է համարում այն ամենը, որ կարող է ասել կամ անել ցանկացած հոգեկան հիվանդ: Պետական և միջազգային կառույցները իրենց սրբազան պարտքն են համարում պաշտպանել այն ամենը, ինչ դեմ է հասարակության շահերին և ինչ անբնական ու անտրա-մաբանական է: Միջպետական կառույցները համամարդկային մակարդակով, <<գիտականորեն>> ապացուցում և քարոզում են, անհրաժեշտության դեպքում օգտվում են արմևտյան հզոր տերությունների պետական պարտադրման միջոցներից իրենց մշակած` գաղափարները ուրիշ էթնոսներին պարտադրելու համար։ Ձևավորվել է մի անբնական իրավիճակ, երբ ցանկացած բնական հարաբերություն հատնվել է կիսալեգալ վիճակում: Բնակչության ճնշող մեծամասնությունը համոզված է, որ նշված հասարակական կազմակերպությունները հատուկ ստեղծված գործիքներ են` գերտերությունների կողմից այլ էթնոսներին և պետություններին թուլացնելու և իրենց ենթարկեցնելու համար։ Իրականությունը այլ է և ավելի վատ. նշված կառույցները նախկին հասարակական հարաբերություները թուլացնելու և քանդելու իրենց ծրագիրը առաջին հերթին սկսել են դեռևս ավելի վաղ հենց ԱՄՆ-ում և Արևմտյան ԵՎրոպայում։ Առաջին հայացքից կարող է թվալ, որ այդ կառույցները և նրանց քարոզած գաղափարները վաղուց պետք է ողջ մարդկությանը գլորած լինեին անարխիայի գիրկը։ Բայց այդպես չէ, <<Կառավարվող քաոսի տեսությունը>>, որը մշակվել է հենց այսպիսի իրավի-ճակի համար։ Ըստ այդ տեսության կազմակերպվում է որևէ տա-րածքում թվացյալ քաոս, որը տեսանելի և թաքնված մեխա-նիզմներով մանրակըրկիտ կազմակերպվում և կառավարվում է մինչև ցանկալի արդյունքի հասնելը։ Այժմ մարդկությունը հասել է մի սահմանագծի, երբ անմիջական հակասության մեջ է ոչ միայն ավելի մեծ` երկիր համակարգի հետ, այլև խախտում է տիեզե-րական օրենքներն ու օրինաչափությունները: Այդ հակասութ-յունը նկատվում է ամեն քայլափոխին և այսպես շարունակվելու դեպքում մարդկությունը դատապարտված է:

Բովանդակություն


1.Նախաբան-------------------------------------------------------------------- 3
2.Տրաբանության և այժմյան իրականության տարբերությունը----------5
3.Անցյալի կապն ապագայի հետ --------------------------------------------9 4.Մարդու Ծագումը------------------------------------------------------------11 5.Մարդու դերը և մարդկային հանրություն-------------------------------- 32
7.Միջնադարը Արևմտյան Եվրոպայում------------------------------------ 34
8.Մարդու դերը ըստ միջնադարի մտածողների --------------------------- 37
9.Քաղաքը և քաղաքակրթությունը------------------------------------------ 43
10.Մարդու դերը ըստ հումանիստ մտածողների-------------------------- 47
11.Կտրուկ փոփոխություններ Եվրոպայում--------------------------------55
12.Վենետիկի Հանրապետությունը------------------------------------------62
13.Ինկվիզիցիան` իրականություն և կեղծիք-------------------------------64
14.Մովսեսական կրոնական համայնքից դեպի յահուդի ժողովրդի ձևավորում----------------------------------------------------------------------67
15.Վենետիկի Հանրապետությունը և յահուդիները------------------------77
16.Գասպարո Կոնտարինին և միջնադարի ավարտը----------------------79 17.Համաշխարհային կառավարություն------------------------------------- 82
18.Նոր Եվրոպայի ծնունդը----------------------------------------------------82
19.Աշխարհագրական Մեծ հայտնագործությունները և Վենետիկը-----84
20.Պայքարում են Իսպանիան և Անգլիան, իսկ
հաղթում է <<Սև ազնվականությունը>>---------------------------85
21.Պալո Սարպին և Ֆրենսիս Բեկոն-----------------------------------------87
22.Վենետիկի պայքարը Հռոմի պապի դեմ----------------------------------89
23.Հոլանդիա և Անգլիա` համաշխարհային
կառավարության նախատիպի ձևավորվելը---------------------90
24.Պատվերով հեղափոխություններ-----------------------------------------91
Ա.Յահուդիները և կալվինիզմը--------------------------------------91
Բ.Հոլանդիայի ստեղծվելը------------------------------------------- 93
Գ.Անգլիական հեղափոխություն----------------------------------- 95
դ.Օլիվեր Կրոմվելը որպես կալվինիզմի տրոյական ձի---------- 96
ե.Հեղափոխությունների հետևանքները--------------------------- 98
Ներքին գործնեությունը-------------------------------------------- 98
Արտաքին գործնեությունը-----------------------------------------99
25.Կրոնական պատերազմները Եվրոպայում ----------------------- 101
26.Գերմանական դասական փիլիսոփայություն---------------------103
27.Մաշկո Բլյումբերգ նաև սեռ Մազեսա Մոնտեֆիոռ---------------106
28.Տնտեսավարման ձևերը կապիտալիզմի օրոք---------------------107
29.Անգլիական տնտեսավարման մոդելը----------------------------- 109
30.Մարքսիզմ` ինչ է դա--------------------------------------------------111
31.ԱՄՆ-ը և համաշխարհային պատմությունը ----------------------118
32.Եվրոպան 18-րդ դարի վերջին և 19-րդ դարի սկզբին-------------120
33.1-ին և 2-րդ համաշխարհին պատերազմերը
և դրանց արդյունքները-------------------------------------------122
34.Ինչպես ավերել երկիրը----------------------------------------------125
35.ԽՍՀՄ-ը և պետական կապիտալիզմը-----------------------------126
36.Եվրոմիությունն ու կոմս Կուդենխով-Կալերգին----------------- 129
37.Վերջաբան <<Փակուղային զարգացում>>-------------------------133