ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՈՒՐՎԱԳԾԵՐ (1 հատոր, գիրք Բ)

ԳՈՒՐԳԵՆ ԼԻՊԱՐԻՏԻ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ

ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՈՒՐՎԱԳԾԵՐ
I ՀԱՏՈՐ

Բ Գիրք

ԵՐԵՎԱՆ 2007
Հեղինակային հրատարակություն

Բովանդակություն

Գլուխ I -- Առաջավոր Ասիան ու Հայկական լեռնաշխարհը Ք.ա. VIII-VII դարերում

Գլուխ II -- Մարական դաշնությունն ու Հայաստանը

 

Գլուխ III -- Աքեմենյան Պարսկաստանն ու Հայաստանը

Գլուխ IV -- Հույն-պարսկական պատերազմ

Գլուխ V -- Ալեքսանդր Մակեդոնացու արշավանքը և Հայաստանը

Վերջաբան
Վերջաբանից հետո
Հավելված
Օգտագործված գրականության ցանկ 

Առաջաբան

«Հայոց պատմության ուրվագծեր» գրքի 1-ին հատորի բ մասը վերաբերում է Ք.ա. 7-րդ դարից մինչև Ք.ա. 2-րդ դարի միջև ընկած ժամանակաշրջանին: Պատմական այդ շրջանը հարուստ է մեծ համամարդկային ցնցումներով, աշխարհակալ պետությունների ստեղծումով ու ոչնչացումով: Այս համեմատաբար կարճ ժամանակաշրջանում ստեղծվեցին կամ գոնե իրենց ձևավորման սաղմնային փուլն անցան բոլոր մեզ հայտնի կամ անհայտ համամարդկային գաղափարները, տեսությունները, տնտեսական մոդելներն ու կրոնները, սկսած շուկայական հարաբերություններից մինչև կոմունիզմ, գռեհիկ նյութապաշտությունից մինչև նյութական աշխարհի մերժումը, ինչպես նաև ժողովրդավարական ու բռնապետական կառավարման ձևերը:

Այս է պատճառը, որ գրքում մեծ տեղ է տրված համաշխարհային պատմությանը՝ Հին Հունաստանին, Աքեմենյան Պարսկաստանին ու այդ պետությունների միջև գոյություն ունեցող հարաբերություններին: Մեր կարծիքով դժվար, անգամ անհնարին կլիներ հասկանալ Հայաստանի պատմությունը, նրա ներքին զարգացումները առանց ծանոթանալու այդ երկրների տնտեսական, հասարակական ու քաղաքական զարգացումներին: Միայն համաշխարային պատմության համատեքստում կարելի է հասկանալ այն զարգացումները, որ տեղի ունեցան Հայաստանում Ք.ա. 7-6-րդ դարերում, երբ Հայաստանը դուրս եկավ Ասորեստանի դեմ դարեր շարունակվող առճակատումից՝ թատերաբեմը թողնելով իրենից առանձնացած ու նոր ձևավորված ազգերին:

Ինչպես Ա գրքում, այնպես էլ այստեղ մեծ տեղ է տրված բարոյա-հոգեբանական հարցերի քննարկմանը: Եղած աղբյուրների հնարավորության սահմաններում նորովի ուսումնասիրվել է հին հայկական կրոնի վերջնական ձևավորումը, նրա կառուցվածքն ու աշխարհընկալման հիմքը: Նաև թռուցիկ տրվում են հնդկական կրոնները, հունական հեթանոսությունը և այդ կրոնների ձևավորվելն ու կապը Հայկական Լեռնաշխարհի հետ:

Հատորում բացահայտվում է այն մեծ բացասական դերը, որ ունեցել է ժողովրդից կտրված բանակի ստեղծումը, ողջ Առաջավոր Ասիայի պատմության մեջ: Սա տեղիք է տալիս մտածելու, թե ինչ անդառնալի աղետների պատճառ կարող է դառնալ այժմ մեծ արագությամբ ձևավորվող, պետություններից ու ժողովուրդներից անկախ կազմվող վեր պետական միությունների կողմից բանակների ստեղծումը և հայերի մասնակցությունը այդ կառույցներին:

Գրքում տրվում է հայ ժողովրդի տեղը արևելք-արևմուտք մրցակցությունում, և պարզ է դառնում, որ հայկական էթնոսին խորթ է ինչպես արևելյան բռնապետությունը, այնպես էլ արևմտյան ժողովրդավարությունը:

Պատմական կոնկրետ ժամանակահատվածում բացահայտվում են այն օբեկտիվ ու սուբյեկտիվ պատճառները, որոնց հետևանքով հայությունը կտրվեց ու խորթացավ իր պետությունից, իսկ հետո էլ երկրի կառավարումը հանձնվեց մի խումբ մարդկանց, որով ձևավորվեց ժողովրդից կտրված հայկական վերնախավը՝ հանձինս հայ նախարարների ու սեպուհների:

Գրքում, հենվելով հայ և օտարազգի հեղինակների աղբյուրների վրա, տրվում է շարունակական, ամբողջական հայոց պատմությունը, և վերանում է այն կտրվածությունը, որ հայոց պատմագրության մեջ արհեստականորեն ստեղծվել էր XX դարում:

Արևմտյան քարոզչության ազդեցության տակ ձևավորվել է այն կեղծ տեսակետը, որ Ալեքսանդր Մակեդոնացու արշավանքը Արևելքի բուռն զարգացման պատճառ դարձավ: Գրքում բերված փաստերը ցույց են տալիս այս պնդման կեղծ լինելը: Այսպես կոչված հունականությունը, որ ձևավորվեց Մակեդոնացու արշավանքներից հետո, ոչ միայն չունեցավ դրական ազդեցություն, այլ հակառակը՝ հունա-մակեդոնական զորքերի հետևից Արևելք թափանցեցին Արևմուտքի արատները՝ նյութապաշտությունը, վաշխառությունը, անբարոյականությունը և արհամարանքը հոգեղեն արժեքների նկատմամբ:

Ա գրքում մենք խուսափել էինք անմիջական մեջբերումներ անելուց, գիրքն ավելի ծանրաբեռնված, ընթերցողների լայն շրջանակներում խրթին ու անհասկանալի չդարձնելու համար: Այս գրքում, կապված քննարկվող ժամանակի ավելի սեղմ և նյութի համեմատական կոնկրետ լինելու հետ, այդ վտանգը վերանում է, ինչը մեզ հնարավորություն է տալիս կատարել անհրաժեշտ մեջբերումներ և նշել կոնկրետ աղբյուրներ:

Գլուխ I

Առաջավոր Ասիան, Հայկական լեռնաշխարհը Ք.ա. VIII-VII դարերում

տուն

1. Սկյութների մուտքը Առաջավոր Ասիա

Ք.ա. 8-րդ դարի վերջին, հատկապես Ք.ա. 7-րդ դարի սկզբին Հարավային Կովկաս ու Առաջավոր Ասիա մտան սկյութները, որոնք տակնուվրա արեցին ու քանդեցին հարյուրամյակներ պահպանվող փխրուն հավասարակշռությունը, որ գոյություն ուներ տարածաշրջանում: Նրանց արշավանքի հետևանքով ոչնչացավ Ասորեստանը, փոխվեց քաղաքական քարտեզը ողջ Առաջավոր Ասիայում: Այս արշավանքի մասին գրել է հույն պատմագիր Հերոդոտոսը: Հիմնվելով նրա աշխատության վրա այժմ ընդունվում է, որ սկյութները հետապնդել են իրենցից փախչող կիմմերներին ու նրանց հետապնդելով անցել Կովկասյան լեռները ու մտել են Ասիա: Ինչպես կիմմերները, այնպես էլ նրանց հետապնդող սկյութները պատմության մեջ ներկայացվում են որպես տափաստանից դուրս եկած քոչվոր հորդաներ, որոնց նպատակը եղել է միայն թալանը, և նրանք ավերել ու թալանել են Փոքր Ասիան, Հայկական լեռնաշխարհը, Իրանական սարահարթն ու ավերելով հասել են մինչև Եգիպտոս:

Այս շրջանի դեպքերի մասին կան բազմաթիվ աղբյուրներ, որոնցից հատկապես կարելի է առանձնացնել այդ ժամանակ Ասորեստանի թագավոր Սարգոն II-ի լրտեսների բազմաթիվ զեկույցները և ավելի ուշ կազմված «Բաբելոնյան ժամանակագրությունը»: Չնայած սկզբնաղբյուրների հավաստիությանը, դրանց բավական մանրամասն լինելուն մի շարք հարցեր են ծագում և անհամապատասխանություններ առաջ գալիս: Առաջին անհամապատասխանությունը ծագում է, երբ քննում ենք սկյութների արշավանքի նպատակի հարցը: Հերոդոտոսը նշում է, որ սկյութները հետապնդում էին իրենցից փախչող կիմմերներին, բայց կիմմերները Կովկասյան լեռները շրջանցել են հյուսիսից՝ Սև ծովի ափերով, իսկ նրանց հետապնդող սկյութները Կովկասյան լեռների հարավից՝ Կասպից ծովի ափերով: Դրանից հետո կիմմերները հաստատվել են Հայկական Լեռնաշխարհի արևմուտքում գտնվող Կապադովկիայում, որը նրանց անունով հայերը կոչում էին Գամիրք, իսկ սկյութները հաստատվեցին Հայկական Լեռնաշխարհի հարավ-արևելքում գտնվող Սանա երկրում: Շատ տարօրինակ է նաև «քոչվոր հորդաների» պահվածքը՝ եթե Վանի թագավորության ու կիմմերների միջև առաջին ընդհարումը, ըստ ասորական աղբյուրների, եղել է խիստ արյունահեղ, ապա հետագայում չկա նոր ընդհարման մասին որևէ ակնարկ ու կիմմերները հանդես են գալիս որպես Վանի թագավորության դաշնակիցներ: Նաև անհասկանալի է, թե ինչպե՞ս ու ի՞նչ ճանապարհով կիմմերները կարողացան անցնել Հայկական Լեռնաշխարհը արևելքից արևմուտք ու որպես դաշնակից Ռուսա I-ին հանդես եկան Գամիրքում, որտեղ մասնակցեցին հարյուրամյակ շարունակվող կռիվներին: Հաջորդ խնդիրը վերաբերվում է արշավանքի մասնակցողների կազմին: Ինչպես կիմմերների այնպես էլ սկյութների հետ չկան կանայք ու երեխաներ: Առաջավոր Ասիա թափանցողները կազմակերպված բանակներ են, որի մասին նշում է նաև Հերոդոտոսը: Հարթ չէ նաև կիմմերների ու սկյութների ծագման հարցը: Հերոդոտոսը նշում է, որ սկզբում Հյուսիսային Կովկասում ապրել են կիմմերները, իսկ հետո Ասիայից այնտեղ թափանցել են սկյութները. «Ասիայում բնակվող վաչկատուն սկյութները, պատերազմում նեղվելով մասագետներից, անցել են Արաքս գետը և եկել կիմմերների երկիրը, քանզի, ինչպես պատմում են, այժմ սկյութների զբաղեցրած երկիրը անցյալում պատկանելիս է եղել կիմմերներին»: Ի դեպ, Հերոդոտոսը Արաքս անունով է ճանաչում ինչպես Վոլգա, այնպես էլ Ամու-Դարյա գետերը:

Հասկանալու համար կիմմերների ու սկյութների ծագման հարցը, փորձենք քննել Ք.ա. 8-7-րդ դարերի այն տեղեկությունները, որ այժմ կան Հյուսիսային Կովկասի մասին: Սեր Ա գրքում խոսելով Ք.ա. IV հազարամյակում Հայկական Լեռնաշխարհում գոյություն ունեցող ծիսակարգերի մասին, նշեցինք նաև Հյուսիսային Կովկասում գտնված կուրգանների մասին: Այսպիսի թաղումները այս տարածքում շարունակվեցին մինչև Ք.ա. 9-րդ դարի վերջերը, իսկ Ք.ա. 8-րդ դարից սկսում են իշխող դառնալ նոր տեսակի գերեզմաններ: Առաջին տիպի գերեզմանները պատկանում են բրոնզե դարին: Այդպիսի գերեզմաններին հատուկ է դիակների կծկված դիրքով թաղումը, որոնց կողքին գտնվել են միանման խեցեղեն ու զենքեր: Գտնված նոր տեսակի գերեզմանները, արդեն պատկանում են երկաթե դարին: Դրանցում առանձնանում են հարուստ առաջնորդների գերեզմանները, որոնք ունեն շատ բարձր հողաթմբեր և աչքի ընկնելու հետևանքով գլխավորոպես թալանվել են դեռևս հնագույն ժամանակներում: Այս գերեզմաններում դիակները գտնվում են մեջքի վրա պառկած, ձգված վիճակում: Բոլոր ուսումնասիրողները միաձայն պնդում են, որ երկրորդ տեսակի գերեզմանները պատկանում են հեծյալ զինվորների: Երկու տիպի գերեզմանների համեմատումը բերել է այն եզրակացության, որ մենք գործ ունենք գուցե առանձին մարդկային խմբերի հետ, բայց միևնույն է նրանք ունեցել են նույն մշակութային հիմքը, անցել են զարգացման միասնական ճանապարհ և գտնվել են զարգացման նույն աստիճանի վրա: Այս նմանությունն է պատճառը, որ արդեն անտիկ գրողների գործերում կիմմեր ու սկյութ անվանումները օգտագործվել են որպես հոմանիշ: Խնդիրն ավելի է բարդանում, քանի որ Եվրոպայի կենտրոնական շրջաններում՝ Ավստրիայում, Հունգարիայում, Չեխիայում, Ալովակիայում, Ք.ա. 8-րդ դարին պատկանող դամբարանները իրենց թաղման ձևով, գտնված խեցեղենով ու հատկապես զենքի տեսակներով պարզապես կրկնում են Հյուսիսային Կովկասի նույն շրջանի դանբարաններին: Համոզիչ չեն որոշ գիտնականների պնդումները, որոնք այս նմանությունները ցանկանում են բացատրել սկյութներից փախչող կիմմերների, բացի Հարավային Կովկասից, նաև Եվրոպայի կենտրոնական շրջանները հեռանալով: Իրականում կան բազմաթիվ փաստեր, որոնց ճանաչման տակ ստիպված ենք ընդունել, որ արշավանքը իրականացվել է ոչ միայն Հյուսիսային Կովկասից, այլև այլ տարածաշրջաններից: Փոքր Ասիա արշավողների մեջ են եղել նաև ալիզոնները, որոնք այդ ժամանակ բնակվում էին այժմյան Ուկրաինայի տարածքում: Դյակոնովը, պաշտպանելով կիմմերների ու սկյութների հյուսիս իրանական ցեղախմբեր լինելու և Հյուսիսային Կովկասից գաղթելու տեսությունը, ստիպված է ընդունել, որ արշավողների մեջ եղել են նաև այլ տարածքների բնակիչներ, օրինակ՝ տռերները, որոնք բնակվում էին Բալկանյան թերակղզում, որտեղից արշավեցին Փոքր Ասիա ընդհանուր արշավանքի ժամանակ: Անհրաժեշտ է նշել նաև, որ լեզվաբաններն ու պատմաբանները, երբ խոսում են սկյութների իրանական լեզվախմբին պատկանելու մասին, նկատի ունեն սկյութական ծագման այն ժողովուրդներին, որոնք ձևավորվել են հետագայում, օրինակ՝ ալանները, որոնք, երկար ժամանակ բնակվելով իրանալեզու միջավայրում, կարող էին ենթարկվել լեզվական ու մարդաբանական մեծ փոփոխությունների: Որքան էլ Սկյութ ու կիմմեր անվանումները եղել են ընդհանուր հասկացողություններ, կան նաև այլ անվանումներ, որոնցով կոչել են արշավողներին: Մանա երկրում նրանց կոչում էին աշկուլա, ասորական արձանագրություններում նշում են նաև սիրիշի ուռինայի մարդիկ, Բաբելոնյան ժանամակագրության մեջ նրանց կոչում են նաև ակեր կամ սակեր (Սակաստանը գտնվում էր Միջին Ասիայում), իսկ Սարգոն II-ը, խոսելով արշավողների մասին, նրանց պարզապես կոչել է, «հեռավոր բնակության հորդաներ»:

Կիմմերների մասին հայտնող առաջին հեղինակը Հոմերոսն է, որն իր «Ոդիսական» էպոսում, խոսելով Ոդիսևսի թափառումների մասին, գրել է.

Իսկ նավն հասավ խոր, անհատակ օվկիանոսի սահմաններին:

Այնտեղ, ահա, գտնվում են Կիմմերայի մարդկանց քաղաքն ու երկիրը,

Որոնք հավերժ քողարկված են թուխ ամպերով, մութ մեգի մեջ,

Եվ չի նայում նրանց վրա արևն Երբեք, ճառագայթներով իր շողշողուն:

Այս տողերը գրվել են Ք.ա. 8-րդ դարում, երբ սկսել էին հունական քաղաքներ հիմնվել Սև ու Միջերկրական ծովերի ափերին, ու Հոմերոսը չէր կարող այդ աստիճանի սխալ կարծիք ունենալ Հյուսիսային Կովկասի բնության մասին։ Հոմերոսի պատկերացմամբ կիմմերները քոչվորներ չեն, այլ ունեն քաղաքներ ու հավանաբար նրանց երկիրը գտնվում է հեռավոր հյուսիսում, որից ավելի հեռու, ըստ հեղինակի, գտնվում են մահվան՝ Հադեսի թագավորության դռները: Ամենահետաքրքիրն այն է, որ Վանի թագավորության արձանագրություններում ուշադրություն չի դարձվում ազգային, ցեղային պատկանելությանը և նրանց կոչում են սպարդու։ Ա գրքում, խոսելով հայկական ռազմական արվեստի զարգացման մասին, մենք տեսանք, որ մրցումներում հաղթող մարտիկները դառնում էին պրոֆեսիոնալ զինվորներ, որոնց կոչում էին սպար, և այդ արմատով հայոց լեզվում մնացին սպարապետ, սպա, սպառազեն և այլ նույնիմաստ բառեր: Կնշանակի Վանի թագավորությունում արշավողներին վերաբերվում էին ոչ որպես ազգության, այլ որպես պրոֆեսիոնալ բանակի: 

Անհասկանալի է նաև Վանի թագավոր Ռուսա I-ի ու կիմմերների միջև տեղի ունեցած ճակատամարտի փաստը: Սարգոն II-ի լրտեսները նշում են միայն մի ընդհարման մասին, որը տեղի է ունեցել Գամիր երկրում: Հիմք ընդունելով, որ կիմմերները արշավել են Սև ծովի ափով Գամիր երկիրը, փորձ է արվում նույնացնել Գուրիայի, Գորի կամ մի այլ Վրացական տեղանվան հետ: Իրականում Գամիրը հայ պատմության մեջ մեզ հայտնի Գամիրքն է, այսինքն Կապադովկիան: Կնշանակի կիմերների հետ մեզ հայտնի միակ ընդհարումը տեղի է ունեցել Հայկական լեռնաշխարհի արևմուտքում, որտեղ էլ նրանք հետագայում մշտապես նշվում են: Կնշանակի կիմմերները Գամիրք հասել են կամ արևմուտքից և այնտեղ ընդհարվել Ռուսա I-ի զորքերի հետ, կամ էլ կիմմերները (առանց կռվի՝ որպես դաշնակից զորք), անցնելով Հայկական լեռնաշխարհով, հաստատվել են Գամիրքում, որտեղ հետագայում ծագել է դաշնակիցների միջև հակասություն, որի պատճառով տեղի է ունեցել միակ զինված առճակատումը երկարատև դաշինքի ընթացքում:

Այժմ Փորձենք մեր քննարկումներից անել եզրակացություն: Կնշանակի արշավողները պատկանում էին տարբեր ցեղերի, որոնք բնակվել են Հյուսիսային Կովկասի ու Միջին Ասիայի (այնտեղ բնակվում էին, ինչպես տեսանք, սակերը) նաև Կենտրոնական Եվրոպայի ու Բալկանյան թերակղզու լայնարձակ տարածքներում: Արշավանքը իրականացվել է կազմակերպված փուլերով, ինչպես Հյուսիսային Կովկասից, այնպես էլ Բալկանյան թերակղզուց, իսկ Կենտրոնական Եվրոպայից, Միջին Ասիայից հավանաբար Կասպից ծովի հարավային ափով: Արշավել է կանոնավոր, միավորված բանակ, որում չկային կանայք ու երեխաներ: Հետագա դեպքերը կոնկրետ ցույց տվեցին, թե որ երկրի դեմ էր ուղղված այդ միացյալ, կազմակերպված ռազմական արշավանքը, որ շարունակվեց ավելի քան մեկ դար (նկ.1):

Ի՞նչը կարող էր առաջացնել այդպիսի համընդհանուր ցնցում և ոտքի հանել հնդևրոպական ազգերին Եվրոպայից մինչև Ասիա: Ի՞նչը կարող էր վիրավորել արիական ցեղերին, որոնք այժմյան հասկացությամբ անգամ չէին ստեղծել պետություն ու հաճախ պայքարում էին իրար դեմ:

Վանի թագավորությունը, անկախ իր բռնապետական կառավարումից, ուներ մեծ համաշխարհային հեղինակություն: Ք.ա. 3-րդ հազարամյակից ընթացող պայքարը Արարատի (արար) և սեմականացված Ասորիքի ու Միջագետքի (անան) միջև շարունակվում էր և ոգեղեն ու նյութական արժեքների վրա ձևավորված երկու հակադիր համակարգերի առճակատման սահմանը անցնում էր Վանի ու Ասորեստանի միջև: Վանի թագավորության պայքարը հնարավորություն էր տալիս հնդևրոպական ցեղերին առանց արտաքին ճնշման շարունակել իրենց զարգացումը Եվրոպայից մինչև Ասիայի խորքերը:

Ք.ա. 735թ. Սարդուր II-ը պարտություն կրեց և մեծ, մահացու վտանգ առաջացավ արիական աշխարհի համար: Ասորեստանը Հայկական Լեռնաշխարհը շրջանցելու դեպքում կկարողանար արևմուտքից մտնել Փոքր Ասիա, Բալկանյան թերակղզի ու Կենտրոնական և Արևմտյան Եվրոպա, իսկ արևելքից շրջանցելու դեպքում դուրս կգար Հյուսիսային Կովկաս ու Արևելյան Եվրոպա: Իրանական սարահարթը հաղթահարելու դեպքում վտանգի տակ կդրվեր Միջին Ասիայի հնդ­ևրոպական ցեղերի գոյությունը: Դա կլիներ հնդևրոպական քաղաքակրթության ոչնչացում և սեմականության հաղթանակ այդ հեռավոր ժամանակաշրջանում: Քննելով Վանի դերը համաշխարհային պատմության մեջ, Ն. Ադոնցը իրավացիորեն գրել է՝ «Ուրարտուն կատարել է այնպիսի առաքելություն, որը պետք է գնահատել ըստ արժանվույն, նա փակել է սեմականության ծավալման ճանապարհը դեպի Հայկական Լեռնաշխարհ և Փոքր Ասիա: Ինչպիսին էլ որ լինեն ասորեստանյան քաղաքակրթության արժեքները, չպետք է թաքցնել, որ Ասորեստանը զուրկ էր մարդու ունեցած գիտակցությունից, որ այնքան էական է քաղաքակրթության համար: Աշշուրի տիրակալների անգթությունը առասպելական էր:  


Նկ.1 Ռազմական արշավանքների գլխավոր ուղղությունները:

 

Նրանք նույնիսկ իրենց հաշիվ չէին տալիս այն հրեշավոր հայտարարությունների համար, որ անում էին առանց նեղվելու և հպարտությամբ, ասելով, թե «կատաղած շան և վայրի ցուլի նման իրենք նետվում են թշնամի երկրի վրա: Հիվանդագին կրքոտությամբ նրանք նկարագրում են, թե ինչ սարսափելի գործեր են կատարել հարձակման ենթարկված երկրում՝ ավերել, հրկիզել քաղաքներն ու դաշտերը, կոտորել բնակչությանը, կենդանի այրել, կտրել ձեռքերը, մատները, ականջները, մորթել և կաշիները փռել պարիսպների վրա, կտրած գլուխներով բուրգեր բարձրացրել և նրանց շուրջը շարել ցցահանված դժբախտներին, գյուղերում դադարեցրել աշխատավորների ուրախ ձայնը և թողել, որ այնտեղ հաստատվեն վայրի էշերն ու գազանները...»:

Վանի թագավորության կորուստը, անգամ թուլացումը կհանգեցներ այն բանին, որ արդեն Ք.ա. 8-րդ դարում արար՝ ոգեղենության և անան՝ նյութականության միջև պայքարը կավարտվեր նյութի, միայն նյութական արժեքների վրա հենվող համաշխարային քաղաքակրթության ձևավորմանը: Այժմ, երբ իշխում է համատարած նյութապաշտությունը, որն իր հաղթարշավը սկսել է պատմական նոր շրջանում, մտածող, բարոյական մարդու համար հավանաբար պարզ է, թե մարդկությունը 2711 տարի այդ ուղիով զարգացման դեպքում, եթե անգամ գոյատևեր, դանթեական դժոխք կստեղծեր իր և ընդհանրապես ողջ բնության համար:

Այս հեռանկարի նկատմամբ վախն էր, որ Սարդուր II-ի պարտությունն ունեցավ այդպիսի մեծ արձագանք արիական ցեղերի մոտ, և սկսվեց մի մեծ շարունակական արշավ թույլ չտալու համար ասորական բարքերի, նյութապաշտության ու անասնական կրքերի հաղթարշավը մեր նշված տարածքներում ու ի վերջո ողջ աշխարհում: Այժմ անհնարին է պարզել՝ այս արշավանքի գաղափարը ծնվել է Հայկական Լեռնաշխարհում, թե նրանից դուրս, բայց այն, որ նոր եկած սպարների (մեր կարծիքով ավելի ճիշտ է, այս նոր, տարբեր ցեղերի զինվորներին Վանի թագավորության արձանագրությունների օրինակով ու հայկական հնագույն ձևով կոչելը) գլխավոր բնակավայրերը՝ բերդեշները, տեղադրված էին հիմնականում Ասորեստանի հյուսիսային սահմանի վրա՝ Մանա, Գամիրք, Խուբուշկա երկրներում, ցույց է տալիս այն գլխավոր վտանգի աղբյուրը, որը սպառնում էր հնդևրոպական մշակույթին, անգամ նրա գոյությանն ընդհանրապես:

Ք.ա. 8-րդ դարի վերջերին Հայկական լեռնաշխարհում սկսում են տեղի ունենալ դեպքեր, որոնք ցույց են տալիս, որ նոր ռազմական ուժերի թափանցումը Հայաստան ու նրա հարևան տարածքներ չի գնահատվել միանշանակ: Խաղաղ է երկրի հյուսիս-արևմուտքը և այնտեղ՝ Երզնկայի մոտ, առանց որևէ դիմադրության կառուցվում են բերդեշներ նոր եկած զինվորական ուժերի համար: Խաղաղ է նաև Արարորդիների երկրում, ու հզոր բերդեր են կառուցվում նաև Սևանի շրջակայքում: Որքան էլ տարօրինակ թվա, անհանգիստ է երկրի կենտրոնը ու հուրիներով բնակեցված երկրի արևելյան շրջանները։ «....Լուրը Ուրարտական թագավորի մասին, ինչ որ ես գրել էի նախկինում՝ այդ այդպես է: Նրանց մոտ եղել է մեծ կոտորած: Այժմ նրա երկիրը հնազանդվել է: Նրա մեծատոհմիկներից յուրաքանչյուրը գնացել է իր երկիրը: Կակադանուն նրա տուրտանը (զորավարը) ձերբակալված է: Ինքը՝ ուրարտական թագավորը, գտնվում է Ուազաուն մարզում....»: Սարգոն II -ի լրտեսը նաև հայտնում է՝ «..Նարագեիի՝ գնդապետի վերաբերյալ, որի մասին ես գրել եմ թագավորին, իմ տիրոջը՝ քսան հրամանատարներ նրա հետ միասին, որոնք խոսել են թագավորի դեմ, ձերբակալվել են: Այժմ ուրարտական թագավորը մտել է Տուրուշպա և հրամայել է նրանց խեղդամահ անել: Մնացած մարդիկ, որոնք հանդես են եկել նրանց հետ , հրամանատարի հետ, ավագների հետ սպանված են»:

Վանի թագավորությունը, ինչպես տեսանք մեր Ա գրքի քննարկումներից, ռազմականացված պետություն էր, և պետության հիմքը բանակն էր: Բանակի կորիզը հավաքվում էր թագավորական տոհմի անդամներից, որոնց կյանքի նպատակն ու իմաստը կռվելն էր: Այս պարագայում անհասկանալի է բանակի, հատկապես բարձր հրամանատարների, բռնած թշնամական դիրքը Ռուսա I-ի նկատմամբ: Բանակի հետ ապստամբություններ են սկսվում նաև երկրի հարավ-արևելքում, որտեղ բնակչությունը կազմված էր Ուրատրի ցեղային միությանը ազգակից հուրիներից: Մի քանի դար հուրիները Վանի թագավորների գլխավոր հենարանն էին, ու անգամ նոր արքան թագադրվում էր միայն հուրիներով բնակեցված հնագույն կրոնոկան կենտրոն Մուծածիրում: Մանա երկիրը, որը սահմանակից էր Ասորեստանին և կարևոր տեղ էր գրավում Վանի պաշտպանողական կառույցում, ոչ միայն հեռանում է Ռուսա I-ից, այլ «Ուլլուսունուն (Մանայի թագավորը) Սարգոնին հաճելի լինելու նպատակով Զիրդիակկայում արդեն պատրաստել էր ասորական բանակի համար ուտեստ՝ ալյուրի պաշարներ և գինի: Նրա անդրանիկ որդին Ասորեստանի թագավորին դիմավորեց հարուստ նվերներով: Նա խնդրեց թագավորից «փակել չար թշնամի կակմենների (արդյոք սկյութներին տրված մեկ այլ անուն չէ սա) առջև իր երկրի մուտքը, Ուրաային (Ռուսա) պարտության մատնել»: Ն.Ադոնցը հետագայում շարունակում է մեջբերումը՝ «Սարգոնը խոստացավ կործանել Ուրարտու երկիրը և խաղաղություն տալ Մանայի դժբախտ ժողովրդին»: Ինչը կարող էր թշնամացնել Ռուսա I-ին իր բանակի և իր ցեղակից հուրիների հետ, որ այդ թշնամանքը հասներ այն աստիճանի, որ բանակը հրամանատարի գլխավորությամբ ապստամբեր թագավորի դեմ, իսկ ազգակից հուրիները դիմեին երեկվա իրենց ոխերիմ թշնամուն, խնդրելով փրկել իրենց, նաև կամավոր համաձայնվել կերակրել նախկին թշնամի բանակին: Սարգոնի գրելաոճից նույնպես չի կարելի եզրակացնել, թե Մանա երկիրը թշնամու ճնշման տակ է գնում այդ քայլին: նա իրեն ներկայացնում է որպես ազատարար, որպես Մանա երկրի «խեղճ ժողովրդի» պաշտպան: Արձանագրությունից պարզ է, որ Մանան ճանաչվում է ոչ թե որպես հարկատու, այլ Ասորեստանի դաշնակից: Այդ դաշինքը այնքան կարևոր է գոռոզ Սարգոնի համար, որ նա կազմակերպում է խնջույք և իր հետ սեղան է նստեցնում Մանա երկրի մեծատոհմիկներին, այսինքն ցեղերի առաջնորդներին:

Որոշ պատմաբաններ այս փաստը փորձել են բացատրել հարստության՝ թագավորական տոհմի փոփոխությամբ, հիմք ընդունելով Սարգոնի արձանագրության մեջ Ռուսայի և նրան նախորդած Սարդուրի տարբեր քաղաքների հիմնադիր լինելու փաստը: Անդրադառնալով այս թեմային Ն.Ադոնցը կատարել է ճիշտ եզրահանգում՝ «Սարգոնը Ռուսայի համբավի վրա ստվեր գցելու համար բառեր չի խնայում..., հետևաբար, եթե Ռուսան զավթիչ եղած լիներ՝ այդքան անօրինական ճանապարհով իշխանության հասած, անշուշտ Սարգոնը չէր զլանա նրան խայտառակել այդ ուղղությամբ ևս»:

Կնշանակի, եթե բանակի ու արքայական տոհմին ցեղակից հուրիների թշնամանքը կապված չէր Ռուսայի անձնավորության հետ, և նա օրինական էր նստել գահին, պատճառը պետք է փնտրել նրա վարած քաղաքականության մեջ: Իրականում, եթե անգամ Ռուսան սկզբում ունեցել է ընդհարում կիմմերների հետ, ապա միևնույն է շատ շուտ հասկանալով այն մեծ հնարավորությունները, որ բացվում էր երկրի առջև նոր եկած զինվորական ուժերից օգտվելու դեպքում, դաշնակցել է նրանց հետ:

Այս նոր քաղաքականությունը պետք է որ դուր չգար հուրիական իշխանություններից շատերին, ինչպես նաև բանակի ղեկավարությանը, որոնք նույնպես կազմված էին հուրիներից: Հուրիները, Միտանի պետության ժամանակներից ի վեր, պատերազմը համարում էին իրենց կյանքի գլխավոր գործը: Նրանը համոզված էին իրենց ռազմական գերազանցության մեջ համեմատած մյուս հայկական տարածքային միությունների ու առավել ևս նրանց նկատմամբ, որոնք վաղուց հեռացել էին Հայկական լեռնաշխարհից: Այս դեպքում բնական էր հուրիների ըմբոստացումը իրենց «աստվածային» իրավունքի դեմ կատարած ոտնձգության համար:

Այս դժգոհությամբ կարելի է բացատրել Ռուսայի կողմից նոր մայրաքաղաքի կառուցումը: Նա ցանկանում էր իր արքունիքը հեռու պահել հուրիական ազդեցությունից ու վտանգից: Ռուսա I-ը, չվախենալով ուժեղ դիմադրությունից, որ կարող էին ցույց տալ իր ազգակից հուրիները, հարված ուղղեց նրանց դեմ ու ճնշեց նրանց ապստամբությունները, այն էլ խիստ դաժանորեն: Ռուսան, խաղաղեցնելով երկիրը, Մուծածիրի Հայկի տաճարում կանգնեցնում է իր բրոնզաձույլ արձանը, հետևյալ մակագրությամբ՝ «Իմ երկու լծկան ձիերով և մեկ կառավարով իմ ձեռքը տիրապետեց Ուրարտուի թագավորական իշխանությանը»:

Ռուսան իր աշխարհընկալմամբ, քաղաքական հեռատեսությամբ և իր գործունեությամբ նոր արժեքների համակարգ ստեղծեց ոչ միայն հայ այլև համաշխարային պատմության մեջ: Նա առաջինն էր իշխողներից, որ ավելի բարձր դասեց ազգային պատկանելությունն ու ազգային շահը ցեղային պատկանելիությունից։ Նա առաջնային հռչակեց այն, ինչը գլխավորն էր, ինչը միավորում էր հայկական առանձին տարածքային ցեղային միություններին հակակշիռ իր ներցեղային թվացյալ շահերի: Նրա մեծությունը հատկապես կարևոր է հայի համար, քանի որ, մինչև այժմ հայ մարդը չի կարողանում մինչև վերջ հաղթել իր մեջ տեղական սնապարծությունը ու զգալ իրեն որպես հայ տեսակի ամբողջականության անբաժանելի մաս:

Ռուսա Առաջինի քաղաքականությունը, նոր ռազմական ուժերի թափանցելը տարածաշրջան խիստ անհանգստացրեց Սարգոն II-ին, որը, օգտվելով հուրիական ծագում ունեցող իշխանությունների դժգոհություններից, որոշեց նախահարձակ լինել: Ք.ա. 714թ. ասորական բանակը շարժվեց ( Նկ.2) դեպի արևելք: Բանակի շարժման ուղղությունն ու անցած ճանապարհը լավ ցույց են տալիս, թե որ իշխանություններն էին ապստամբել ու հեռացել արքայից-արքա Ռուսա I-ից: Նրանց մեջ էին ոչ միայն Մանա երկիրը, որի մասին նշեցինք վերևում, այլև Պարսուան ու Մեդիան, որոնք ուրախությամբ ընդունեցին Սարգոնին, որն իրեն փորձում էր ներկայացնել որպես այդ երկրների պաշտպան: Դրան հակառակ՝ Ռուսային մնացին հավատարիմ Զիկիրտու և Անդիան երկրները: Հավանաբար այս երկրներում արդեն սկսել էին հիմնվել առաջին բերդշեները՝ նոր ժամանած զինվորների համար, և Սարգոնի արշավանքը առաջին հերթին ուղղված էր նրանց դեմ:


Նկ.2 Սարգոն 2-րդի արշավանքը

Նոր զինվորական ջոկատները Հյուսիսային Կովկասից երկիր կարող էին թափանցել հիմնականում Կովկասյան լեռների ու Կասպից ծովի միջև գտնվող անցումով, որը հետագա դարերում նույնպես պահպանեց իր կարևոր ռազմական նշանակությունը և տարբեր ժամանակներում կոչվում էր Ալանաց դուռ, ճորապահակ ամրություն, Հոնաց դուռ, իսկ նոր պատմության շրջանում այնտեղ հիմնվեց Դերբենդ քաղաքը: Սարգոնը նպատակ ուներ հաղթել ու անցնելով Զիկիրտու և Անդիար երկրներով, հասնել Մեծ Կովկասյան լեռներին ու այդպիսով կփակվեր մեր նշված լեռնանցքը, որով կդժվարանար նոր ջոկատների մուտքը:

Գլխավոր ճակատամարտը տեղի ունեցավ Ուաուշ լեռան վրա: Ըստ Սարգոնի թողած արձանագրության, Վանի թագավորության զորքերը ծանր պարտություն կրեցին, իսկ Ռուսան սարսափած փախավ մարտի դաշտից, թողնելով բանակն ու իր ազգականներին բախտի քմահաճույքին: Ասորական բանակը, ըստ նույն արձանագրության, կարող էր ջախջախել նաև Ռուսային հավատարիմ մնացած Զիկերտու և Անդիաի զորքերին: Դրանով Սարգոնը կարող էր մտնել Մուղանի դաշտ ու Կուր-Արաքսի դաշտով դուրս գալ Կովկաս, որը նրա գլխավոր նպատակն էր: Նաև այս դեպքում Ասորեստանը կշրջանցեր Վանի թագավորությանը արևելքից ու հարավ-արևելքից, որով Հայկական Լեռնաշխարհը կկտրվեր Իրանական սարահարթից և Վանի թագավորությունը խիստ կթուլանար: Բայց Սարգոնը արշավը շարունակելու փոխարեն կտրուկ փոխում է իր շարժման ուղղությունը և Ուրմիա լճի հյուսիսային ափով շարժվում արևմուտք: Թվում է, որ Սարգոնը նպատակ ունի գրավել Վանի հնագույն մայրաքաղաքը, նամանավանդ որ՝ «Ռուսան փախչում է ինչպես գիշերային թռչունը արծվի դիմաց, նա սրտատրոփ լքում է իր թագավորական նստավայրը՝ Տուրուշպան և հասնում լեռների լանջերին»: Դրա փոխարեն Սարգոնը Վանա լճի հարավային ափով մտավ Խուբուշկա, որը հավանաբար նույնպես դաշնակցել էր նրան և որևէ դիմադրություն ցույց չէր տվել:

Մեծ քաջություն ու հոգու կորով էր պահանջվում Մուծածիրի քուրմ-արքայից: Չնայած նրա երկիրն ընկած էր Ասորեստանի ու նրա կողմն անցած Խուբուշկայի ու Մանայի միջև, նա մնաց հավատարիմ Ռուսային (դրանում հավանաբար իր մեծ դերն ունեցավ նաև այն, որ Մուծածիրը եղել էր Ուրարտրի ցեղային միության հնագույն կրոնական ու քաղաքական կենտրոնը): Սարգոնը իր գլխավոր հակառակորդի դեմ արշավելու փոխարեն, որով կչեզոքացներ նաև Ռուսայի մանր դաշնակիցներին, արշավում է Մուծածիր և ինչպես իրականում եղել է, իր անհաջողության վրեժը լուծում է ավելի թույլից, գրավելով ու ավերելով Մուծածիրի Հայկի գլխավոր տաճարը: Նրան չի խանգարում իրականացնել իր բարբարոսական քայլն անգամ այն դեպքում, երբ տաճարը սրբացված էր նաև իր կողմից: Հոգեբանական տեսակետից իրականում հարվածը շատ ծանր էր և Սարգոնը միայն սեմական մտածելակերպին հատուկ խանդավառությամբ գրում է՝ «Աշուրի փառքը կործանեց Ռուսային, իր սեփական երկաթյա սրով խողի նման ծակեց սիրտն ու վերջ տվեց իր կյանքին»: Իրականությունը շատ է հեռու Սարգոնի արձանագրությունից և այն ավելի շուտ կարելի է համարել Սարգոնի հիվանդոտ երևակայության արդյունք կամ երազանք, քանի որ գտնվել է նաև Ռուսա I-ի կողմից թողնված արձանագրությունը, որից պարզ է դառնում, որ Սարգոնի երազներում ինքնասպան եղած Ռուսան հետ է գրավել Մուծածիրը և վերականգնել Հայկի ավիրված տաճարը:

Սարգոն II-ի արշավանքի ճանապարհը տեսնելով պարզ է դառնում, որ դա եղել է ընդամենը մի անհաջող արշավանք, որը չէր կարող որևէ էական հետևանք ունենալ պատմական դեպքերի զարգացման վրա:

Արիական ջոկատների մուտքը սկսվել էր դեռևս Սարգոն II-ի կառավարումից առաջ: Այդ ժամանակ Ասորեստանի թագավորն էր Սալմանասար V-ը, որը վախենալով նոր ստեղծված վիճակից, որոշեց միավորվող հնդեվրոպական ուժերի դեմ միավորել սեմական առանձին ցեղերին:

Ստեղծված սեմական իշխանությունները հիմք ունենալով իրենց նախասկիզբ հիմնադիր քաղաքը պաշտոնապես պաշտում էին այդ քաղաքի պահապան աստծուն: Այսպիսին էր հսկայածավալ Ասորեստանը, որի սկիզբը Աշուր քաղաքն էր նույնանուն աստվածությամբ, կամ Բաբելոնը իր Մարդուկ աստծով, Սամարան՝ Յախվայով և այսպես շարունակ: Սալմանասարը գրավելով սեմական իշխանությունները ավիրում էր գլխավոր աստվածության տաճարները, որով հույս ուներ վերացնելով ցեղերի միջև գոյություն ունեցող կրոնական առանձնահատկությունները միավորել նրանց ընդհանուր շահերի ու աշխարհաճանաչման շուրջ (վերջինս ցավոք սրտի XXI դարում էլ չկարողացավ ավելի բարձրանալ քան մարդու որովայնը): Այս քաղաքականությունը հանդիպեց մեծ դիմադրության, իսկ Սալմանասարը սպանվեց Սամարա քաղաքի պաշարման ժամանակ: Նրան փոխարինած Սարգոն II-ը թուլացրեց կրոնական հալածանքները, բայց այն ավելի սաստկացավ նրա Սինախերիբի կողմից:

Սարգոնը կրոնական ճնշման փոխարեն սկսեց սեմական մանր իշխանությունների բռնի միավորման քաղաքականություն վարել:

Սեմական բնակչության միավորման մեկ այլ, գուցե ավելի կարևոր քայլ էր բնակչության տեղահանումը: Ասորական թագավորների արձանագրություններում միշտ մեծ տեղ է հատկացվել բնակավայրերի ավիրման, բնակչության ոչնչացման և գերության քշելու մանրամասն նկարագրություններին: Այս երևույթները շարունակվեցին նաև հետագայում, բայց Սալմանասար V-ից սկսված այն ստացավ այլ նշանակություն, կապված հարավից սեմական բնակչության գերեվարության հետ: Առաջին հերթին հարավից սեմականների բռնի տեղափոխումը հյուսիս դառնում է մասայական: Երկրորդ՝ փոխվում է նրանց քաղաքական կարգավիճակը: Մինչ այդ բերված բնակչությունը վեր էր ածվում ստրուկների ու նրանց անգամ դարձնում էին խեղանդամ կամ կուրացնում, փախուստը կանխելու համար, այժմ գաղթվածները չեն դառնում ստրուկներ: Նրանց քաղաքում չբնակեցնելու դեպքում, ամրացվում էին հողին և չնայած իրավունք չունեին հեռանալու այդ հողից, բայց ունեին իրենց հողակտորը, իրենց տունն ու աշխատանքային գործիքները: Այս երևույթը, որ սկսվեց Սալմանասար V-ի օրոք շարունակվեց մինչև ասորական պետության կործանումը և ինչպես կտեսնենք ստորև այն մեծ ծավալ ստացավ նաև սեմական Բաբելոնյան տիրապետության շրջանում: Բնակչության մասայական գաղթը այնպիսի մեծ չափեր ստացավ Ասորեստանի տիրապետության վերջին 80-100 տարիների ընթացքում, որ ողջ Ասորեստանում իշխող դարձավ արամական լեզուն, որը մինչ այդ տարածված էր միայն հարավային շրջաններում։

Ասորական թագավորների իրականացված քայլերը ուշացած էին և չէին կարող տալ դրական արդյունք: Դասակարգային, նյութապաշտական հարաբերությունների պայմաններում սեմականությունը չկարողացավ միավորվել: Բռնությունների հետևանքով հակասություններն ավելի սրվեցին մի կողմից Ասորեստանի, իսկ մյուս կողմից նորից սեմական ծագում ունեցող Բաբելոնի, Ասորիքի, Բանանի (սեմականացած Պաղեստինի ) և նրանց միացած ոչ սեմական էլամի միջև: Ասորեստանը ելավ կենաց ու մահվան կռվի և ուժերի մեծ լարումով կարողացավ գրավել Բաբելոնը, Ասորիքը, Պաղեստինը ու անգամ մտավ Եգիպտոս (սրա հետևանքով այս շրջանը համարվում է Ասորեստանի հզորության գագաթնակետը), բայց այդ հզորությունը թվացյալ էր ու նրա կործանումն անխուսափելի:

Ռուսա I-ի գործունեությունը ավելի ծավալուն ու հիմնավոր շարունակեց նրա որդի Արգիշտի II-ը: Նրա կառավարման տարիներին նոր թարմ ուժեր ժամանեցին, որոնց Արգիշտին բնակեցրեց Խուբուշկայում ու Մանա երկրներում, որոնք արդեն հաշտվել էին ստեղծված դրության հետ ու վերադարձել համաարիական դաշինք:

Այժմ փոխվել է վերջնականապես ռազմական համեմատությունը, և Խուբուշկա ու Մանա երկրները ոչ միայն հաստատակամ են Ասորեստանի դեմ պայքարում այլև, իրենց ձեռքն են վերցնում նրա դեմ պայքարի նախաձեռնությունը:

Ասորեստանը ոչ միայն Վանի թագավորության դեմ պայքարում չհասավ հաջողության, այլև ստիպված էր լրջորեն մտածել իր անվտանգության մասին: Սարգոն II-ի սուրհանդակը ստիպված էր իր տիրոջ խոսքը փոխանցել Արգիշտի II-ին՝ «էլ ինչ բարեկամներ ենք մենք, երբ դուք գրավում եք մեր բերդերը...»:

տուն

2.Հայկական լեռնաշխարհի արևմուտքը Ք.ա VIII-VII դարերում

Մինչև վերջին տասնամյակներն ընդունված էր այն սխալ տեսակետը, որ Հայկական լեռնաշխարհի արևմուտքը ու հարավ-արևմտյան ծայրամասերը եղել են Վանի թագավորության հետամնաց շրջաններ, որտեղ բնակվող ցեղերը խուսանավել են դարեր շարունակ իրենց երկու հզոր հարեվանների՝ Վանի ու Ասորեստանի միջև, ու դրանով Առաջավոր Ասիայում նրանց դերը եղել է աննշան: Միայն այժմ է բացահայտվում այն մեծ կրոնական, մշակութային ու քաղաքական դերը, որ ունեցել է այս տարածաշրջանը ողջ մարդկության պատմության ընթացքում:

Հատկապես Հայկական Լեռնաշխարհի հարավ-արևմտյան շրջանը հնագույն ժամանակներից հայտնի է եղել իր պղնձի, կապարի, անագի, իսկ հետագայում նաև երկաթի հանքերով: Դրա շնորհիվ այս տարածքը հնագույն ժամանակներից եղել է մետաղի մշակման կարևորագույն կենտրոնը ողջ Առաջավոր Ասիայում:

Երկիրը աչքի է ընկնում ոչ միայն իր հանքերով ու մետաղամշակմամբ, այլև զարգացած գյուղատնտեսությամբ: Լեռնային մարգագետինները հնարավորություն էին տալիս պահել ինչպես մանր ու խոշոր եղջերավոր անասուններ, այլև ազնվացեղ ձիեր, որոնց արտահանումը մեծ տարածում ուներ ու այստեղի ձիերի բարձր որակի մասին հայտնի էր նույնիսկ հեռավոր Պաղեստինում: Բարձր լեռներից բացի այստեղ տարածվում են նաև լայնարձակ, բերրի դաշտեր ինչպիսիք են Մշո, Դիարբեքիրի, Աղձնիքի, որոնց բնակիչները ըստ Ասորական արձանագրությունների եղել են հմուտ այգեգործներ, խաղողագործներ ու գինեգործներ: Բնական պայմանները, բնակիչների հմտությունն ու աշխատասիրությունը, ստեղծեցին այն նախադրյալները, որ այս տարածաշրջանը դարձավ քաղաքակրթության հնագույն, գլխավոր օջախը:

Բրոնզե դարում այս տարածքի վրա ձևավորվեց արմենների տարածքային ցեղային միությունը, իսկ Ք. ա. 3-րդ հազարամյակի սկզբին ավարտվեց Արատտա պետության վերջնական ձևավորումը: Այժմ բազմաթիվ հայ նաև օտարազգի պատմաբաններ Արատտան համարում են համաշխարհային քաղաքակրթության օրրան: Այս պետությունը կարողացավ պաշտպանել Հայկական Լեռնաշխարհը Միջագետքի սեմականացումից, որով ապահովեց արիական մշակույթի ձևավորումն ու տարածումը: Հետագա դարերում այս տարածաշրջանը պահպանեց իր կարևոր դերը հնդեվրոպական համաշխարհային քաղաքակրթության ձևավորման գործում: Այստեղից աստիճանաբար դուրս եկան բազմաթիվ մարդկային խմբեր, որոնք Բալկանյան թերակղզի, Եվրոպա ու Ապենինյան թերակղզի հեռանալով իրենց նոր հայրենիքներում ձևավորվեցին որպես նոր ժողովուրդներ:

Մեծ էր նաև արմենների դերը «ծովային ժողովուրդների» արշավանքի ժամանակ: Այս արշավանքի հետևանքով ոչնչացավ Փոքր Ասիայում ստեղծված հզոր Խեթական պետությունը և արմեն-փռյուգները հիմնեցին իրենց Փռյուգիա պետությունը թերակղզու կենտրոնում: Հետագայում արմենները նույնպես իրենցից հզոր ռազմական ուժ էին ներկայացնում: Ասորական արձանագրություններից մեկում նշվում է, որ միայն հինգ թագավորների միացյալ դաշինքը (այսինքն 5 ցեղերից կազմված մեկ ցեղային միությունը) ուներ 20 հազար զինվոր:

Արմենների իշխանությունը տարածվում էր Տավրոսի լեռների հյուսիսային և հարավային փեշերին, Կիլիկիայում, Մալաթիայում, Ծոփքում, տարոնի դաշտում: Նրանք միավորված էին ցեղային միությունների մեջ, որոնց կառավարում էին իրենց արքա-առաջնորդները: Այս ցեղային միությունները իրենց հերթին միավորված էին որևէ միության մեջ արքայի գլխավորությամբ, որը կրում էր «Հզոր արքա» տիտղոսը: Արմենները երբեք իրենց առանձնացված, կտրված չեն զգացել հայկական ամբողջականությունից և վտանգի պահին հանդես էին գալիս միացյալ հայկական ուժերի շարքերում:

Ասորական թագավոր Սալմասար I-ը և Թիգլապասար I-ը օգտվելով իրենց ժամանակավոր հաջողությունից փորձում էին գրավել Հայկական լեռնաշխարhը և նրանց դեմ կռվող հայկական միացյալ ուժերի շարքում էին նաև արմենները: Վիճակը չփոխվեց նաև Վանի թագավորության ձևավորման շրջանում: Ասորեստանի թագավոր Սալմասար III-ը երեք արշավանքներ կատարեց Վանի թագավորներ Արամի և Սարդուրիի կառավարման տարիներին և նորից հայկական բոլոր ցեղերը գործում էին միասին ընդդեմ զավթիչների:

Վանի թագավորության հզորացման հետ համընթաց նրանում սկսեց ձևավորվել բռնապետական կառավարում, երբ Վանի թագավորները երեկվա իրենց դաշնակիցներին սկսեցին վերաբերվել, որպես հարկատուների ու ստորադասների: Սրա հետևանքով արմենական իշխանությունները սկսեցին ավելի ու ավելի հեռանալ կենտրոնացված պետությունից և պայքարում էին իրենց ինքնուրույնությունը պահպանելու համար: Առաջին հակամարտությունները ու զինված բախումները, ըստ մեզ հասած տեղեկությունների, սկսվեցին Մենուաի կառավարման տարիներին ու շարունակվեցին Վանի թագավորության գոյության ողջ ընթացքում: Չնայած Վանի թագավորների իրականացված բազմաթիվ ռազմական արշավանքների և հարյուր հազարավոր բնակչության բռնի տեղահանությանը, նրանք չկարողացան վերացնել տեղական ինքնուրույնությունները: Հարկ մուծելուց և վտանգի դեպքում զորք տրամադրելուց բացի այլ բան հնարավոր չեղավ պարտադրել արմեններին:

Ք.ա. 8-րդ դարում մեզ հայտնի արմենական իշխանություններից էին (նկ.3) Կադմուխը, Մալաթիան (Միլիթ), Թաբալը, Կիլիկիան (Խիլակուն): Այս իշխանությունները կառավարում էին իրենց թագավորները, որոնք ընդունում էին թագավորներից մեկին իրենց համար որպես ավագ: Ք.ա. 8-րդ դարում ավագությունը գտնվում էր Մալաթիայի թագավորի ձեռքին, որը կրում էր «Հզոր թագավոր» տիտղոսը:

Փոքր Ասիայի կենտրոնում շարունակում էր իր գոյությունը Փռյուգիան, որը տնտեսապես, մշակութային ու ռազմական կապերով կապված էր բացառապես Հայկական լեռնաշխարհի ու հատկապես արյունակցությամբ նրան ավելի մոտ արմենական իշխանությունների հետ:

Հետագայում հույները սկսեցին սերտ կապեր հաստատել փռյուգիայի հետ և նրանց միջնորդությամբ ծանոթացան հայկական մշակույթին ու գիտությանը: Հույներն էլ են ընդունում, որ այս ճանապարհով են նրանք յուրացրել գունավոր որմնանկարչությունը, գորգագործությունը, ոսկե թելերով կտավների գործքը, փռյուգյան լադը, արհեստական ծաղիկների պատրաստումը, ինչպես նաև երկթեք տանիքով շենքերի կառուցումը, որով ձևավորվեց ճարտարապետության մեջ հունական ոճը:

Մեր նշած իշխանություններից մի մասի թագավորական տան անդամներն, օրինակ՝ Մալաթիայում կամ Արմենիա-Շուպրիայում կրում էին հուրիական անուններ, որից կարելի է եզրակացնել, որ կամ կենտրոնական իշխանության ճնշման տակ այդ երկրներում հաստատվել էին հուրիական հարստությունները, կամ էլ այդ թագավորական տները ամուսնական կապերով կապված էին Վանի թագավորական տան հետ: Այս ճանապարհով Վանի թագավորները ցանկանում էին ամրապնդել իրենց ոչ կայուն իշխանությունը արևմուտքում:


Նկ.3 Հայկական Լեռնաշխարհի արևմուտքը Ք.ա. 8-րդ դարում:

 

Մ.թ.ա. 754թ. Սարդուրի II-ը արշավեց արևմուտք և ծանր պարտության մատնեց Մալաթիայի «Հզոր թագավորին»: Նա նպատակ ուներ վերացնել այդ կիսանկախ իշխանությունները: Ինքնուրույնության կորուստը սպառնում էր ինչպես հարավ-արևմուտքում գտնվող արմենական միությանը, այնպես էլ հյուսիս-արևմուտքում՝ Հայա տարածքային ցեղային միությանը, որը խեթական արձանագրություններում կոչում էին Հայասա: Որքան հայտնի է մեզ, առաջին անգամ ընդհանուր վտանգի առջև այդ միությունները որոշեցին միավորվել: Այդ առաջարկությամբ նրանք դիմեցին Կասկու կոչվող իշխանության թագավորին, որի անունը ասորական արձանագրությունում հնչում է Բաբիայի: Այդ անունը արամերեն նշանակում է «հայի որդի»: Դյակոնովը իրավացիորեն գտնում է, որ արամեացիները երբեք չեն թափանցել այդքան հյուսիս, բայց անում է ոչ ճիշտ եզրակացություն, ըստ որի անվան թարգմանությունը սխալ է: Հնագույն արձանագրություններում հաճախ է հանդիպում տեղանունների, մարդկանց անունների իմաստային թարգմանություն ու այս դեպքը դրա օրինակն է:

Ստեղծել դաշինք հնարավոր չեղավ և շարունակելով առաջխաղացումը Սարդուրի II-ը կարողացավ ամրանալ Եփրատ գետի հարավային ափին ու իրեն միացրեց նաև Կոմմագենը: Արմենական իշխանությունները ստիպված էին համաձայնել հարկ մուծել Սարդուրի II-ին և վտանգի պահին զորք տրամադրել:

Հետագա դեպքերը սկսեցին զարգանալ շատ դրամատիկական ու լարված: Հզորացած Ասորեստանը Թիգլապաթպալասար III-ի գլխավորությամբ կենաց ու մահվան կռիվ սկսեց Վանի թագավորության դեմ, որն ուղղված էր ողջ հայկական ցեղերի դեմ և այդ կռվում չէր մնում տեղ ներքին տարաձայնությունների համար: Գլխավոր ընդհարումները տեղի էին ունենում Հայկական լեռնաշխարհի հարավ-արևելքում, բայց արմենները նույնպես մասնակցում էին Ասորեստանի դեմ կռվին: Չնայած հայկական ուժերի միավորված գործունեությանը հաջողությունը Ասորեստանի կողմն էր: Այս պարտությունից առաջացած վտանգը այնքան մեծ էր, որ ինչպես տեսանք վերևում, պատճառ դարձավ միավորված հնդեվրոպական զինված ուժերի հանդես գալուն:

Ք.ա. 713-712թ.թ. Սարգոն II-ը օգտվելով Վանի թագավորությունում ծագած տարաձայնություններից ու հուրիական իշխանությունների բացահայտ ըմբոստացումից արշավեց Կիլիկիա, Թաբալ, Մալաթիա: Ռազմական տեսակետից նրա հաջողությունները չնչին էին, բայց Հայաստանի քաղաքական կյանքի համար ունեցավ մեծ, դարակազմիկ նշանակություն:

Այդ արշավանքի հետևանքով թուլացավ Մալաթիայի «Հզոր թագավորի» իշխանությունը, որը ինչպես նշեցինք վերևում հուրիական էր կամ ամուսնական կապերով կապված հուրիական արքայատոհմի հետ: Սրանից օգտվելով արմենները սկսում են փորձեր կատարել միավորվելու և ամրապնդելու իրենց իշխանությունը:

Մալաթիայի իշխանության թուլացման հետևանքով սկսում են նրա ենթակա իշխանությունների գահերին նստեցնել արմենական ծագում ունեցող թագավորների ու միաժամանակ աջակցել այն իշխանություններին, որոնցում մինչև այդ արդեն կառավարում էին արմենական հարստություններ: Մեզ հայտնի առաջին այդպիսի քայլը եղել է Կիլիկիայի Իլլուբրիայի (Լամբրոն) քաղաքում, որի կառավարիչ Կիրուայը ունենալով Թարզու և Ինջիրա քաղաքների աջակցությունը ապստամբություն բարձրացրեց: Ավելի մեծ արձագանք ունեցավ Թիլ-Գարիմու երկրի անկախանալը Մալաթիայից: Թիլ-Գարիմու երկիրը խեթական արձանագրություններում հիշատակվող Թեգերամա երկիրն է: Աստվածաշնչում այն կոչվում է «Տուն Թորգոմայ», իսկ հայ պատմիչները այս երկիրը կոչել են «Թորգոմի տուն» և այս անգամ նույնացրել ողջ Հայաստանի հետ: Նոր թագավոր է դառնում Գուրդին: Նրա անունը ցույց է տալիս նրա կապը փռյուգիացի-արմենների հետ նաև Փռյուգիական պետության հեղինակության աճը արմենների տարածքային ցեղային միության մեջ: Այս քայլերից անհանգստացած Ք.ա 685թ. Ասորեստանը Սենեքերիմ թագավորի գլխավորությամբ հատուկ արշավանք է իրականացնում նոր ստեղծված «Տուն Թորգոմայ» երկիր ցանկանալով գահընկեց անել Գուրդիին ու խափանել արմենական իշխանությունների միավորումը: Այս արշավանքը չհասավ իր նպատակին և կարճ ժամանակում առաջացան արմենական ծագման նոր իշխանական տներ: «Տուն Թորգոմա»-ից հետո Վանի թագավորության արևմուտքում, արմեններով բնակեցված մի տարածքում առաջանում է նոր իշխանություն, որը արձանագրություններում կոչվում է «Տուն Հայկունի»: Նույն շրջանի մասին խոսելիս Բաբելոնյան ժամանակագրության մեջ կան նշումներ, որ ստեղծվել է Հայկունիների իշխանություն: Մ. Խորենացին գրում է, որ իշխանությունը Հայաստանում նորից անցավ Հայկ նահապետի տոհմին, ու թագավոր դարձավ Հայկի սերնդից Պարույրը: Արմենական իշխանությունների միավորումից հետո կստեղծվեր մի նոր ահռելի թագավորություն, որը, կենտրոն ունենալով Մալաթիայի տարածքում ստեղծված «Տուն Թորգոման», արևմուտքում իր մեջ կընդգրկեր Փոքր Ասիայի կենտրոնական շրջանները, հարավում՝ Տավրոսի հարավային լանջերը, իսկ արևելքում կհասներ Արածանիի հովիտ: Այսպիսի լայնարձակ պետության ստեղծման հեռանկարը վախեցրեց ինչպես Ասորեստանին, այնպես էլ Վանի թագավորությանը: Ք.ա. 675թ. Ռուսա II-ը արշավեց Մալաթիա, Փռյուգիա և Խալիտ (վերջինիս տեղը հայտնի չէ, քանի որ այլ արձանագրություններում այն չի նշվում): Ռուսա II-ի արշավանքին մասնակցում էին նաև դրսից արդեն եկած զինվորական ուժեր, որոնց հույները կոչում էին կիմմերներ: Այս արշավանքը այնքան հզոր էր ու ազդեցիկ, որ հույները ողջ պատմությունը հետագայում բաժանեցին երկու մասի՝ դեպքեր, որոնք կատարվել էին մինչև այդ արշավանքը և՝ նրանից հետո: Հերոդոտոսը, նկարագրելով այդ արշավանքը, նշում է, որ արշավողները, ավերելով երկիրը, հասան մինչև Փոքր Ասիայի արևմուտքում գտնվող հունական քաղաքներին: Այս արշավանքի հետևանքով դադարեց գոյություն ունենալ Փռյուգիա պետությունը:

Ասորեստանը իր հերթին, օգտվելով այն ծանր վիճակից, որ ստեղծվել էր արմենական իշխանությունների համար, նաև նրանից, որ Ռուսա II-ը գլխավոր ուժերով գտնվում էր Փոքր Ասիայի արևմուտքում, փորձեց հաշվեհարդար տեսնել Արմենիա-Շուպրիա երկրի հետ:

Արմենիա-Շուպրիա երկիրը վաղուց դարձել էր Ասորեստանի ամենաոխերիմ հակառակորդներից մեկը: Այս երկիրը, հիմնականում տարածվելով Տավրոսի լեռներում և կենտրոն ունենալով անառիկ Սասունը, դարձել էր Ասորեստանից դժգոհ անձանց համար հանգրվան: Այս տարածք էին փախչում ստրուկներ, դժգոհ գյուղացիներ, արհեստավորներ ու անգամ զինվորականներ: Նրանք թագավորից ստանում էին հող, տուն, անասուններ և ազատություն, քանի որ արմենների մոտ շարունակում էր գոյություն ունենալ հին արիական պետության կառուցվածքը: Այս համակարգը ոչ ոքի, անգամ թագավորին, իրավունք չէր տալիս առանց դատի զրկել որևէ մեկին ազատությունից: Ստորին խավի մարդկանց մշտական փախուստը Ասորեստանի համար բնական էր, որ անհանգստացնող էր, բայց այն նոր չէր սկսվել և չէր կարող պատճառ դառնալ արշավանք սկսելու մի ժամանակ, երբ Ասորեստանի համար սկսվել էր քաղաքական ծանր շրջան:

Ք.ա. 681թ. Ասորեստանի թագավոր Սինաքերիբին սպանեցին նրա երկու որդիները: Այս դեպքը մեծ արձագանք ունեցավ, այդ պատճառով հիշատակվում է ինչպես Ասորական արձանագրություններում ու Բաբելոնյան ժամանակագրության մեջ, այնպես էլ Աստվածաշնչում: Այս մասին գրել է նաև հայ պատմիչ Մար Աբաս Կատինան, որից օգտվելով Մ. Խորենացին գրում է՝ «Սենեքերիմ թագավորի որդիները՝ Ադրամելեքն ու Սանասարը, նրան սպանելով փախան եկան մեզ մոտ»: Մ. Խորենացին շարունակելով նշում է, որ Աղձնիքի բդեշխական տունը ծագում է Աանասարից, որին հայոց թագավորը բնակեցնում է Հայաստանի հարավում՝ Ասորեստանի սահմանի մոտ: Աստվածաշունչը, խոսելով նույն դեպքերի մասին, նշում է, որ հայրասպան որդիները փախան Արարադի երկիր24: Այս նույն դեպքի նշումները տարբեր աղբյուրներում, չնայած իրենց որոշ տարբերությունների, ցույց են տալիս, որ Հայաստանը այդ շրջանում, առկա ներքին հակասություններով հանդերձ, մնում էր միասնական: Չնայած Հայկական լեռնաշխարհը բաժանված էր մնում առանձին ցեղային միությունների միջև, միևնույնն է, ինչպես հայ պատմագիրների, այնպես էլ օտար աղբյուրներում ընկալվում էր որպես մեկ ընդհանրություն, միասնական միատար հայ բնակչությամբ: Ինչպես կտեսնենք առաջիկա քննարկումներում, նույն վիճակը պահպանվեց նաև հետագայում, երբ Հայաստանը, ըստ ցեղային ներքին առանձնահատկությունների, բաժանվեց երկու վարչական միավորի՝ 13-րդ և 18-րդ սատրապությունների: 

Արմենիա-Շուպրիան իրեն այնքան անվտանգ էր զգում արմենական ցեղային միության ու ձևավորվող միացյալ իշխանության կազմում, որ, չվախենալով Ասորեստանի բնական վրեժխնդրությունից իր մոտ ընդունեց հայրասպաններին, երբ նրանք փախան Հայաստան: Հաշվարկը ճիշտ էր, ու նոր թագավոր դարձած Ասարխաբդդոնը երկար ժամանակ ոչինչ չարեց գերելու համար իր եղբայրներին՝ չնայած դրանից բխող ծանր հետևանքներին: Արձանագրություններից պարզ է դառնում, որ սկսվում է մեծ քանակությամբ զինվորների, անգամ զորավարների փախուստն իրենց զինվորներով դեպի Արմենիա-Շուպրիա, որը դառնում էր ապստամբ խռովարարների կարևոր հենակետ Ասորեստանի դեմ: Ասարխաբդդոնի զգուշության պատճառը ոչ միայն Ասորեստանի ներքին ծանր վիճակն էր, այլև այն, որ առճակատման դեպքում հնարավոր էր Ռուսա II-ի միջամտությունը ի պաշտպանություն Արմենիա-Շուպրիայի:

Ք.ա. 673թ. Ասորեստանը, օգտվելով Ռուսա II-ի երկու տարի առաջ իրականացրած արշավանքի հետևանքով արմենական ցեղային միությունում ստեղծված ծանր վիճակից, նաև Ռուսա II-ի բացակայությունից, որը դեռ գտնվում էր Փոքր Ասիայի արևմուտքում, հարձակվեց Արմենիա-Շուպրիայի վրա: Ասորեստանը ավերեց ու թալանեց մայրաքաղաքն ու մի շարք բնակավայրեր, բայց հաջողությունները նորից չնչին էին: Եթե անգամ ազատատենչ Սասունին հնարավոր եղավ հնազանդեցնել, ապա միայն կարճ ժամանակով, քանի որ մեզ հասած Ասորեստանին հարկատու երկրների ցուցակում բացակայում է Արմենիա-Շուպրիայի անունը:

Չնայած Ասորեստանի ժամանակավոր հաջողություններին (եթե, իհարկե դրանք համարենք հաջողություններ)՝ դրանք կարճ տևեցին, որովհետև նրա դեմ սկսում են միացյալ հանդես գալ ոչ միայն հայկական իշխանություններն ու նրանց օգնության եկած զինված ուժերը, այլև սեմական բնակչությունը Բաբելոնի գլխավորությամբ, որը միացել էր արիական իշխանություններին ու էլամ պետությանը և պայքար Էր մղում իր անկախության համար:

Փռյուգիայի ոչնչացումը լավ պայմաններ ստեղծեց Փոքր Ասիայի արևմուտքում գտնվող Լյուդիական պետության համար, որը մինչև այդ թույլ երկիր Էր: Նա, չունենալով որևէ միավորված հակառակորդ, արագ հզորանալով, թերակղզում սկսեց իրեն միացնել նաև նախկին Փռյուգիայի տարածքները: Հավանաբար սրա հետևանքով տեղի ունեցավ գրաված տարածքներից արմեն-փռյուգիացիների հոսքը դեպի արևելք: Սրա հետևանքով Ք.ա. 7-րդ դարի վերջին Վանա լճից հյուսիս, Փոքր Հայքի զգալի մասը՝ Վանից հարավ գտնվող Խուբուշկան, հիմնականում բնակեցված էին արմեններով: 

տուն

3.Ասորեստանի կործանումը և Առաջավոր Ասիան

«Ձեր ունեցած զորքերով բռնեցեք Ասորեստանի թագավորի նահանգապետերին Կումայում ու քարշ տվեք նրանց իմ մոտ»:

Այս հրամանը, որ իր զորավարներին տվել է Ռուսա I-ի որդի Արգիշտի II-ը մեզ է հասել Սարգոն II-ի լրտեսների գրած զեկուցագրերից:

Նոր զինվորական ուժերի երկիր մտնելու հետ Վանի թագավորության դիրքերը դարձան շատ ավելի ամուր: Ինչպես Սարգոն II-ը, այնպես էլ նրան փոխարինած Սինախերիբը, ամեն ինչ անում են խուսափելու համար Վանի թագավորության հետ բախումներ ունենալուց: Նույն լրտեսները զեկուցում էին, որ Արգիշտի II-ը պահանջում է իր զորքերից՝ «Կերակրեք ձիերին ու եղեք պատրաստ»:

Արգիշտի II-ը իրականացրեց մի այնպիսի արշավանք, որի նմանը իր մասշտաբով ու հեռավորությամբ ողջ Վանի թագավորության պատմության ընթացքում մեզ հայտնի չէ: Նրա զորքերը արշավով հասան մինչև Կասպից ծովի արևելյան ափը։ Այս արշավանքից հետո արձանագրություններում ավելի հաճախ են նշվում սկյութ զինվորների արշավանքների մասին, որից կարելի է եզրակացնել, որ նոր, թարմ, մեծաքանակ զորքեր էին մտել ու տեղաբաշխվել տարածաշրջանում: Հավանաբար այս արշավանքը նպատակ է ունեցել ապահովել Միջին Ասիայից նոր ուժերի ապահով թափանցելը Իրանական բարձրավանդակ ու նրանց տեղավորելը սահմանային շրջաններում:

Ռուսա I-ի և Արգիշտի II-ի վարած քաղաքականության ու ակտիվ գործունեության շնորհիվ Ասորեստանի հյուսիսային ու արևելյան սահմանամերձ ողջ շրջաններում ստեղծվում է ռազմական բնակավայրերի շղթա ու ձևավորվում հակաասորական ընդհանուր ճակատ, որի մեջ մտնում էին Խուբուշկան, Մուծածիրը, Մանան, Մեդիան, Պարսուան: Նոր ստեղծված իրավիճակը հնարավորություն տվեց Ռուսա II-ին զբաղվել երկրի միավորման գործով և, ինչպես տեսանք վերևում, նա արշավեց արևելքը թուլացնելու և իրեն միացնելու ինքնուրույնության ձգտող արմենական իշխանությունները:

Ք.ա. 7-րդ դարի ասորական պաշտոնական արձանագրությունները պահպանել են իրենց գոռոզ գրելաոճը, և դրանցում երկիրը պատկերվում է հզոր, անպարտ ու իշխող ողջ տարածաշրջանում: Միայն դրանց վրա հենվելով որոշ պատմաբաններ կարծում են, որ այս շրջանում պահպանվել է Ասորեստանի հզորությունը ու անգամ Ասորեստանը առավելության հասնելով իր գլխավոր հակառակորդ Վանի թագավորության նկատմամբ կարողացել է նոր նվաճումներ իրականացնել: 

Նույնիսկ ասորական արձանագրությունների տրամաբանական վերլուծությունը այլ եզրակացությունների կարող է հանգեցնել մեզ: Երկրի հարավում Բաբելոնը ու էլամը ստեղծում են հակաասորական դաշինք: Ասորական թագավոր Սինախերիբը, զգալով վտանգը, արշավում է Բաբելոն և այնտեղից 200 հազար սեմականների քշում հյուսիս ու բնակեցնում սահմանամերձ շրջաններում: Միաժամանակ ավերվեցին Միջերկրածովյան երկրները, Փյունիկյան քաղաքներն ու Պաղեստինը: Այս տարածքներից նույնպես հարյուր հազարավոր բնակիչներ տեղափոխվեցին հյուսիս: Չնայած այս գազանային, բարբարոս պահվածքին Ք.ա. 691թ. Սինախերիբը ստիպված էր առաջին արշավանքից 11 տարի հետո նորից արշավել Բաբելոն: Սինախերիբը գրում է իր ջախջախիչ, փայլուն հաղթանակի մասին, բայց ստիպված էր նահանջել: Նահանջի պատճառը պարզվում է Բաբելոնյան ժամանակագրության շնորհիվ, որից երևում է, որ «փայլուն հաղթանակը» իրականում պատմական կեղծիք է: Ասորական բանակը, պարտություն կրելով, ստիպված նահանջել է: Չնայած մեծ զոհերին ու դժվարություններին Սինախերիբը լավ էր հասկանում, որ առանց սեմական ուժերի միավորման իրենք դատապարտված են և Ք.ա. 689թ., օգտվելով էլամում սկսված խառնակչությունից, կարողացավ գրավել Բաբելոնը: Քաղաքի ողջ բնակչությունը քշվեց գերության, քաղաքը թալանվեց ու ավերվեց: Այդ բոլորը քիչ համարելով՝ Սինախերիբը հրամայեց ավերված քաղաքը ծածկել Եփրատի ջրերով:

Վիճակը ավելի բարդացավ Ասորեստանի Սինախերիբի սպանությունից հետո, երբ թագավոր դարձավ նրա որդի Ասարխադդոնը: Նրա շրջանի պաշտոնական արձանագրությունների ոճը դառնում է ավելի գոռոզ ու ինքնահավան, բայց պահպանվել են նրա հարցումները Շամաշ աստծուն, որտեղ նա ավելի ազնիվ է ինքն իր վախի ու ինքն իր հետ։ Նրան հուզում է՝ «Արդյոք Գիմիրքի, Մուգայի, Մանայի հետ կմիանան Սապարդայի Դուսանին և Կաշտարիրին ու արդյոք նրանք կսկսեն նոր հարձակում»: Մինչ այդ, ինչպես պարզվում է այդ փաստաթղթից, այս երկրները ու նրանց միացած զինվորական ուժերն արդեն Ասորեստանից խլել էին Կիշասու, Ուշիշ, Սանդու, Կիլման, Սուբա, Շատրուկբի, Ամութ և Դուր-Բել քաղաքները: Նրանց տեղը հայտնի չէ, բայց պարզ է, որ հակառակորդը արդեն մտել էր բուն Ասորեստանի տարածքը, որը չէր կարող չանհանգստացնել: Ասարխադդոնի կառավարման տարիներին (Ք.ա. 681- 669թ.թ.) տեղի ունեցան նաև այլ կարևոր իրադարձություններ, որոնք մեծ ազդեցություն ունեցան համաշխարհային պատմության վրա: Նոր զինված ուժերի թափանցումով և նրանց օգնությամբ մարական ու պարսկական ցեղերը միավորվեցին ու հիմք դրեցին իրենց ազգային պետություններին ու այդ պետությունների սահմաններում ձևավորվեցին մարական ու պարսկական ազգերը:

Մարական ցեղերը Ք.ա. 8-րդ դարի վերջին կորցրեցին իրենց ինքնուրույնությունը և նշվում են որպես Ասորեստանի ենթակա տարածք: Իրականում նրա իշխանությունը ավելի շատ ձևական էր ու դուրս չէր գալիս Ասորեստանի հիմնած զինվորական կայազորների սահմաններից, որտեղ նրանք գտնվում էին շրջապատված վիճակում: Ք.ա. 673-672թ.թ. մեդիական ցեղերը ապստամբեցին և հիմք դրեցին իրենց միացյալ թագավորությանը: Հերոդոտոսը նշում է, որ ցեղերը եղել են ընդամենը վեցը՝ բուսերը, պարետակենները, ստրաքատները, արիզանտները, բուդիները և մոգերը: Նրանց միավորել ու Մեդիայի առաջին թագավոր է դարձել Դեյոկեսը: Ցեղերի քանակությունը բավականին փոքրաթիվ է, և այդ պատճառով խիստ անհավանական է, որ մարերը կարողանային առանց լուրջ արտաքին աջակցության այդքան կարճ ժամանակում ոչ միայն միավորել ողջ Իրանական բարձրավանդակը, այլև գլխավորել Ասորեստանի դեմ պայքարը: Ճիշտ է, Ուրատրի կոչվող հուրիական ցեղային միությունը նույնպես կազմված էր ընդամենը 8 ցեղերից, բայց իրենց իշխանությունը Հայկական լեռնաշխարհի վրա տարածելու համար նրանց պետք եղավ հարյուրամյակներ ու նպաստավոր պայմաններ: Մարերի հաջողությունը անհնարին է բացատրել, եթե չընդունենք սկյութների էական դերը ու այն հարաբերությունները, որ ձևավորվեցին նոր, պայմաններում Վանի թագավորության ու հուրիական իշխանությունների միջև:

Պարսկաստանը, որը դեռևս Իշպուինինի արձանագրություններից հայտնի էր որպես Պարսուա երկիր, Ք.ա. 675թ. նույնպես կարողացավ միավորել իր առանձին ցեղերին մի ընդհանուր պետության մեջ: Նոր ստեղծված պետության թագավոր դարձավ Աքեմենյան տոհմից Չիշպիշը, որի համար համաշխարհային պատմության մեջ այս պետությունը ստացավ Աքեմենյան Պարսկաստան անունը:

Ռուսա II-ի Ք.ա. 675թ. դեպի արևմուտք իրականացվող արշավանքի ժամանակ երկրի արևելքում թուլացավ կենտրոնական իշխանության ազդեցությունը, որի հետևանքով պայքարի ղեկավարումը ամբողջությամբ իր ձեռքն է վերցնում սկյութ զինվորականությունը։ Նրանք Ք.ա. 675թ. համախմբեցին պարսկական, Ք.ա. 672թ.թ. մարական ցեղերին, իսկ իրենք միաժամանակ հիմնավորվեցին Խուբուշկա , Մանա ու Մուծածիր երկրներում: Փաստորեն այս քայլերի հետևանքով Վանի թագավորությունը ներփակվեց Հայկական լեռնաշխարհում և աստիճանաբար դուրս մղվեց ռազմական գործողությունների թատերաբեմից: Հերոդոտոսը նշում է, որ սկյութները 28 տարի իշխեցին Ասիայում: Հավանաբար այս պնդումը վերաբերում է մեր նշած շրջանին, երբ Ասորեստանի դեմ պայքարը սկսեց գլխավորել սկյութ զինվորականությունը: Այդ են ապացուցում նաև ասորական արձանագրությունները։ Նրանցում չկան նշումներ Վանի թագավորության մասին, դրան հակառակ՝ մշտապես գրվում է տարբեր տարածքներում սկյութների դեմ տարված ճակատամարտերի մասին:

Ասարխադդոնը մահացավ Ք.ա. 669թ. ճանապարհին, երբ շարժվում էր Եգիպտոս ճնշելու Եգիպտոսում սկսված ապստամբությունը։ Նա դեռ իր կենդանության օրոք ժառանգորդ էր հռչակել իր կրտսեր որդի՝ Աշուրբանապալին և ողջ Ասորեստանին ստիպել էր երդում տալ նրան: Աշուրբանապալի ավագ եղբայրը հոր մահից հետո ժառանգեց Բաբելոնի գահը: Դա դարձավ պատճառ նոր առճակատման: Բաբելոնը ստեղծեց նոր հակաասորական դաշինք ու ապստամբեց: Բաբելոնի հետ դաշինքի մեջ մտան Եգիպտոսը, էլամը, Պաղեստինը, Միջերկրածովյան տարածքներն ու արաբական շեյխերը: Չնայած դաշինքը մեծաքանակ էր, բայց ամուր չէր ու չտվեց ցանկալի արդյունք: Բազմաթիվ քաղաքներ վճռորոշ պահին անցան Ասորեստանի կողմը կամ, լավագույն դեպքում, պահպանեցին չեզոքություն:

Աշուրբանապալը սկսեց գործել հին փորձված, դավադրության ու դաժանության, մեթոդներով: Բաբելոնին օգնության շտապող էլամական բանակի թիկունքում Ասորեստանը կարողացավ հրահրել խռովություն, որով չեզոքացրեց էլամից սպառնացող վտանգը: Արաբական շեյխերից բացի ոչ ոք Բաբելոնին օգնության ցույց չտվեց: Երեք տարվա պաշարումից հետո Բաբելոնը հանձնվեց: Բաբելոնի ապստամբ թագավորը գերադասեց չհանձնվել իր եղբոր ողորմածությանը։ Նա այրեց իր պալատը ու կամավոր մտավ այրվող պալատ: Միջերկրածովյան երկրները նույնպես թալանվեցին ու ավերվեցին, Աշուրբանապալը, վերջացնելով հաշիվները եղբոր հետ շարժվեց էլամի վրա: Երկիր, որ գոյություն ուներ սկսած շումերական ժամանակաշրջանից, դադարեց գոյություն ունենալ։ Նրա մայրաքաղաք Շոշը թալանվեց ու ավերվեց: Երկրից դուրս բերվեց դարերով կուտակված հարստությունը: Գերի տարվեցին անգամ աստվածների արձաններն ու էլամական թագավորների ոսկորները:

Թվում Է, այս դեպքերը պետք է ավելի հզորացնեին Ասորեստանը: Վերջապես Ասորեստանը ոչնչացրել Էր հարավում գտնվող իր հակառակորդներին և կկարողանար իր ողջ ուժերը նետել հյուսիս՝ արիական միավորված ուժերի դեմ: Թվում է, մոտ էր Ասորեստանի դարավոր երազանքը՝ ոչնչացնել իր հակառակորդներին, միավորել սեմական ցեղերին ու հասնել համաշխարհային տիրապետության: Իրականում Աշուրբանապալը այս քայլով վերջին հարվածը հասցրեց իր տերությանը: Մեդիան, օգտվելով էլամի ոչնչացումից, գրավեց նրա տարածքը, ավարտեց Իրանական բարձրավանդակի նվաճումը, և արևելքից Ասորեստանի շրջափակումը դարձավ կատարյալ (Նկ.4):

Աշուրբանապալի վերջին արձանագրությունը, որ հասել է մեզ, գրվել է Ք.ա. 636թ.-ին, որից հետո նրա մասին որևէ տեղեկություն չկա:

Շատ քիչ, անհասկանալի ու հակասական են տեղեկությունները Ք.ա. 7-րդ դարի վերջին ընկած ժամանակաշրջանի մասին: Այս շրջանում Իրանական բարձրավանդակում և նրա հարակից շրջաններում տեղի ունեցան մի շարք դեպքեր, որոնց շարժառիթները, հավանաբար աղբյուրներ չլինելու պատճառով, մինչև վերջ կմնան անհասկանալի ու անբացատրելի:

Այս դեպքերի մասին մեզ նորից տեղեկություններ է տալիս Հերոդոտոսը, բայց նրան ուսումնասիրելուց հետո մնում են ավելի շատ հարցեր, քան առաջացած հարցերին պատասխաններ:

Հերոդոտոսը նշում է, որ մարերը, չնայած գտնվում էին սկյութների գերիշխանության տակ, բայց արշավում են Ասորեստանի մայրաքաղաք՝ Նինվե, և չեն կարողանում գրավել միայն այն պատճառով, որ Ասորեստանին օգնության են գալիս նախկին թշնամի սկյութները:


Նկ.4 Առաջավոր Ասիան Ք.ա. 7-րդ դարի վերջին

 

Դրանից հետո սկյութները արշավում են Ասորեստանից անկախացած Եգիպտոս և փարավոնից ընծաներ ստանալով վերադառնում Ասիա: Սկյութների տիրապետությունը Ասիայում (ըստ Հերոդոտոսի) ավարտվեց, երբ մարերը սկյութների մի մասին խնջույքում ոչնչացրեցին, իսկ մնացածները հեռացան երկրից:

Տարօրինակ է նաև Մանա երկրի պահվածքը: Երկիրը, որը վերջին 100 տարվա ընթացքում եղել էր Ասորեստանի դեմ պայքարի դրոշակակիրը, այժմ, երբ Ասորեստանը թուլացել էր և գաղտնիք չէր նրա մոտալուտ կործանումը, Ք.ա. 616թ. նրա զորքերը պաշտպանում են Ասորեստանը Բաբելոնի հարձակումից, փաստացի ամրապնդելով իրենց գերությունը: Բաբելոնի դաշնակից Եգիպտոսը նույնպես փոխել է իր դաշնակցին ու միացել Ասորեստանին: Ուժերի այս վերադասավորումը կարելի է բացատրել միայն նրանով, որ Բաբելոնի ու Մեդիայի միջև Ասորեստանի դեմ կնքված դաշինքը դժգոհություն էր առաջացրել երկու պետությունների որոշ դաշնակիցների շրջանում և հանգեցրել նրանց պառակտմանը:

Վանի թագավորության ազդեցության թուլացումը, ավելի ճիշտ վերացումը տարածաշրջանում, բարձրացրել էր Մեդիայի դերը դաշինքում: Պատմության հետագա ընթացքը ցույց տվեց, որ մարերը ձգտում էին ստեղծել ավելի կենտրոնացված պետություն, քան Վանի թագավորությունն էր, որն, իհարկե, պետք է ղեկավարեին իրենք, իրենց թագավորի գլխավորությամբ: Սրան առաջին հերթին դեմ կլինեին սկյութ զինվորները, որոնք չէին ցանկանում ստեղծել խիստ կենտրոնացված պետություն, որում կկորցնեին իրենց ղեկավար դերը: Սկյութները ինչ-որ տեղ դեմ էին նաև Ասորեստանի վերջնական ոչնչացմանը, որով տարածաշրջանում կավարտվեր նաև իրենց առաքելությունը:

Մեդիայի գերիշխանության ձգտմանը դեմ էր նաև Մանա երկիրը: Մարական ցեղերը փոքրաթիվ էին և Մանան ինքը կարող էր հավակնել ղեկավարելու ստեղծված դաշինքը: Այդպիսին է եղել իրականությունը, թե ոչ այժմ պարզել անհնարին է, բայց մնում է փաստը՝ Մեդիայի ու Բաբելոնի միջև կնքած դաշինքը դարձավ Ասորեստանի կործանման սկիզբը:

Ք.ա. 626թ. Բաբելոնը ապստամբեց ու ազատագրվեց վերջնականապես: Բաբելոնի թագավոր դարձավ Նաբոպալասարը: Ք.ա. 614թ. Մեդիայի ու Բաբելոնի զորքերը առանձին-առանձին արշավեցին Աշուր: Մինչև բաբելոնական զորքերի տեղ հասնելը քաղաքն արդեն գրավել ու ավերել էր մեդիական բանակը: Աշուր քաղաքի ավերակների վրա, որը եղել էր Ասորեստանի սկիզբն ու հիմքը, երկու դաշնակիցները ամրապնդեցին իրենց դաշինքն, ամուսնացնելով իրենց զավակներին: Ք.ա. 612թ. դաշնակից զորքերը երեք ամիս պաշարելուց հետո գրավեցին ու ավերեցին Ասորեստանի Նինվե մայրաքաղաքը: Ասորեստանի կողմից պատերազմի մեջ մտավ Եգիպտոսը, բայց Ք.ա. 605թ. եգիպտական բանակն ու ասորական զորքերի մնացորդները վերջնական, ջախջախիչ պարտություն կրեցին, որով ավարտվեց Ասորեստանի պատմությունը:

Ասորեստանի կործանումից հետո Մեդիան ու Բաբելոնը իրար միջև բաժանեցին Ասորեստանի նախկին տարածքները և գործում էին առանձին:

Նաբոպալասարը զորքերի հրամանատարությունը հանձնեց իր Նաբուգոդոնոսոր որդուն: Նա ստիպված էր կռվել ոչ միայն պայքարը շարունակող Եգիպտոսի, այլև վերջինիս դրդումով ապստամբած Սիրիայի, Պաղեստինի ու փյունիկյան քաղաքների դեմ: Նա Ք.ա. 605թ. ստիպված վերադարձավ Բաբելոն, քանի որ մահացել էր հայրը: Պատերազմը շարունակվեց Ք.ա. 601թ.-ից մինչև 590-ական թվականները, և միայն մեծ զոհերի գնով Բաբելոնը կարողացավ իրեն ենթարկել այս տարածքները: Մեդիայի կողմից Իրանական բարձրավանդակի նվաճումը ավարտվել էր մինչ այդ, և նա, հաղթանակ տանելով Ասորեստանի նկատմամբ, սկսեց փորձել իր ազդեցությունը տարածել նաև հարեվան արյունակից իշխանությունների վրա, ինչպիսիք էին Մանան ու Խուբուշկան, բայց կողմնակի փաստերը ապացուցում են, որ Մանա երկիրը դեռ երկար պահպանեց իր անկախությունը:

Փռյուգիայի ոչնչացման պատճառով նրանից արևմուտք գտնվող Լյուդիան նպաստավոր պայմաններ ստացավ հզորանալու ու իր տարածքները ընդարձակելու համար: Այնտեղ նոր հարստության հիմնադիր Գիգեսը կարողացավ խուսանավել կիմմերական ուժերի ու Ասորեստանի միջև և պահպանեց իր իշխանությունը։ Չնայած կիմմերները, Ասորեստանի հետ դաշնակցելու համար, գրավեցին Լյուդիայի մայրաքաղաք Սաբդեսը և կռվում սպանվեց թագավոր Գիգեսը, բայց Լյուդիան ոչ միայն պահպանեց իր գոյությունը, այլև ընդլայնեց իր տարածքը ի հաշիվ հարևանների։ Արևմուտքում Լյուդիան, օգտվելով հունական քաղաքներում ընթացող դասակարգային պայքարից, իր սահմանը հասցրեց մինչև Միջերկրական ծով, իսկ արևելք տարածվելուն օգնեց այն ժամանակ ավելի մեծ չափեր ընդունած միջցեղային պայքարը, որ կար Հայկական լեռնաշխարհում Վանի թագավորության ու արմենական իշխանությունների միջև։ Լյուդիայի պահպանմանն ու ընդարձակմանն աջակցեց նաև այն, որ կիմմերների մի մասը, հանձինս Բալկաններից եկած տռերների, արյունակցական կապ ունեին լյուդացիների հետ ու պաշտպանում էին նրանց։

տուն

4.Ասորեստանի կործանումն ու Հայաստանը

Ասորեստանի գոյության վերջին տարիների արձանագրություններում, երբ Առաջավոր Ասիայում կատարվում էին կարևորագույն քաղաքական ու ռազմական դեպքեր, չկան տեղեկություններ Հայկական լեռնաշխարհի մասին, և դա բնական է: Վանի թագավորությունը այլևս չուներ Ասորեստանի հետ ընդհանուր սահման ու չէր մասնակցում անմիջապես նրա դեմ պայքարին: Հայաստանում ընթանում էր լարված պայքար տարածքի վերաբաժանման համար ու Վանի թագավորները արտաքին քաղաքականությամբ ակտիվորեն զբաղվելու ժամանակ ու ռազմական ուժեր չունեին: Վերջին արձանագրությունը, որում նշվում է Վանի թագավորության անունը, վերաբերում է Աշուրբանիպալ թագավորի կողմից Սարդուրի III-ի ուղարկած պատվիրակության հետ հանդիպմանը, երբ Աշուրբանիպալը գրավել ու ավերել էր Էլամի մայրաքաղաքը: Այլ աղբյուրներ չլինելու հետևանքով արձանագրությունը մեկնաբանվել է կամայականորեն ու դիտավորյալ փաստերը աղավաղված են: Հիմք ընդունելով այդ մեկնաբանությունները աղավաղվել է հայոց պատմության մի կարևոր շրջան: Առանց որևէ հիմքի սկսել են հիմնավորված համարել Վանի թագավորության թուլացման ու կործանման վարկածը, որից հետո իբր Հայկական լեռնաշխարհ մտած հայկական ցեղերը հնարավորություն ստացան ստեղծելու իրենց պետությունը: Արձանագրությունը, ինչպես նաև այդ շրջանը ավելի ճիշտ հասկանալու համար փորձենք այն մեկնաբանել ինքնուրույն:

Արձանագրությունում գրված է՝ «Ուրարտուի թագավոր Սարդուրին, որի թագավոր հայրերն ուղարկել են իմ հայրերին «եղբայրությունը» այդ ժամանակ լսելով հուժկու գործերի մասին, որ մեծ աստվածները սահմանել էին ինձ համար, ուղարկեց ինձ հանձնելու, ինչպես որդին իր հորը, տիրակալին պատշաճ ողջույն, և այդ առթիվ նա ինձ հղեց հետևյալ պատգամը՝ «Ողջո՜ւյն, իմ տե՛ր թագավոր» և հարգանքով ու խոնարհաբար իմ դիմաց բերեց, տվեց իր ծանրաքաշ նվերը»:

Նիկողայոս Ադոնցը քննելով այս արձանագրությունը, նշում է, որ առաջինը, Սարդուրի III-ի վասալական կախման մասին Ասորեստանից, կարծիք է հայտնել Վինկլերը, բայց հետագայում ավելի խոր ուսումնասիրելուց հետո ինքն էլ մերժել է այդ թեզը: Շարունակելով նյութի քննարկումը Ադոնցը բերում է մի շարք փաստեր՝ երկու թագավորների տարիքային մեծ տարբերությունը, նվերների, այլ ոչ հարկի հանձնումը: Այդ ժամանակ Ասորեստանի ոչ կայուն վիճակը, որոնք հաստատում են, որ ոչ մի դեպքում չի կարելի խոսել Վանի թագավորության Ասորեստանից վասալային կախման մասին: Ն. Ադոնցի բերած ծանրակշիռ փաստերին կարելի է ավելացնել նաև մի քանի այլ ապացույցներ: Ասորեստանը, որ դարեր շարունակ անհաշտ պայքարի մեջ էր Վանի թագավորության հետ, այնպիսի լարված ժամանակ, ինչպիսին էր Ք.ա. 7-րդ դարի երկրորդ կեսը, երբ ստիպված էր անհաշտ կռիվ մղել իր դեմ միավորված հարեվանների և նրանց աջակցող ենթակա երկրների դեմ, լռության չէր մատնի այնպիսի մի կարևոր փաստ, ինչպիսին էր Վանի թագավորության կամավոր կախվածության ընդունումը Ասորեստանից: Այն, որ ասորական արձանագրություններում, ինչպես նաև Բաբելոնյան ժամանակագրության մեջ չկա այդ մասին որևէ նշում, խոսուն է: Նաև տրամաբանական է, որ Վանի թագավորները, որոնք չգնացին Ասորեստանի նկատմամբ որևէ զիջման անգամ այն ժամանակ, երբ թշնամու զորքերը պաշարել էին մայրաքաղաք Տուշպա- Վանը, հիմա, երբ Ասորեստանը խիստ թուլացել էր, անիմաստ է կարծել, որ Վանի թագավորությունը կգնար այդպիսի ստորացուցիչ քայլի ու կընդուներ իր կախվածությունը Ասորեստանից: Դրա օգտին է խոսում նաև արձանագրության ոճը: Աշուրբանիպալի արձանագրությունը գրված է մեղմ, բարեկամական ոճով ու չկան կաղապարված այնպիսի արտահայտություններ, որոնք հատուկ են ասորական գոռոզ ոճին՝ «սարսափեց իմ ուժից», «սարսափած ընկավ իմ ոտքերը», «որպես ստրուկ բերեց հարկ իմ ոտքը», որոնք ցույց կտային Վանի թագավորի նկատմամբ Ասորեստանի ամենափոքր իսկ առավելության գոյությունը: Այս բոլորից հետո կարող ենք պնդել, որ այդ մեծ պայքարի շրջանում Վանի թագավորությունը չոչնչացավ: Երկիրը ունեցավ տարածքային մեծ կորուստներ, ու մեծ փոփոխություններ կրեց երկրի կառավարումը, բայց չփոխվեց անգամ կառավարող արքայատոհմը, որի մասին կխոսենք հետագայում: Վանի թագավորության տարածքների կրճատումը պատճառ դարձավ, որ հայկական ցեղերը գլխավորապես ներփակվեցին Հայկական Լեռնաշխարհի տարածքում ու ավարտվեց առանձին տարածքային ցեղային միությունների միաձուլումը և հայ ազգի վերջնական ձևավորումը: Արարորդիները գլխավորապես ձուլվեցին, բայց նրանց կենտրոն հանդիսացող Արարատյան դաշտում գտնվող Ազա երկրում նրանց գոյության մասին նշում են Մովսես Խորենացին ու Հերոդոտոսը: Քսենոփոնը արարորդիների մասին խոսելիս (Հերոդոտոսը ու Քսենոփոնը նրանց ր-լ զուգորդման պատճառով կոչել են ալարորդիներ) շեշտել է նրանց նմանությունը կոլխերին: Մեր U գրքում տեսանք, որ Ցոլխը իր Այա երկրով գտնվում էր Ճորոխ գետի ավազանում և կապ չուներ հետագայում ստեղծված Կոլխիդայի հետ: Այս նմանությունը տեղիք է տալիս կարծելու, որ Արարատյան դաշտից կտրված արարորդիների առանձին ցեղեր բնակվել են նաև հյուսիս-արևմուտքում, գուցե նաև այլ վայրերում:

Չնայած ստեղծված պայմաններում վերացան տարբեր հայկական ցեղերի միջև գոյություն ունեցող տնտեսական, հասարակական ու մշակութային առանձնահատկությունները, բայց քաղաքական դեպքերի բերումով Հայկական լեռնաշխարհում ձևավորվեցին երկու հայկական թագավորություններ, որոնք ոչ միայն նույն ժողովրդի իշխանությունն էին, այլև երկու արքայատոհմերն էլ իրենց ծագումը հանգեցնում էին Հայկ նահապետին: Սա ի վերջո պետք է հանգեցներ համաձույլ, միասնական, ազգային պետության ստեղծմանը, որի շնորհիվ, չնայած հետագա բազմաթիվ փորձություններին, հայ ազգը կարողացավ իր տեսակը անխախտ հասցնել մինչև 21-րդ դար:

տուն

I-ին գլխի եզրակացություններ

Ք.ա. 7-րդ դարը մարդկության պատմության համար ունեցավ դարակազմիկ նշանակություն: Առաջավոր Ասիայում Վանի ու Ասորեստանի միջև դարավոր պայքարը հանգեցրեց արիական ու սեմական (արար ու անան) աշխարհների միջև առճակատման: Իրենց ավելի բարձր կազմակերպվածության ու մարտունակության շնորհիվ հաղթեցին արիական ցեղերը, որոնք էլ որոշեցին մարդկության զարգացման հետագա ուղին:

Պայքարի շրջանում Առաջավոր Ասիայում արիական ցեղերից սկսեցին ձևավորվել ավելի միասնական, համախմբված մարդկային խմբեր՝ ազգեր, որոնց ստեղծած ազգային պետությունները ավելի միավորված ու կայուն էին, քան մինչ այդ գոյություն ունեցող Ասորեստանը կամ Վանի թագավորությունը: Վանի թագավորությունը չնայած տարածվում էր Փոքր Ասիայի ու Իրանական բարձրավանդակի վրա ու արքայից- արքայի իշխանությունը ձևական ընդունում էին հավանաբար հնդեվրոպական ծագման ցեղերի մեծ մասը, միևնույն է, նա ուժի ու բռնության միջոցով էր կարողանում պարտադրել իր իշխանությունը: Այժմ ազգերի ձևավորումով ձևավորվեցին ազգային ընդհանուր շահեր, ազգապահպան գաղափարներ, որով բարձրացավ ազգային միասնությունն ու պետության ներքին ամրությունը: Վերացան ներքին միջցեղային պայքարն ու ընդվզումները:

Կարևոր է նաև սկյութների հարցը։ Մեզ հասած փաստերը ոչ մի հիմք չեն տալիս կարծելու, որ Ք.ա. 8֊րդ դարի վերջում Հյուսիսային Կովկասից Առաջավոր Ասիա նոր ցեղերի արշավանք է տեղի ունեցել: Փաստերը պնդելու են, որ այդ շրջանից սկսած տարբեր վայրերից ու տարբեր ուղղություններով մեր տարածաշրջան են մտել լավ մարզված, կազմակերպված, զինված ջոկատներ՝ սպարներ, որոնց օգնությամբ արիական ծագման իշխանությունները կարողացան վերադասավորել իրենց ուժերը և փայլուն հաղթանակ տարան իրենց գլխավոր հակառակորդ Ասորեստանի դեմ, որը դադարեց գոյություն ունենալուց: Հարյուր տարի շարունակված պայքարից հետո եղած զինվորների ժառանգների մի մասը մնալով ձուլվեցին տեղի ազգերին, իսկ մի մասը հեռացան Հյուսիսային Կովկաս՝ հիմք դնելով այնտեղ սկյութներ կոչվող ժողովրդին: Այժմ անհրաժեշտ է պարզություն մտցնել երկու կարևոր հասկացությունների միջև: Հաճախ ծագում են դժվարություններ ժողովրդի ծագման ու կազմավորման միջև եղած տարբերությունը հասկանալու համար: Հարցը շատ ավելի է բարդանում, երբ այն վերաբերում է հայկական էթնոսին:

Գոյություն ունեցած և այժմ էլ գոյություն ունեցող ժողովուրդների պարագայում նրանց ծագումն ու կազմավորումը մեծ մասամբ այն շրջանն է, երբ կոնկրետ տարածքում ավարտվում է մարդկային մեծ խմբերի վերաբնակեցումն ու սկսվում է ձևավորվել մշակութային, հասարակական, քաղաքական ու վարչական ամբողջություն և նոր ձևավորված մարդկային խումբը զգում է իր միասնականությունն ու կապը տվյալ տարածաշրջանի հետ: Հայ էթնոսի պարագայում հարցը այլ է: Հայկական էթնոսն իր ծագումով և կազմավորումով տարբերվում է մյուս ազգերից ու ժողովուրդներից: Հայ տեսակի ծագումը փաստացի սկսվում է մարդու ծագման հետ միաժամանակ, որի արդյունքն է հայկական գենի 40-50 հազարամյա տարիքը: Ռուբեն Հարությունյանն իր «Ի՞նչ են պատմում մեր գեները» գրքում, հենվելով նորագույն հետազոտությունների վրա, արել է մի շարք կարևոր եզրահանգումներ. «Մենք ստացել ենք այն ժամանակը, որը պահանջվել է հայ ժողովրդի ժառանգական հատկանիշների ստեղծման ու տարբերակման համար, և այն հասնում է մոտավորապես 40-50 հազար տարվա»: Դրանից հեղինակը կատարում է մի կարևոր եզրահանգում: Այս արդյունքը համընկնում է Ն. Թեբոկսարովի այն դրույթի հետ, ըստ որի ռասսաների կազմավորումը իր արմատներով հասնում է մինչև պալեոիթ (հին քարե դար): Գուցե հենց այստեղ է, որ մենք գործ ունենք հայկական բարձրավանդակում միջավայրի ազդեցության և աշխարհագրական մեկուսացման պայմաններում առաջացած Եվրոպոիդ առաջավոր ասիական մարդկային ռասսայի ստեղծման պրոցեսի հետ»:

Մարդու կրոմանյոն տեսակի, նաև հայ տեսակի, որն ի վերջո նույնն է, ձևավորման մասին հեղինակը բերում է նաև մեկ այլ կարևոր փաստարկ ռուս գիտնականների ուսումնասիրություններից: Սկզբում տալով տեղեկություն, որ ցածրակարգ կապիկների քրոմոսոմների քանակը 54-78 է, բարձրակարգերի մոտ՝ 48, իսկ մարդու մոտ՝ 46 և որ քրոմոսոմների քանակի կրճատումով է ընթանում պրիմատների էվոլյուցիան նշում է՝ «Գիտնականներին, ժամանակակից պեղումներում գտնված հնադարյան հումանոիդների ուսումնասիրությունները հանգեցրել են այն մտքին, որ հավանաբար քրոմոսոմային ապարատի փոփոխությունը 48 քրոմոսոմից 46 քրոմոսոմի տեղի է ունենում սեյսմիկական ակտիվ շրջանում: Նման եզրահանգումները բխում են այն համոզմունքներից, որ քրոմոսոմների փոփոխություննեը կարող են առաջանալ երկրաշարժերին ուղեկցող մուտագեն գործոններից՝ գամմա-ճառագայթումից, ռադիոնային ջրերից, բարձր խտությունից, ծանր մետաղների աղերից, որոնք քրոմոսոմային վերափոխումների հաճախականության բարձրացման են հանգեցնում»: Կնշանակի գենետիկան նույնպես հաստատում է, որ Արարչի նախախնամությամբ մարդու արարումը տեղի է ունեցել Ալպ-Հիմալայան լեռնային գոտում:

Հայ տեսակի ծագումից հետո էթնոսի կազմավորումը անցել է մի քանի փուլ: 1-ին փուլը կարելի է համարել հայկական տեսակի ներսում առանձին խմբերի՝ ցեղային տարածքային միավորումների ստեղծումը, կապված լեռնաշխարհի բնական բաժանվածության հետ, որը, ինչպես պատմական գտածոների, այնպես էլ գենետիկական տվյալների վրա հենվելով, տեղի է ունեցել 8-9 հազար տարի առաջ. «Դա նշանակում է, որ հայկական խմբերի հատկանիշները, ըստ ձեռնամաշկի տվյալների, 8-9 հազար տարի առաջ սկսել են տարբերակվել իրենց նախապոպուլյացիայից և հասել են մինչև մեր ժամանակները»:

Կազմավորման 2-րդ փուլը սկսվելով 9 հազար տարի առաջ, երբ առաջին հողագործ ու անասնապահ ցեղերը դուրս եկան Հայկական լեռնաշխարհից, շարունակվեց մինչև Ք.ա. 2-րդ հազարամյակը, երբ տեղի ունեցավ հայկական ցեղերի կազմակերպված, ամենամեծ արշավանքն՝ ուղղված աշխարհի չորս կողմերը: Այն հայկական ցեղերը, որոնք մնացին հայրենիքում, դարձան կրողը հայ տեսակի կազմավորման հաջորդ փուլի: Այս փուլում հայկական ծագման հուրիները հաստատվեցին նաև Իրանական սարահարթում և Հայկական լեռնաշխարհում, ու իրանական սարահարթը երկար ժամանակ հանդիսանում էր հայ տեսակի զարգացման ընդհանուր տարածք: Ք.ա. 2-րդ հազարամյակից հետո մեծ մարդկային խմբերի նոր արտահոսք տեղի չի ունեցել:

Այս քննարկումներից հետո երևում է, որ ի տարբերություն մյուս ժողովուրդների հայ տեսակի ձևավորումն ու կազմավորումը կապված է ոչ թե տարբեր մարդկային խմբերի երկիր թափանցելու և նրանց ձուլվելու, այլ միատար մարդաբանական տիպից (հայկական) առանձին խմբերի հեռացման հետ:

Հայության կազմավորման վերջին փուլը տեղի ունեցավ Ք.ա. 7-րդ դարի վերջին, երբ Իրանական սարահարթը, որպես քաղաքական միավոր, առանձնացավ Հայկական լեռնաշխարհից, և այնտեղ բնակվող ցեղերը սկսեցին զարգանալ առանձին-առանձին:

Այս քննարկումներից հետո անհրաժեշտ է անդրադառնալ նաև «Հայ ժողովրդի պատմության» ակադեմիական հրատարակչության կարծիքին հայերի ծագման մասին. «Հայ ժողովրդի ծագման տեսակետից ուրարտացիները հայերի այլալեզու (այսինքն՝ ոչ ազգակից հայկական լեզվախմբեր են) նախնիներն են, և այդ ժողովրդի (կարծես խոսքը գնում է աֆրիկյան կորած ինչ-որ ցեղի մասին) կազմավորման մեջ նրանք ոչ պակաս, գուցե և առավել կարևոր գործոն էին, քան այն ցեղերն ու ժողովուրդները, որոնք խոսում էին նախահայերենով»: Այս ակադեմիական բթամտության հետևում զգացվում է Դյակոնովյան ոճը, ով մի շարք «հանճարեղ», «հայագիտական» աշխատություններում փորձում է պնդել անպնդելին, այսինքն այն, որ հայ ժողովուրդը ընդամենը Ք.ա. 605թ-ից մինչև 550թ. ձևավորվել է խեթական, փռյուգիական, խուրիական, ուրարտական, սկյութական, կիմմերական, ամամիական, քարթվելի, մուշկ և այլ ոչ հայկական ցեղերի մնացուկներից, ոչ հայ ուրարտացիների հիմքի վրա և, որ հայերեն լեզուն, հիմք ունենալով մինչև այժմ էլ չուսումնասիրված լեզվի ինչ-որ բարբառ, ձևավորվել է՝ ունենալով աքադականի, արամեականի, եբրաերենի, շումերականի, խեթականի, հունականի, ֆարսերենի և, ի վերջո, վրացերենի ու այլ լեզուների առանձին շերտեր: Չքննելով, որ այդ ճանապարհով ազգեր չեն ստեղծվում (այն էլ ազգային այնպիսի գենեֆոնդով, որ հայի ոսկրածուծը մյուս ազգերից խիստ հեռանալու հետևանքով չի համապատասխանում ուրիշ ոչ մի ազգի) նշենք միայն այն փաստը, որ ապացուցված կարելի է համարել, որ ամենաուշը Ք.ա. 6-րդ դարում ավարտվել էր միատարր հայկական պետության ստեղծումը և այդ այն դեպքում, որ դարեր հետո էլ ո՛չ Պարսկաստանը և ո՛չ էլ մեկ այլ երկիր չկարողացան ստեղծել միատար, միաձույլ, մեկ ազգից կազմված պետություն: Հայաստանը պահպանեց իր միատար բնակչությունը հետագայում էլ, երբ Տիգրան 2-րդն ու Արտավազդ 2-րդը հազարավոր այլազգիներ բերեցին Հայաստան: Սա նույնպես ապացուցում է, որ Հայաստանը չուներ խառը, տարբեր ծագման բնակչություն, այլ միատարր էր, և բնակչության կազմի վրա չկարողացան ազդել, ու երկիրը մնաց միատար, միաձույլ ձևավորված նույն հիմքից ու արմատից:

ԳԼՈՒԽ II

Մարական դաշնությունն ու Հայաստանը

տուն

1. Մարաստանն ու Հայաստանը

«Պարույրը քիչ օգնություն ցույց չի տվել Մարացի Վարբակեսին Սարդանապալի օրոք վերցնելու Ասորեստանի թագավորությունը»: Այս տողերը պատկանում են Մ.Խորենացուն: Պատմահայրը, ունենալով հեթանոսական շրջանի հայ պատմագիրների ավանդազրույցների և, ինչպես ինքն է նշում, հույն ու ասորի պատմագիրների տեղեկությունները, պնդում է, որ հայ նահապետ Պարույրը օգնել է Մարերին ու Բաբելոնին տապալելու ասորական թագավորությունը: Ասորեստանի կործանման մասին Հերոդոտոսը նշում է. «Երբ ասորեստանցիների նկատմամբ հաղթանակից հետո Կիաքսարը (նույն Մ. Խորենացու նշած Վարբակեսը) պաշարեց Նինվեն, հանդես եկավ մի մեծ բանակ, Պրոտոթիեսի որդու՝ Մադիոս թագավորի գլխավորությամբ»:

Ակլութական թագավորի հոր Պրոտոթիեսի անվան որոշ նմանությունը հայ նահապետ Պարույրի անվան հետ հայ պատմագիրները թխեցին մի անհիմն տեսություն, որով հայ նահապետ Պարույրը հռչակվեց ազգությամբ սկյութ: Ընթերցողին թողնենք որոշելու Պարույր և Պրոտոթիես անունների նույն կամ տարբեր լինելը ու նշենք միայն, որ եթե Մ. Խորենացին Նինվեի գրավմանը հայերի մասնակցության որևէ փաստ ունենար չէր զլանա դա նշելու, որով շատ ավելի ծանրակշիռ կլիներ հայերի ցույց տրված օգնությունը մարերին: Ասորեստանի մայրաքաղաք Նինվեի գրավումը այնքան կարևոր ու մեծ իրադարձություն էր, որ չէր կարող չմնալ հայ ժողովրդի հիշողության մեջ և անպատճառ կպատմվեր ժողովրդական ավանդազրույցներում: Հայկական զորքերի մասնակցությունը Նինվեի գրավմանը անհնարին է, որ չնշվեր հայկական հին պատմագրության մեջ ու չհասներ Մ. Խորենացուն: Պարզապես այս դեպքում նույնպես աշխատում է հին մշակված մեխանիզմը, որով ցանկանում են նվաստացնել հայերին: Պարույրին ներկայացնելով սկյութ, փորձ է արվում հայությունից կտրել հնագույն հայկական հարստությունը, որով հավանական կդառնար այն հիմար տեսությունը, որ տարբեր ցեղերից սկյութական հարստության գլխավորությամբ ձևավորվել է հայ ժողովուրդը, որը չունի որևէ անցյալ ու պատմություն: Այն, որ Բաբելոնյան ժամանակագրության մեջ Հայկունիների գահակալության ժամանակաշրջանը համընկնում է «Թորգոմանց տուն» կոչվող իշխանության ստեղծման հետ, հաստատում է նաև Մ. Խորենացու պնդումը, որ հանձինս Պարույրի հայոց գահը նորից վերադարձավ Հայկի տոհմին: Այս պարագայում նույնիսկ էական չէ, Հայկի սերնդից Պարույրի ծագելը իրականությանը համապատասխանում է, թե ոչ: Փաստ է, որ Պարույրը եղել է նշանավոր հայկական տոհմի ներկայացուցիչ, որն ունեցել է մեծ հեղինակություն ու հարգանք ոչ միայն Հայաստանում, այլև ողջ Առաջավոր Ասիայում:  

Կարևոր է նաև պարզել, թե որտե՞ղ և ինչպե՞ս է Պարույրը օգնել Վարբակեսին: Մեզ թվում է Պարույրը, զբաղված լինելով Հայկական լեռնաշխարհի արևմուտքում իր դիրքերն ամրապնդելով, որի համար ստիպված էր պայքար մղել Վանի կենտրոնական պետության դեմ, չէր կարող Ասորեստանի դեմ պայքարի սկզբնական շրջանում ակտիվորեն մասնակցել որպես Մարաստանի ու Բաբելոնի դաշնակից: Պարույրի մասնակցությունը պատերազմական գործողություններին պետք է փնտրել Նինվեի գրավումից հետո ընկած ժամանակաշրջանում:

Բաբելոնյան ժամանակագրության համաձայն, Ք.ա. 609թ. Խառանում գտնվող Մեդիական կայազորը շրջապատվում է ասորական և նրա դաշնակից եգիպտական զորքերով: Բաբելոնի թագավոր Նաբոպալասարը օգնության է շտապում Խառանում պաշարված զորքերին: Ասորական զորքերը վախենալով մարա-բաբելոնական նոր օգնական ուժերի ժամանումից, նահանջում են հյուսիս՝ մինչև Հայաստանի սահմանը: Նաբոպալասարը Հայաստանի սահմանի վրա հասավ թշնամուն: Ցավոք սրտի արձանագրության շարունակության վնասված լինելու հետևանքով այն մնում է անընթեռնելի: Հայտնի է, որ այստեղ դաշնակից զորքերը վերջնական պարտության են մատնել ասորական ուժերին: Մ. Խորենացին չնայած չի ընդունում, բայց նշում է, որ կան աղբյուրներ, որոնք Ասորեստանի վերջնական պարտությունը կապում են ոչ թե մարական, այլ բաբելոնական զորքերի հետ: Պարույրը, հավանաբար այս վերջին, որոշիչ ճակատամարտում է հայկական զորքերով մասնակցել Ասորեստանի դեմ կռվին։

Ասորական բանակի մուտքը Արևմտյան Հայաստան Բաբելոնն ու Աարաստանը կարող էին դիտել որպես Պարույրի ու Ասորեստանի դաշինք, և դա կունենար ծանր հետեվանքներ Պարույրի նորաստեղծ իշխանության համար:   

Մեդիայի կողմից Պարույրին թագավոր ճանաչելն ու թագադրելը Մեդիայի համար ուներ մեծ ռազմական ու քաղաքական նշանակություն: Այս քայլով Հայկական լեռնաշխարհում ստեղծվում էր երկու թագավորություն, որոնք, եթե թշնամաբար էլ տրամադրված չլինեին իրար նկատմամբ, միևնույն է, նրանց միջև հարաբերությունները կլինեին սառը: Վանի թագավորության թուլացումը ձեռնտու էր Մեդիային: Այս պարագայում Վանի թագավորները չէին կարող պայքարել իրենց օրինական իրավունքի՝ արքայից-արքայի տիտղոսի համար: Պարույրին թագավոր ճանաչելով, Մեդիան ձեռք էր բերում հզոր դաշնակից, ապահովում իր թիկունքը հանձինս հզոր արմենների, գուցե նաև Լյուդիայի դեմ կռվում, նրանց ազգակից փռյուգիացիների: Մեդիայի հաշվարկները ճիշտ դուրս եկան, և Պարույրի օգնությամբ նա կարողացավ Լյուդիաից խլել Փոքր Ասիայի, արևելյան շրջանները մինչև Հալիս գետը: Պատերազմը, որը տևեց 5 տարի, ավարտվեց Ք.ա. 585թ. մայիսի 28-ին, երբ Հալիս գետի վրա երկու կողմերի գլխավոր ուժերի միջև տեղի ունեցավ ճակատամարտ: Ճակատամարտի պահին սկսվեց արևի խավարում, որը երկու կռվող կողմն էլ ընդունեց որպես նախազգուշացում, և կնքվեց հաշտության պայմանագիր՝ Հալիս գետը դարձնելով սահման: Բանակցություններին մասնակցում էր նաև Կիլիկիան, որը կարողացավ իրեն կցել Թաբալ պետության հողերի մեծ մասը: Հալիս գետից արևելք ընկած հողերը, որոնք բնակեցված էին հայ արմեններով, միացվեցին Պարույրի իշխանությանը: Թովմա Արծրունու նշումների շնորհիվ մենք կարող ենք բավականին ճշտությամբ որոշել նաև Հայկական տերության հարավային սահմանները: Հետագա դեպքերին անդրադառնալով պատմիչը նշում է, որ Մեդիայի արքայից-արքա Աժդահակը, վախենալով Հայաստանի արքա Տիգրանի ու Պարսկաստանի արքա Կյուրոսի դաշինքից, փորձում է թշնամացնել նրանց իրար հետ. «Սակայն նրանք դեռ չէին հասել միմյանց, երբ Աժդահակը նվերներ ուղարկեց Կյուրոսին և խոստացավ նրան տալ Սենեքերիմյանների տերության քառորդ մասը՝ Նինվեի կողմերով և այնտեղ եղող Տմորիք ամրոցը»: Կնշանակի հայկական պետության կազմում էին գտնվում նաև հայերով բնակեցված այնպիսի տարածքներ, ինչպիսիք էին Հյուսիսային Միջագետքը՝ Մծբին ու Եդեսիա քաղաքներով, ինչպես նաև Տիգրիսի ու Մեծ Զաբ գետերի միջև ընկած աղերը նախկին Ասորեստանի Նինվե մայրաքաղաքով: Այս տարածքները ասորական Թագավորները շուրջ հարյուր տարի շարունակ անհաջողությամբ փորձում էին սեմականացնել՝ հարավից վերաբնակեցնելով արամեական ցեղերին:

Հայկական երկրորդ թագավորության տարածքի որոշումը նույնպես իրենից մեծ դժվարություն չի ներկայացնում: Արևմուտքում սահման ունենալով արմեններին, իսկ հարավ-արևելքում Մեդիային, այն հյուսիս-արևմուտքում հասնում էր Սև ծովի ափերին, իսկ հյուսիսում՝ Կովկասյան լեռներին, իր կազմում ընդգրկելով նաև Հարավային Կովկասում բնակվող ցեղերի, որոնց մեծ մասը ունեին հայկական ծագում: Հայկական երկու թագավորությունների հարաբերությունների մասին սկզբնական շրջանում մեզ ոչինչ հայտնի չէ, բայց պետք է կարծել, որ դրանք պետք է լինեին սառը, բայց ոչ թշնամական, քանի որ նրանց միջև որևէ ընդհարման մասին տվյալներ չեն պահպանվել:

Վանի թագավորության ոչնչացման մասին կարծիքը, որ այժմ ընդունվում է՝ զուրկ որևէ հիմքից: Այս տեսության կողմնակիցները մեզ գլխավորապես երկու փաստ են մատնացույց անում: Առաջին՝ էրեբունի ամրոցում գտնված մի քանի սկյութական ծռմռված նետերի ծայրակալներ և երկրորդ՝ նախահիմք ընդունելով սկյութների դեմ Վանի թագավորության գոյություն չունեցած թշնամանքը ու շինծու այն տեսությունը, որ Վանի թագավորությունը Ք.ա. VI դարի երկրորդ կեսին դաշնակից, անգամ վասալական կախման մեջ էր Ասորեստանից, կործանվել է Մեդիայի ու սկյութների ընդհանուր հարվածից Ասորեստանի հետ միասին:

Մեր քննարկումները ցույց տվեցին, որ բոլոր պնդումները Վանի թագավորության ոչնչացման մասին զուրկ են որևէ հիմքից, և ամենափոքր նշումներ իսկ չկան այդ մասին: Վանի թագավորությունը չնայած թուլացել էր, կորցրել իր տարածքների մեծ մասը, բայց կարողացավ պահպանել իր գոյությունը և դարձավ հայկական քաղաքական կյանքի՝ քաղաքական, տնտեսական, մշակութային շարունակողը: Հետագայում կտեսնենք, որ Վանի թագավորական հարստությունն էր, որ կարողացավ միավորված Հայաստանի կառավարումն իր ձեռքը վերցնել, Երվանդունիների հարստության անվան տակ:

Ամենաուշը Ք.ա. 560թ. Հայաստանում ձևավորվեց ավագ և կրտսեր գահերի հասկացությունը, որով հայկական երկու թագավորությունները միավորվեցին Երվանդունիների հարստության (դինաստիա) գլխավորությամբ:

տուն

2. Երվանդունիների հարստությունը

Երվանդունիների հարստության մասին մեզ տեղեկություններ են հասել ինչպես հայ պատմիչների, այնպես էլ օտար աղբյուրներից: Եթե հայ պատմագիրները այն կոչել են Հայկազնի, ապա օտար աղբյուրներում այն նշվում է Երվանդունիների հարստություն: Երվանդունիները Հայաստանում կառավարել են պատմական մի մեծ ժամանակաշրջան, որը, սկսելով ամենաուշը Ք.ա. VI դարի սկզբից, հասնում է մինչև Ք.ա. 331թ., իսկ օտար պատմագիրները հավաստում են Երվանդունիների կառավարումը մինչև Ք.ա. 201թ.: Հայ պատմագիրները, խոսելով այս հարստության մասին նշում են միայն մի թագավորի, որն ունեցել է Երվանդ անունը: Այդ թագավորը Տիգրան Հայկազնու հայր Երվանդն է, որի համար էլ նրան կոչել են նաև Տիգրան Երվանդունի: Հայ աղբյուրներին հակառակ, օտար աղբյուրներում այս հարյուրամյակներ շարունակվող շրջանում Հայաստանում բոլոր թագավորներն ու կառավարիչները, որոնց մասին մեզ տեղեկություններ են տալիս, կոչվում են Երվանդ: Սրա բացատրությունը կարող է լինել միայն մեկը:

Ինչպես գիտենք հետագայում ստեղծված Պարթևական թագավորության բոլոր թագավորները իրենց հարստության հիմնադիր Արշակի անունով թագադրվելուց հետո կոչվում էին Արշակ: Հավանաբար Հայաստանում եղել է նույնը, երբ թագադրվելուց հետո բոլոր թագավորները անխտիր ստացել են Երվանդ պատվանունը, իսկ Հայաստանում ժողովրդի մեջ շարունակվել է օգտագործվել իրենց իսկական անունները, որից էլ օգտվել են հայ պատմիչները: Սրանով կարելի է ընդունել, որ Հայաստանում իշխող տոհմ եղել են Երվանդունիները: Նրանց անվան հետ է կապված Վանա լճի հարավ ու հարավ-արևելյան շրջանը, որը սկզբում ընդհանուր կոչվում էր Երուանդունիք: Հետագայում նրանից բաժանվեցին Տոսպ, Ռշտունիք գավառները: Երվանդունիք անունը մնաց միայն Հայոց Ձոր կոչվող շրջանի վրա: Այս տարածաշրջանը համապատասխանում է Ք.ա. IX դարում ձևավորված Վանի թագավորության կենտրոնական շրջանին, որին, ինչպես գիտենք, կոչում էին Բիայնիլի երկիր: Այս տարածքում էր, որ Սարդուրի I-ը հիմնեց մայրաքաղաք Տուշպա-Վանը: Տոսպ ու Ռշտունիք գավառների առանձնացումից հետո էլ Երվանդունիքը մնաց անկախ գավառ, որտեղ մինչև Ք.հ. VII դարը իշխում էր Երվանդունիների նախարարական տոհմը: Ռշտունիք գավառում գտնվում էր Ոստան քաղաքը, որը աչքի էր ընկնում իր մեղմ ու բարենպաստ կլիմայով: Հովհաննես Դրասխանակերտցին, խոսելով Տիգարան Հայկազնի մասին, շարունակում է. «Եվ ասում են, որ նրանից է եղել Ոստանիկի պատվի ազատությունը, որն այժմ էլ դեռ կա և պահպանվում է՝ ճանաչելով նրանց որպես թագավորական մի ցեղ»:

Կարևոր է նաև այս տարածքի նշանակությունը Հայկական հնագույն ավանդություններում: Երվանդունիքի կազմում գտնվող Վայոց Ձորում է Խոշաբ գետի հովիտը, որտեղ հայերի նահապետ Հայկը հաղթական ճակատամարտ տվեց աշխարհի առաջին բռնակալ Բելի դեմ և հաղթելով, սպանեց նրան: «Հայկի ու Բելի» ավանդազրույցն իր վերջնական ձևավորումն ստացավ Վանի թագավորության գոյության շրջանում և այդ ժամանակ էր, որ Հայկը միացվեց գլխավոր աստված Խալդիի հետ: Պետք չէ մոռանալ նաև, որ իշխող արքայատոհմը Հայկին համարում էր իր տոհմի նահապետը, որով բնական է դառնում Խոշաբ գետի նշանակությունը և նրա կապը իշխող արքայատոհմի հետ: Պարզվում է, որ Երվանդունիների սկզբնական հայրենիքը Վանի շրջակայքը չէ. «Պլինինիոսը այդ երկրամասում հիշում է Օրովանդների ցեղը (այս անունով էին հույները կոչում Երվանդունիներին), որն ապրում էր Գավգամելա քաղաքից արևելք: Դա համընկնում է ժամանակակից Ռևանդուզի շրջանին»: Ռևանդուզի շրջանը համապատասխանում է Մանա երկրին սահմանակից Արդին- Մուծածիրին, որը ինչպես տեսանք առաջին գրքում, նույն տարածքն է, որտեղից Ք.ա. XIII դարում Ասորեստանի ճնշման տակ հեռացան և Վանա լճի շրջան տեղափոխվեցին Ուրուատրի կոչվող ցեղային միությունը: Այս բոլորից հետո որևէ կասկած չի մնում, որ Երվանդունիները նույն Վանի թագավորության կառավարող հարստությունն է, որոնց արմատները գալիս էին Մեծ ու Փոքր Զաբ գետերի միջև գտնվող Մուծածիր երկրից, որի համար էլ ողջ Վանի թագավորության շրջանում նա որպես մնաց գլխավոր կրոնական սրբավայր:

Սրանով չի ավարտվում մեր նշած շրջանի նշանակությունը համաշխարհային պատմության մեջ: «Հայ ժողովրդի պատմության» առաջին հատորում գրված է. «Հետաքրքիր է, որ մեդիական և հին հայկական դինաստիաները դուրս եկան հենց այդ Մատիներից, որը, ինչպես տեսանք, համապատասխանում է Մանա երկրին, ներառյալ նաև ուրարտական շրջանի Պարսուան (Պարսուշ): Որոշ ուսումնասիրողների կարծիքով այստեղից է ծագում նաև Աքեմենյանների իրանական տոհմը»:

Այն, որ հայկական թագավորական իշխող հարստությունը Վանա լճի շրջանում հաստատվելուց առաջ եղել է եթե ոչ ազգակից, ապա գոնե հարեվան տոհմ այն ցեղերին, որոնցից հետագայում ծագեցին մարական ու պարսկական իշխող հարստությունները, ունի կարևոր նշանակություն, որով ոչ միայն պարզ է դառնում Երվանդունիների բարձր դիրքը Մեդիայի ու Աքեմենյան Պարսկաստանի համադաշնության մեջ, այլև ավելի ճիշտ բացատրություններ են ստանում մի շարք այլ հարցեր:

տուն

3. Մեդիայի ոչնչացումն ու Աքեմենյան Պարսկաստանը

Մարական պետության (Մեդիա) ստեղծումով վերականգնվեց հին արիական կառավարման համակարգը: Պետության հիմնադիր Դեյոկոսը իր պահվածքով ավելի շուտ հիշեցնում էր նախկին քուրմ-արքաներին, որոնց գլխավոր գործը արդարության պաշտպանումն ու ավանդույթների պահպանումն էր: Նա հանդես է գալիս որպես արդար դատավոր. «Խնդրանքները թագավորին ներկայացնում էին գրավոր, և ինքը, վճռելով դրանք, ետ էր ուղարկում: Այդպես էր նա վճռում դատերը, իսկ այլ դեպքերի համար նա հետևյալ կարգը սահմանեց, եթե լսեր, թե որևէ մեկը հանցանք է գործել, նրան կանչում էր իր մոտ և պատժում ըստ արժանվույն»:Հավանաբար Դեյոկոսի քրմական ծագումը և արդար լինելը նույնպես նպաստեցին, որ մարերը լինելով այդքան փոքրաթիվ, կարողացան հեշտությամբ, իհարկե սկյութների օգնությամբ, մեկ ընդհանուր դաշինքի մեջ միավորել արյունակից ժողովուրդներին: Մարաստանը իր հզորության գագաթնակետին հասավ Կիաքսարի կառավարման տարիներին ու դարձավ աշխարհակալ պետություն, որի արևմտյան սահմանը հայերի օգնությամբ հասավ Հալիս գետին, իսկ արևելքում, տարածվելով Միջին Ասիայով, հավանաբար հասավ Ամուդարյա գետին: Այս պետությունը ուներ հիերարխիկ կառուցվածք: Նրա կազմում Հայաստանը, ինչպես և Պարսկաստանը, կառավարվում էին տեղեկան ազգային թագավորական տների կողմից և ունեին բացարձակ անկախություն: Ք.ա. 584թ. համադաշնության արքայից-արքա է դառնում Աժդահակը, որին Հերոդոտոսի օրինակով համաշխարհային պատմության մեջ կոչում են Աստյուագես: Նրա կառավարման տարիներին լարվեցին հարաբերությունները արքայից-արքայի և նրան ենթակա թագավորների միջև: Հերոդոտոսը, տալով Պարսկաստանի պատմությունը, մանրամասն կանգ է առել Կյուրոսի ու Աժդահակի հարաբերությունների վրա: Նա նկարագրել է այն գաղտնի թշնամանքն ու մրցակցությունը, որ կար նրանց միջև: Հայ միջնադարյան պատմագրությունը առաջին պլան է մղում Տիգրան Երվանդունու և Աժդահակի հարաբերությունները: Ինչպես հայ, այնպես էլ համաշխարհային պատմության մեջ Աժդահակի կերպարում մեծ տեղ է հատկացվում նրա տեսած երազներին, որոնք գուշակում էին Աժդահակի ու Մարաստանի կործանումը: Ըստ Հերոդոտոսի, Աժդահակի ճակատագիրը որոշված էր ի սկզբանե, և երազները շեշտում էին այն, որ Աժդահակի իշխանությունը անխուսափելիորեն պետք է անցներ իր աղջկանից ծնված Կյուրոսին: Աժդահակը չուներ արու զավակ և բնական էր ու անխուսափելի, որ նրա ժառանգորդը պետք է լիներ իր աղջկա որդին: Չնայած սրան, Աժդահակը կատարում է անհասկանալի, անիմաստ քայլ, աղջկան ամուսնացնելով Պարսկաստանի թագավորի հետ, որով փաստորեն իրավական հիմք է ստեղծում արքայից-արքայի տիտղոսի հանձնումը Պարսկաստանին:

Մ. Խորենացին իր պատմության մեջ նույնպես մեծ տեղ է հատկացնում Աժդահակի տեսած երազներին: Նրա մոտ Աժդահակին սպառնացող գլխավոր վտանգը գալիս է Հայաստանից ու նրա թագավոր Տիգրանից: Աժդահակը, ցանկանալով չեզոքացնել այդ վտանգը, ամուսնանում է Տիգրանի քրոջ՝ Տիգրանուհու հետ, նպատակ ունենալով նրան իր դաշնակիցը դարձնել: Եվրոպական պատմագրությունը և հայ պատմագրությունը չնայած կենտրոնական իշխանությանը սպառնացող վտանգը տարբեր են նշում, բայց դրանից չի փոխվում խնդրի էությունը: Պարզ է մի բան, որ Աժդահակը, զգալով վտանգը, փորձ է արել կանխել այն: Հայտնի է, որ Աժդահակը, սահմանափակելով ավագանու իշխանությունը, փորձել է երկրի կառավարումը կենտրոնացնել, որով լարված հարաբերություններ է առաջացրել իր ու ազնվականության միջև։ «Մարական պետության պատմության մեջ, թագավորի և ազնվականության միջև, հատկապես, վերջին շրջանում դրսևորված հակասությունները, զգալի չափով նպաստեցին նրա թուլացմանը»: Սրա ապացույցը կարող է համարվել Հերոդոտոսի նշած Հարպագոսը, որը լինելով Աժդահակի ազգականն ու մարական ազնվականության ներկայացուցիչը, իր կաշվի վրա զգաց Աժդահակի դաժան, անարդար վերաբերմունքը: Աժդահակի հրամանով սպանվում է նրա որդին և որպես կենդանու միս հրամցվում հոր սեղանին: Դրանից հետո Հարպագոսը վրեժ լուծելու համար կազմակերպում է ու Կյուրոսի միջոցով գահընկեց անում Աժդահակին: Աժդահակի պահվածքը ցույց է տալիս, որ կար լարվածություն երկրի ներսում, բայց նրա համար գլխավոր վտանգը գալիս էր դրսից, Պարսկաստանի ու Հայաստանի միջև ձևավորված հարաբերություններով որոշված:

Աժդահակին անհանգստացնում էին Տիգրանն ու Կյուրոսը, որոնց նա համարում էր իր գլխավոր հակառակորդը արքայից-արքայի դերում: Ինչպես տեսանք վերևում, Աժդահակի ու Կյուրոսի տոհմերը, ինչպես նաև Տիգրան Երվանդունին ծագում էին նույն տարածաշրջանից և լինելով արյունակից տոհմերի ներկայացուցիչներ, Վանի թագավորության շրջանում ձևավորված ավանդույթների համաձայն, կարող էին իրենց համարել Հայկ նահապետի օրինական ժառանգը: Քանի դեռ սկյութները պաշտպանում էին մարերին, նրանք ունեին առավելություն, մանավանդ որ պարսկական ցեղերը նոր էին կազմավորվում, իսկ Հայաստանում կար խնդիր ձևավորված երկու պետությունների միջև: Դաշնության ստեղծումից հետո հանգիստ պայմաններում շարունակվում էր ենթակա թագավորությունների ձևավորման ընթացքը, որի շնորհիվ Հայկական Լեռնաշխարհում, ամենաուշը Երվանդի օրոք, ստեղծվեց միասնական պետություն: Պարսկական ցեղերի միավորման ավարտից հետո նրանց ղեկավար Աքեմենյան տոհմը իր դիրքերը կարողացավ ամրապնդել ոչ միայն Իրանական սարահարթում, այլև նրանից արևելք ընկած տարածքների վրա: Այս պայմաններում Աժդահակը, որը կարող էր հենվել միայն մարական ութը ցեղերի վրա, բնական է, որ ուներ հիմքեր անհանգստանալու արքայից-արքայի տիտղոսի պահպանման համար: Աժդահակը փորձեց թշնամացնել Կյուրոսին Տիգրան Երվանդունու հետ: Ինչպես նշել ենք վերևում, դրան հասնելու համար, Թ. Արծրունու պնդման համաձայն, Աժդահակը Կյուրոսին խոստանում է Հայաստանից կտրել Հյուսիսային Միջագետքը Տմորիքի հետ միասին և միացնել Պարսկաստանին: Աժդահակը չկարողացավ խախտել ստեղծված դաշինքը, և նրանց միջև ընդհարումը դարձավ անխուսափելի: Հավանաբար Աժդահակի կատարած քայլերն էին պատճառը, որ Տիգրան Երվանդունին որոշեց նախահարձակ լինել. «Տիգրանն աճապարեց քանի դեռ Աժդահակը չեր հարձակվել, որպեսզի մարացին հայկականից ավելի քաջասիրտ չկարծվեր: Արագ շարժվեցին հասան Մուղանի կողմերը, բանակեցին մեդիացիների դաշտավայրում»: Մ. Խորենացին, խոսելով Տիգրանի հավաքած բանակի մասին, կողմնակիորեն տալիս է նաև այդ ժամանակվա Հայկական պետության սահմանները. «Եվ հայոց թագավորը զորք է ժողովում Կապադովկիայի սահմաններից, Վրաց և Աղվան ընտիրները որքան որ կային, և մեծ ու փոքր Հայքի բոլոր ընտիրները, և ամբողջությամբ դիմում է մեդիացիների վրա»: Պատերազմը, որ սկսվել էր այժմյան տվյալների համաձայն Ք.ա. 553թ., ըստ Մ. Խորենացու շարունակվել է երկար ժամանակ: Մ. Խորենացին պատերազմի ձգձգումը բացատրում է Տիգրանի անհանգստությամբ իր քրոջ՝ Տիգրանուհու համար: Հայ պատմագրությունը ընդունում է, որ վճռորոշ ճակատամարտը տեղի է ունեցել Մուղանի դաշտում. «Արագ շարժվեցին, հասան Մուղանի կողմերը, բանակեցին մեդիացիների դաշտում: Աժդահակին սպառնաց մեծ վտանգ, երբ Տիգրանը ծանր զորքերով շարժվեց նրա վրա: Հույժ խոհեմ Կյուրոսը՝ պարսիկը, նույնպես իր հեծյալ զինակիցներով եկավ Տիգրանին օգնելու, որովհետև Կյուրոսն ու Տիգրանը բարեկամացել էին միմյանց հետ»: Հերոդոտոսը, ինչպես նշեցինք, գրել է Կյուրոսի ու Պարսկաստանի պատմությունը, որի համար էլ չի նշել վերջնական, վճռորոշ ճակատամարտի, ինչպես նաև այնտեղ հայերի ունեցած մեծ դերի մասին: Ըստ Հերոդոտոսի, Կյուրոսը Աժդահակի թոռն էր, որը կարևոր պատրվակ էր չգրելու համար Աժդահակի մահվան մասին. «Բայց Կյուրոսը Աստյուագեսին ոչ միայն չարիք չպատճառեց, այլ պահեց իր տանը, մինչև նրա վախճանվելը»: Անկախ դեպքերի մանրամասնություններից, կարևորն այն է, որ Կյուրոսի ու Տիգրանի միասնական գործունեության հետևանքով Մարական պետությունը դադարեց գոյություն ունենալուց: Մեր քննարկումները, ինչպես նաև տրամաբանությունը, ցույց են տալիս, որ նոր ստեղծված Աքեմենյան պետությունը չէր կարող հենվել միայն Պարսկաստանի թագավոր Կյուրոս II Մեծի իշխանության վրա, քանի որ նա չուներ այդքան մեծ հզորություն ու հեղինակություն: Բուն Պարսկաստանից հյուսիս ու արևմուտք ընկած տարածքները գտնվում էին հայ Երվանդունիների գերիշխանության տակ՝ ինչպես և պնդում են հայ պատմիչները: Մ. Խորենացին գրում է, որ Տիգրանը, հաղթելով Աժդահակին, նրա կին Անուշին իր ընտանիքով ու ծառաներով բնակեցնում է Մասիսի դիմաց՝ Արաքսի փեշին: Իրականում էլ հայ ու օտար պատմագիրները նշում են մարական բնակչության գոյությունը այդ տարածքում: Իմաստից զուրկ է Դյակոնովի այն պնդումը, որ այդ տարածքում մարական բնակչություն կարող էր առաջանալ մարական պետության գերիշխանության տարիներին: Մարական պետության ամենաբարձր հզորության տարիներին էլ մարերը թվաքանակով չկազմեցին մեծամասնություն իրենց բուն իսկ հայրենիքում և առավել ևս՝ անիմաստ կլիներ նրանց ջլատվելը նոր տարածքներ տեղափոխվելով:

տուն

4. Բաբելոնի նոր թագավորությունը

Ք.ա. 626թ. Նաբոպալասարի գլխավորությամբ Բաբելոնը ապստամբեց և վերականգնեց իր անկախությունը: Նոր ստեղծված պետությունն իր բնակչության կազմով, սոցիալ տնտեսական հարաբերություններով տարբերվում էր Հին Բաբելոն պետությունից, որի համար էլ պատմության մեջ այն կոչվում է Նոր Բաբելոնի թագավորություն: Նաբոպալասարը, Մարաստանի հետ դաշնակցած, ոչնչացրեց Ասորեստանը և ժառանգեց Ասորեստանի ողջ հարավն ու արևմուտքը: Նա զորքերի գլխավոր հրամանատարությունը հանձնեց իր որդուն՝ Նաբուգոդոնոսորին, որին անցավ երկրի կառավարումը:

Այդ շրջանում արիական ցեղերը բնական ճանապարհով, առանց բռնությունների, սկսել էին միանալ ու ստեղծել ավելի միավորված, մեծաքանակ էթնիկական միավորներ՝ ազգեր: Սեմական ցեղերը չկարողացան միավորվել և շարունակում էին հանդես գալ որպես առանձին կրոնական համայնքներ, որոնք միավորված էին միայն իրենց ցեղի հովանավոր աստծո պաշտանմունքի շուրջը: Նաբուգոդոնոսորը, որը դարձել էր սեմական Ասորեստանի քաղաքական գծի ժառանգորդը, լավ էր հասկանում արիական համադաշնության ու սեմական Բաբելոնի միջև գոյություն ունեցող հակամարտությունը և դրա հետևանքով բախման անխուսափելիությունը: Նա սկսում է զենքի ուժով միավորել սեմական բնակչություն ունեցող իշխանություններն ու կիսանկախ քաղաքները: Եգիպտոսն իր հերթին հույս ուներ թուլացնել Բաբելոնը, որով կարող էր իր իշխանությունը տարածել այդ տարածաշրջանների վրա: Սրա հետևանքով Եգիպտոսը աջակցում էր անջատողական ձգտում ունեցող շրջաններին: Նրանց զինված դիմադրությունը Բաբելոնին շարունակվեց մինչև Ք.ա. 587թ., որի ընթացքում բազմաթիվ բնակավայրեր ավերվեցին: Մովսեսական կրոնական համայնքի կենտրոն Երուսաղեմը միայն երկու անգամ գրավվեց Նաբուգոդոնոսորի զորքերի կողմից և ի վերջո քաղաքի պարիսպները քանդվեցին, իսկ բնակչությունը տեղափոխվեց Բաբելոն: Նա արշավանքներ իրականացրեց ոչ միայն Պաղեստին, այլև Ասորիք, Փյունիկյան քաղաքներ և Միջին Արաբիա: Այժմ նա ավելի մեծ չափերով սկսեց իրականացնել բնակչության տեղահանում: Տեղահանված բնակչությունը նոր վայրերում զրկված էր հողի սեփականատեր լինելուց և դրա հետևանքով չէր դառնում համայնքի անդամ և չէր կապվում տվյալ համայնքի պահապան աստծո պաշտանմունքի հետ: Նրանց մեծ մասը բնակեցվում էր թագավորին պատկանող հողերի վրա, նաև զբաղվում առևտրով ու արհեստներով: Մի մասն էլ, չունենալով մասնագիտություն և այլ զբաղմունք, մտնում էր բանակ՝ համալրելով նրա շարքերը: Լարվածությունը Բաբելոնի և Մարական դաշնության միջև ավելի ու ավելի էր աճում: Հայաստանը, Մարաստանը, Պարսկաստանը հյուսիսից ու արևելքից շրջապատել էին Բաբելոնը, կտրելով նրան հնագույն ժամանակներից գործող առևտրական ճանապարհներից: Սեմական բնակչությանը միավորելու համար մեծ ջանքեր գործադրեց, Ք.ա. 556թ. իշխանության գլուխ բարձրացրած, Նաբոնիդը: Նրա մայրը եղել էր Հյուսիսային Միջագետքում գտնվող Խառան քաղաքի լուսնի Սին աստծո տաճարի գլխավոր քրմուհին և փախել էր այնտեղից Բաբելոն, երբ Խառանը Հյուսիսային Միջագետքի հետ միասին մտավ Հայաստանի կազմի մեջ: Նաբոնիդի կառավարման օրոք հզորացող Հայաստանից ու Պարսկաստանից վտանգը դառնում է ավելի ռեալ: Ասորեստանի տիրապետության շրջանում սեմ-արամեացիները գաղթի հետևանքով սկսել էին մեծամասնություն կազմել ողջ Ասորիքում, Կենտրոնական և Հարավային Միջագետքում: Այժմ նրանց քանակն ավելի աճեց նոր գաղթերի, նաև Հյուսիսային Միջագետքից բնակչության կամավոր հարավ տեղափոխվելու հետևանքով: Նաբոնիդը, որը նույնպես արամեացի էր, օգտվելով դրանից, սկսում է նոր եռանդով միավորման իր գործունեությունը՝ հենք ունենալով իր ազգակից արամեացիներին: Սեմականների պառակտվածության հիմնական պատճառը մնում էր կրոնը և նա փորձ արեց ստեղծել ընդհանուր կրոնական հիմք բոլոր սեմական ցեղերի համար: Նա հաշվի առնելով երկրում շարունակվող լարվածությունը, ինչպես նաև, Ասորական թագավորների դառը փորձը, չգնաց բացահայտ առճակատման, այլ փորձեց բարեփոխումներ իրականացնել դանդաղ, աստիճանաբար: Նա, շարունակելով ընդունել մինչ այդ պաշտվող աստվածներին, սկսում է աստիճանաբար առաջին պլան մղել Սին աստծո պաշտամունքը, որը իր ծիսակարգով ու գաղափարախոսությամբ ոչ թե մինչ այդ Բաբելոնում պաշտվող լուսնի աստվածն էր, այլ նրանից շատ բաներով տարբերվող արամեական Սին աստվածը: Դրանով նա նպատակ ուներ արամեական լեզվի և Սին աստծո պաշտամունքի հիման վրա ստեղծել Բաբելոնյան պետության ազգային հիմքը: Նաբոնիդը նախահարձակ եղավ, օգտվելով Աժդահակի դեմ հայերի և պարսիկների սկսած ապստամբությունից: Նա հարձակվելով գրավեց Խառան քաղաքն ու վերակառուցեց հայերի կողմից ավերված Սին աստծո տաճարը, որը մեծ շուքով վերաբացվեց: Նրա ամենահամարձակ քաղաքական քայլերից մեկը կարելի է համարել պետության կենտրոնի տեղափոխելը Արաբիա: Նա տեղափոխվեց Արաբական թերակղզու կենտրոնական շրջան՝ Բաբելոնում թողնելով իր որդուն: Սրանով նա հույս ուներ աջակցություն ստանալ արեմեացիներից, որոնք այդ տարածաշրջանի հիմնական բնակչությունն էին կազմում: Նրա արտաքին քաղաքականության մեջ մեծ հաջողություն էր Ք.ա. 546թ. Եգիպտոսի հետ կնքած դաշինքը, ի հակակշիռ հայ-պարսկական դաշինքի: Սեմական ու արիական ժողովուրդների մրցակցությունը, որ որոշ չափով մեղմացել էր վերջին տասնամյակներին, սկսվում է սրվել նոր ուժով և ընդգրկում ավելի մեծ մասշտաբներ: Ճնշող առավելությունը հայ-պարսկական դաշինքի կողմն էր, որը ուներ տնտեսական, քաղաքական ու մշակութային ավելի բարձր համախմբվածություն, որի շնորհիվ առանձին ցեղերից սկսել էին ձևավորվել ազգեր ու ազգային պետություններ: Ի տարբերություն հայ-պարսկական դաշնության, սեմական ցեղերը, որոնք հենվում էին միայն նյութական արժեքների վրա և չունեին մշակութային ընդհանրություն, այդպես էլ մնացին բաժանված ու պառակտված:  

տուն

5. Հնդկաստանը Ք.ա. VII -VI դարերում, դևապաշտության ձևավավորումը

Հնդկաստանի համար արիական ցեղերի մուտքն ունեցավ հեղափոխական նշանակություն: Նրանք իրենց հետ երկիր բերեցին ոչ միայն երկաթի մշակման գաղտնիքն ու զարգացրին արհեստները, այլև զարկ տվեցին գիտության ու մշակույթի տարբեր ճյուղերի բուռն զարգացմանը: Սկզբում արիական ցեղերը բնակություն հաստատեցին երկրի հյուսիս-արևմուտքում, իսկ հետագայում, առանց դիմադրության հանդիպելու, թափանցեցին երկրի կենտրոնական շրջանները: Ք.ա. առաջին հազարամյակում նրանք ջունգլիների ու ճահիճների հաշվին ավելացրին մշակովի հողատարածքները, որի շնորհիվ աճեց բնակչության թիվն ու բարձրացավ նրանց կենսամակարդակը: Նորաբնակները, ցանկանալով իրենց սահմանազատել տեղի դրավիտական (նեգրոիդներ) ցեղերից, ստեղծեցին կաստայականությունը: Չնայած դրան, հնարավոր չեղավ պահպանել ռասսայական մաքրությունն ու փակվածությունը: Ի վերջո, երկրի հյուսիսում ու կենտրոնական շրջաններում ձևավորվեց ընդհանուր տնտեսական ու մշակութային դաշտ1: Կենտրոնական շրջաններում և Գանգես գետի հովտում բնակչության մեջ մեծամասնություն էին կազմում դրավիտական ցեղերը, որոնք կարողացան պարտադրել իրենց նախասիրած աշխարհաճանաչումն ու կրոնը:

Արիները երկիր թափանցելու ժամանակ որպես աշխարհաճանաչում ունեին Վեդայականությունը, որը կարգավորում էր առօրյա կյանքին վերաբերող խնդիրները, ինչպես նաև հասարակական հարաբերությունները: Ըստ Վեդայականության, հասարակական կյանքում վճռորոշ տեղը տրվում էր քրմությանը, և քրմությունն էր կարգավորում հասարակական հարաբերությունները:

Արշավանքի ու երկրի խորքերը թափանցելու հետ միաժամանակ բարձրանում էր զինվորականության դերը, սակայն զինվորականությունը շարունակում էր զրկված մնալ հասարակական կյանքի ղեկավարմանը մասնակցելուց: Սա առաջացնում էր ինչպես զինվորականության, այնպես էլ զինվորականության հետ սերտորեն կապված աշխարհիկ վերնախավի դժգոհությունը: Միաժամանակ փոքր չէր նաև դրավիտական ցեղերի ազդեցությունը, և նոր պայմաններում այլևս Վեդայականությունը չեր կարող բավարարել ձևավորված տնտեսական ու հասարակական հարաբերություններին: Դրավիտական ազդեցության հետևանքով խախտվեց նաև մինչ այդ անաղարտ Բրահմականությունը, որը մինչ այդ հենվում էր բացարձակ ոգեղենության վրա: Համաձայն մեզ հասած արձանագրությունների քրմությունը, կտրվելով իր ոգեղեն հիմքերից, դառնում է անձնական շահը հետապնդող. "Бормочет жрец молитвы непонятные... за что денежки брахманы собирают и мясом обжираются, как черти ".

Հասկանալով ստեղծված իրավիճակի պայթյունավտանգությունը, քրմության կողմից փորձ արվեց ինքնուրույն, վերևից, աստիճանաբար բարեփոխումներ իրականացնել: Բնակչության խառը կազմը, երկրի մասնատվածությունը, զինվորականության բռնած դիրքը թույլ չտվեց բարեփոխումներն առանց մեծ ցնցումների իրականացնել:

Հնդկաստանում առաջացած հոգեվոր ճգնաժամը գլխավորապես պայմանավորված էր ներքին պատճառներով, որոնց մասին նշեցինք վերևում: Կողմնակի փաստերի վրա հենվելով, կարող ենք պնդել, որ դրա համար կային նաև արտաքին պատճառներ: Ք.ա. VI դարում արիական աշխարհը զբաղված էր կենաց ու մահու կռվով Ասորեստանի դեմ և ժամանակ ու հնարավորություն չուներ զբաղվելու Հնդկաստանի ներքին գործերով, որը հեռու էր ընկած ակտիվ գործողությունների թատերաբեմից, ինչի հետևանքով Հնդկաստանը կտրվեց իր հոգեվոր կենտրոնից՝ Հայաստանից: Այս իրավիճակով կարելի է բացատրել հնդիկ հոգեվորականների ու նրանց տաճարի գոյությունը Տարոնում, որը պահպանեց իր գոյությունը մինչև Գրիգորյան (արևմտյան) քրիստոնեության բռնի մուտքը Հայաստան: Այս տաճարի գոյության ու ավերման պատմությունը տվել է ասորի հոգեվորական Գլակը: Հնդկական կրոնի սպասավորները, այդ խառը, ճգնաժամային ժամանակաշրջանում, հեռացան իրենց երկրից և հաստատվեցին Հայաստանում, որին համարում էին իրենց նախահայրենիքն ու սրբազան երկիր: Ղևոնդ Ալիշանը գտնում է, որ նրանց հիմնած տաճարը նվիրված է եղել հնդկական Վիշնա աստծուն, որի համար էլ քրիստոնյա հոգեվորականները տաճարը համարել են նվիրված Վիշապին՝ օձին:

Ք.ա. VII - VI դարերում Հնդկաստանում սկսվում է ձևավորվել տարբեր, իրարամերժ կրոնական ու փիլիսոփայական ուղղություններ, որոնք քարոզում էին մատերիալիզմից սկսած մինչև նյութական աշխարհի՝ կյանքի մերժումը: Մատերիալիզմը քարոզում էր բոլոր ոգեղեն արժեքների մերժումը և կյանքի միակ նպատակը վայելքների որոնումն էր համարում:  

 

Մատերիալիստական գաղափարախոսությունը հետագա շրջանում հաղթահարվեց, և նրանց աշխարհաճանաչման ու փիլիսոփայության մասին կարելի է պատկերացում կազմել միայն Բուդդայական գրականության մեջ պահպանված մեջբերումներից. «Միայն հիմարներն են կոչ անում բարոյականության ու պնդում ոչ նյութականի իրական լինելը»:

Վեդայականության ամենակազմակերպված ու համախմբված քաղաքական հակառակորդը մնում էր զինվորականությունը: Զինվորականությունը հասարակական կյանքում իշխող դիրք գրավելու համար հենվում էր հասարակության այն բոլոր խավերի վրա, որոնք դեմ էին քրմության իշխանությանը: Նրանց պաշտպանում էին աշխարհիկ իշխանավորները՝ ռաջաները: Սրանով Հնդկաստանում զինվորականությունը դարձավ գլխավոր քաղաքական ուժ, որն էլ որոշեց Հնդկաստանի հոգեվոր, քաղաքական, տնտեսական զարգացման հետագա ուղին: Այդ շրջանում զինվորականության միջավայրից դուրս եկան անհատներ, որոնք տվեցին այն գլխավոր կրոնական գաղափարական հիմքերը, որոնք հետագայում դարձան Հնդկաստանի գաղափարական զարգացման հիմքը:

Այդպիսի կարևոր կրոններից են Բուդդայականությունն ու Ջաոիզմը: Երկու կրոնների հիմնադիրն էլ դուրս է եկել զինվորականության դասից: Գրքի սահմաններից դուրս է այս կրոնների գաղափարական հիմքերի քննարկումը, միայն նշենք, որ երկու կրոններն էլ դեմ են քրմության բացարձակ իշխանությանը և կարևորում են գոյություն ունեցող դասերի իրավահավասարությունը, անհատի դերի կարևորությունն ու անհատի հոգեվոր ազատությունը:

Պայքարի ու առճակատման պայմաններում Վեդայականությունը ստիպված էր կատարել զիջումներ, ինչպես տեղացի դրավիտներին, այնպես էլ նոր ձևավորվող ու օր- օրի հզորացող նոր կրոնական ուղղություններին: Բարեփոխումները դառնում էին ավելի արմատական, և շատ հաճախ դրա հետևանքով կտրվում իրենց արմատներից: Այս բոլորի հետևանքով ձևավորվեց նոր կրոն՝ Հինդուիզմը: Հինդուիզմը դարձավ այն գլխավոր ուժը, որը կարողացավ անկախ լեզվական, ռասսայական տարբերության Հնդկաստանի բնակչությանը միավորել, իսկ նոր շրջանում էլ դարձավ Անգլիական գաղութատիրության դեմ պայքարի դրոշակ:

Հինդուիզմի ձևավորման համար կարևորագույն կետերից մեկը կրոնի տեղայնացումն էր: Նոր կրոնում աստվածները ապրում ու գործում են հարազատ միջավայրում՝ Հնդկաստանում, իսկ այն դեպքերում, երբ դա անհնարին է, գործողությունները կատարվում են անորոշ, հեքիաթային գծերով նկարագրվող երկրում, որով կտրվում էր կապը նախահայրենիքի հետ, և կրոնը ստանում էր ազգային, տեղայնացված բնույթ: Սրան նպաստում էր նաև այն, որ արիները, վաղուց դուրս գալով իրենց նախահայրենիքից, Հնդկաստանը համարում էին իրենց հայրենիքը:

Նոր կրոնը բարեփոխումների շնորհիվ դառնում է ոչ միայն հասկանալի քրմությանը, այլ նաև շարքային հավատացյալին: Առաջին պլան է մղվում նախասկիզբը խորհրդանշող Նարայանոն: Որոշ ուսումնասիրողներ այս աստծուն ցանկանում են ներկայացնել որպես Հնդկաստանում նախաարիական շրջանում մեծ տարածում ունեցող աստվածություն:

Նախաարիական կրոնի մասին չկան որևէ գրավոր տեղեկություններ, իսկ մեզ հասած նյութական արժեքները չեն տալիս որևէ հիմք պնդելու այդ: Դրան հակառակ, Նարայանո անվանումը, ինչպես նաև նրա գաղափարական հիմքը, մատնացույց է անում այդ աստծո կապը Հայկական հին հավատալիքների հետ:

Հայկական հավատալիքները Ք.ա. III հազարամյակում քննարկելիս տեսանք, որ Նար նշանակում է նախնական, նախասկիզբ, նյութ, որից ծագել է Հայկական էպոսի Ծովինար անվանումը` նույն իմաստով: Նախասկիզբ, բայց նաև Աշխարհաստեղծ ԱՐԱՐՉԻ կողքին սկսում են առաջնային տեղ գրավել նաև Վիշնան ու Շիվան: Վեդայական գրականության մեջ այս երկու աստվածությունները շատ են նշվում, բայց նրանց կերպարը չունի կենտրոնացված բնույթ, որից կարելի է կարծել, որ նրանք հին հավատում չունեին ընդգծված անհատականություն: Նոր ստեղծված կրոնում այս աստվածները դառնում են հենասյուներ և այն աստիճան, որ հետագայում, երբ ճյուղավորվեց հինդուիզմը և նրանից առաջացան Վիշնայականությունն ու Շիվայականությունը, նրանք դարձան կրոնի կենտրոնական դեմք:

Վեդայական գրականության մեջ Վիշնան խորհրդանշում է արևը, բայց ավելի շատ շեշտվում է նրա կապը զոհաբերությունների հետ, որով այս աստվածը դառնում է կապող օղակ մարդկանց ու աստվածների, երկրի ու երկնքի, երկրային ու հանդերձյալ կյանքերի միջև: Շիվան նույնպես արևի աստված է, բայց ավելի նյութական, որով զգացվում է նրա անմիջական կապը Վանի թագավորության արևի աստված Շիվիմի հետ: Դրավիտական ցեղերի մոտ ավելի հոգեհարազատ էր ավերող, նյութական Շիվայի կերպարը:

Մեր թեմայի համար ավելի կարևորն այն է, որ Ք.ա. 6-րդ դարում, երբ հզորացած Աքեմենյան Պարսկաստանը շարժվում էր դեպի արևելք, Հնդկաստանում քրմական վերնախավը կատարեց ամենամեծ փոփոխությունը նոր կրոնում՝ գլխավոր աստվածներ հայտարարելով Դևերին, որով հակադրվեց արիական արևմուտքին: Ինչպես Հնդեվրոպական լեզուներում, այնպես էլ բազմաթիվ ոչ ազգակից համարվող լեզուներում ասը, ասուրը խորհրդանշում է մարդկանցից վեր, բարին, գերբնականը, որոնք կանգնած են մարդկանց պաշտպանության դիրքերում: Դրա լավագույն օրինակը հյուսիսային գերմանացիների մոտ գոյություն ունեցող Ասբուրգն է, որտեղ, ըստ վիկինգների սագաների, բնակվում էին աստվածներն ու հերոսները: Արևմտյան արիական ցեղերը որպես չարի, քայքայիչ ուժերի, քաոսի, ճանաչում էին Դևերին: Հինդուիզմի մեջ մնաց ասուրների ավագությունը աստվածների մեջ, բայց այժմ նրանք օձակերպ չար ուժեր են, որոնք պայքարում են մարդկության դեմ: Դրան հակառակ, Դևերը հայտարարվեցին բարի:

Սրանով արիական աշխարհը բաժանվեց աստվածապաշտների ու Դևապաշտների:

  • տուն

    II գլխի եզրակացություններ

    Մեր քննարկումները ցույց տվեցին, որ Ուրարտական պետությունը, ուրարտական լեզուն և ուրարտական ժողովուրդը 19 դարի հնարանք է և ստեղծվել է հայ տեսակը նվաստացնելու և քաղաքական շրջանների պատվերը կատարելու համար: Մեզ պարզ դարձավ, որ Վանի թագավորությունը բնական շարունակությունն էր Հայկական Միտանի պետության8: Այս գրքի ուսումնասիրությունները ցույց տվեցին հայոց պատմության շարունակականությունը: Ինչպես Վանի թագավորությունն էր Միտանի պետության քաղաքական շարունակությունը, այնպես էլ նոր քաղաքական պայմաններում Վանի թագավորության հիմքի վրա ձևավորվեց Երվանդունիների Հայկական պետությունը: Սրանով լուծվում է հայկական պատմության ամենամեծ կնճիռը՝ պատմության կտրտվածությունը:

    Այս են պնդում ոչ միայն մեր քննարկումները, այլև հնագույն աղբյուրներն ու նորագույն հայտնագործությունները և ուսումնասիրությունները: Հայկական ցեղերը առաջինն էին, որ կարողացան հաղթահարել ցեղային նեղ շահերը և կարողացան իրենց զգալ ընդհանուր նախահոր՝ Հայկի սերունդ և իրենց միավորելով, կոչել Հայրենիքը ՀԱՅՈՑ ՏՈԻՆ: Ի տարբերություն հայերի, ոչ միայն մյուս ծագման ցեղերը, այլև արիական ցեղային միությունները՝ պարթևները, պարսիկները, հույները, սլավոնները, գերմանները, կելտերը ավելի ուշ զգացին իրենց միասնությունն ու իրենց կենսաբանական կապը նոր նախահայրենիքի հետ: Ավելի ամուր, մեծ մարդաբանական խմբերի առաջացումով ձևավորվեցին ազգերը, որոնց տրված էր լուծելու պատմական հարցերը նոր ժամանակներում:

    Մեզ համար կարևոր է նաև այն, որ կարող ենք վստահորեն պնդել նահապետ Պարույրի ծագումը Հայկազունիներից, որն ապացուցվում է ինչպես պատմահայր Մ. Խորենացու, այնպես էլ օտար աղբյուրների տվյալներով:

    Երվանդունիները՝ նույն Վանի թագավորության հարստությունը, ծագելով Մանա երկրից ու արյունակից լինելով մարական ու պարսկական տոհմերին, 300 տարվա ընթացքում կարողացավ ոչ միայն կատարել իր վրա դրված պատմական առաքելությունը՝ Ասորեստանի դեմ պայքարը, այլև Երվանդունիների գլխավորությամբ շարունակվեց և վերջնականապես ավարտվեց հայ տեսակի ձևավորումը: Դրա շնորհիվ հայ տեսակը պահպանեց իր գոյությունը և չոչնչացավ հարյուրավոր մարդկային էթնիկական խմբերի նման, որոնք հետ մնացին պատմության զարգացման ընդհանուր ուղուց:

    Ասորեստանի կործանումով չավարտվեց Արար-ոգեղենի ու Անան-նյութականի միջև պայքարը, այլ այդ պայքարը նոր փուլ մտավ, որում արիական ազգերը, ավելի կազմակերպված լինելով, ստեղծեցին արիական դաշինք ու ջաղջախիչ հաղթանակ տարան սեմականության դեմ, որը մնաց բաժանված և չկարողացավ հաղթահարել գոյություն ունեցող միջցեղային հակասությունները:

    Արիական առաջին ազգային պետությունների դաշինքը նույնպես չդիմացավ ու կործանվեց հայ և պարսիկ արյունակից թագավորական տոհմերի հարվածի տակ: Հայերն ու պարսիկները ստեղծեցին նոր պետական դաշնություն, որը, ինչպես կտեսնենք, փորձ արեց միավորել բոլոր արիական ժողովուրդներին՝ Հնդկաստանից մինչև Հունաստան:

    ԳԼՈԻԽ III

    Աքեմենյան Պարսկաստանն ու Հայաստանը

    տուն

    1. Աքեմենյան Պարսկաստանը որպես աշխարհակալ պետություն

    Ք.ա. 639 թվականին Աշուրբանիպալը արշավեց էլամի վրա: Այդ արշավանքի մասին նա թողել Է արձանագրություն, որում գրում Է՝ «Պարսամաշի թագավոր Կուրաշը լսել Էր իմ տեր, մեծ աստվածներ Աշուրի, Բելի և Նեբոյի օգնությամբ էլամի դեմ իմ տարած փառավոր հաղթանակը, որով ես մրրկաբեր ալիքի նման կործանել էի ամբողջ Էլամը, և նա իր անդրանիկ որդուն հղեց ինձ մոտ՝ Նինվեի իմ ապարանքը, նրա հետ ուղարկելով հարկ, որպեսզի հայտնի իր վասալությունը»: Պարսուան գտնվում էր էլամի հյուսիսային լեռնային շրջանում ու կոչվում էր նաև Անշամ: Պարսիկները մի ժամանակ ապրում էին Մանա երկրում: Ք.ա. 7-րդ դարի երկրորդ կեսին նրանք իջան հարավ և Էլամի հյուսիսում հանդես էին գալիս որպես կիսանկախ իշխանություն: Հաշվի առնելով ստեղծված ծանր վիճակը, Ասորեստանի համար, կարելի Է կարծել, որ Պարսկաստանի կախվածությունը Ասորեստանից ավելի շատ անվանական էր: Արձանագրության մեջ նշվող Կուրաշը հավանաբար Պարսկաստանի պատմության մեջ նշվող Կյուրոս առաջինն Է: Նրա որդին՝ Կամբիսը, մտավ Մարաստանի ստեղծած արիական դաշինքի մեջ: Այս դաշինքում Կամբիս Առաջինը ուներ բավականին ամուր հիմքեր, քանի որ ամուսնացած էր արքայից-արքա Աժդահակի դուստր Մադանեի հետ: Նրանց ամուսնությունից ծնվեց Կյուրոս Երկրորդը, կամ Կյուրոս Մեծը: Մ. Խորենացին ու Հերոդոտոսը գրում են, որ Կյուրոսը մեծացել Է Մեդիայի մայրաքաղաք էքբատանում, որտեղ էլ ծանոթացել է հայոց թագավոր Երվանդ Սակավակյացի որդի Տիգրան Երվանդունու հետ: Արքայազների էքբատանում գտնվելը, Աժդահակի հսկողության տակ, ցույց Է տալիս, թե որքան էր Աժդահակը անհանգստանում Հայաստանի ու Պարսկաստանի միջև լավ հարաբերություններ հաստատվելուց, որը կարող էր ուղղվել Մարաստանի դեմ: Հետագայում, երբ նրա անհանգստություններն արդարացան և ձևավորվեց հայ-պարսկական դաշինք, Աժդահակն ամեն ինչ անում Էր քանդելու համար ստեղծված դաշինքը. «Ինչպիսի՞ հնարքներով մենք պիտի կարողանանք քանդել սիրո կապը պարսիկի ու բազմաբյուր զորք ունեցող հայի մեջ»:

    Ք.ա. 558թ. Պարսկաստանում թագավոր դարձավ Կյուրոս Երկրորդը: Երվանդը, ինչպես նշել Է Մ. Խորենացին, կառավարել Է շատ կարճ (դա ապացուցում է նաև նրան տրված Սակավակյաց մականունը), որից հետո նրան փոխարինեց Տիգրան Երվանդունին: Երկուսի ջանքերով Աժդահակը տապալվեց, և Տիգրանն ու Կյուրոսը իրար մեջ բաժանեցին տարածքը: Լյուդիան, Բաբելոնն ու Եգիպտոսը գտնելով, որ քայքայվել Է արիական դաշինքը միավորեցին իրենց ուժերը Տիգրանի ու Կյուրոսի դեմ:

    Լյուդիայի թագավոր Կրեսոսը, վստահ իր ուժերի վրա, չսպասելով իր դաշնակիցներ Բաբելոնի ու Եգիպտոսի զինված օգնությանը, սկսեց պատերազմը և արշավեց Կապադովկիա: Հերոդոտոսը Կյուրոս Մեծին է վերագրում Կրեսոսի դեմ տարած հաղթանակը ու նրան ձերբակալելը: Եթե հաշվի առնենք, որ ջախջախված չէին Բաբելոնն ու Եգիպտոսը, դառնում է անիմաստ ու անհնարին ողջ պարսկական զորքերը ուղարկել Փոքր Ասիա՝ մերկացնելով երկրի թիկունքը: Կնշանակի Փոքր Ասիայում գլխավոր հարվածային ուժը, ինչպես նշել է Մ. Խորենացին, կազմված է եղել Հայկական զինված ուժերից: Բաց դաշտում պարտություն կրելով, Կրեսոսը փակվեց մայրաքաղաք Սարդեսում ու լուր ուղարկեց իր դաշնակիցներ Բաբելոնին ու Եգիպտոսին, խնդրելով օգնություն: Մինչև դաշնակիցների գալը Սարդեսը գրավվեց: Հերոդոտոսը քաղաքի գրավումը նկարագրելիս նշում է այն մեծ դերը, որ ունեցավ Մարդեր կոչվող ցեղը: Հերոդոտոսը, որը բավականին ծանոթ էր Պարսկաստանին, Մարդեր ցեղը համարել է պարսկական, որը համապատասխանում է իրականությանը: Պատմիչը Պարսկաստանի համեմատ շատ քիչ գիտեր Հայոց պատմությունը, որով բնական է, որ Հերոդոտոսին հայտնի չէր Մարդեր ցեղի գոյությունը նաև Հայաստանում, որոնցից հետագայում ձևավորվեց Մարդպետունիների նախարարական տոհմը և նույնանուն Հայր Մարդպետունիների գործակալությունը: Տիգրան IՄեծը ջախջախիչ պարտության մատնեց Լյուդիային, որը դադարեց գոյություն ունենալուց: Ողջ Փոքր Ասիան, այնտեղ գտնվող Հունական պոլիսների հետ, ենթարկվեցին Հայաստանին. «Նա Կյուրոսի աջակից եղավ Մարաց իշխանությունը տապալելու, հույներին էլ, ոչ քիչ ժամանակով նվաճելով, իրեն ենթարկեցրեց և մեր բնակության սահմանները ընդարձակելով, հասցրեց մինչև հին բնակության սահմանների ծայրերը»: Լյուդիայի գրավումը տեղի ունեցավ Ք.ա. 546թ.: Դաշնակիցները, արևմուտքից ապահովելով իրենց անվտանգությունը, արշավանք սկսեցին դեպի արևելք: Ք.ա. 545-539թ.թ. պարսկական զորքերը գրավեցին ողջ Իրանական բարձրավանդակը, որից հետո նաև Աֆղանստանը, Միջին Ասիան ու մոտեցան Հնդկաստանին: Հերթը հասավ Բաբելոնին ու Եգիպտոսին: Ք.ա. 539թ. սկսվեց արշավանքը Բաբելոնի դեմ: Սեմական ցեղերը չպաշտպանեցին իրենց արյունակից Բաբելոնին: Երկու ամսվա պաշարումից հետո Բաբելոնն ընկավ: Բաբելոնի անկման լուրը ուրախությամբ ընդունեցին նաև սեմական ցեղերը. «Բաբելոնի վերաց հրավիրեցեք աղեղնավորներին, ովը բոլոր աղեղնավորներ, նորա դեմ բանակ տուվեք շուրջանակի, ազատուող չլինի, նորան հատուցրեք նորա գործի համեմատ, այն ամենի, որ նա հպարտացավ Տիրոջ դեմ»:

    Կյուրոսը լավ էր գիտակցում ինչպես ժողովրդի, այնպես էլ Բաբելոնի քրմության տրամադրությունները: Նա կարողացավ օգտվել այն մեծ դժգոհությունից, որ գոյություն ուներ տեղի ժողովուրդների ու քրմության շրջաններում, կապված բաբելոնյան թագավորների վարած բիրտ, բռնի քաղաքականության հետ: Հատկապես քրմությունը դժգոհ էր Նաբոնիտի վարած կրոնական քաղաքականությունից, ու Կյուրոսը շարժվում էր Բաբելոնի վրա ոչ որպես զավթիչ, այլ որպես ազատարար: Բաբելոնի գրավումից հետո նա իր արձանագրությունում հպարտորեն նշում է՝ «Մարդուկը՝ մեծ տիրակալը, իր մարդկանց պաշտպանը, խնդությամբ նայեց նրա բարեպաշտ գործերին և նրա առաքինի սրտին և Կյուրոսին հրամայեց ճանապարհ հարթել դեպի Բաբելոն, ընթանալով նրա կողքին իբրև բարեկամ ու ընկեր»: Կյուրոսը, գրավելով Բաբելոնը, չվերացրեց Բաբելոնի թագավորությունը: Նա ցույց տվեց իր հարգանքը տեղեկան սովորությունների ու պետական կարգերի նկատմամբ և հնագույն ծեսով օծվեց Բաբելոնի թագավոր: Բաբելոնյան արձանագրությունում նշվում է, որ Կյուրոսը Բաբելոնի թագավորությունը ստացել է «Մարդուկի ձեռքից»: Թագավոր օծվելու այս կարգը այնքան էր ու հին արմատավորված, որ Ք.ա. 521-520թ.թ. ապստամբությունը ճնշելուց հետո, երբ Դարեհ առաջինը Մարդուկի արձանը տարավ Բաբելոնից, Բաբելոնում ապստամբություններ այլևս չեղան, քանի որ թագադրվելու համար պարտադիր էր Բաբելոնի պահապան աստված Մարդուկի արձանը:

    Կյուրոսն աջակցում էր առանձին ցեղերի հավատալիքներին ու նրանց քրմությանը: Այս քայլը բացատրվում է արիական արքաների կրոնական հարցերի նկատմամբ հանդուրժողականությամբ, ինչպես նաև նրանց վարած քաղաքական ծրագրերով: Առանձին կրոնական համայնքների հզորացումն ու մեկուսացումը իրարից կթուլացներ սեմական միասնությունը, որով նրանք առանց դրա էլ մինչ այդ աչքի չէին ընկնում: Դրան հասնելու համար Կյուրոսը մի շարք արտոնություններ տվեց կրոնական համայնքներին: Այս քաղաքականությունը կարելի է մանրամասն ուսումնասիրել մովսեսական համայնքի օրինակով, որի մասին մեզ մանրամասն տեղեկություններ են հասել: Պաղեստինից մեզ հասած տեղեկությունների համաձայն, Բաբելոն էին բերվել մոտ 30.000 մովսեսականներ, որոնք Բաբելոնում ու Միջագետքում կենտրոնացված էին ինքնուրույն համայնքներում: Այս համայնքներն ունեին ինքնուրույնություն և կառավարվում էին իրենց կրոնական առաջնորդների կողմից, որոնց ընդունված է կոչել մարգարեներ: Մեղմ ասած «Բաբելոնյան գերությունը» բարենպաստ էր այս համայնքի համար, որի շնորհիվ համայնքը աճում էր ոչ միայն քանակապես, այլև նյութական բարեկեցությամբ: Դրա լավագույն ապացույցը կարող է լինել այն, որ Պաղեստին գաղթելու դեպքում, նրանց տրվող բազմաթիվ արտոնություններով հանդերձ, Միջագետքը թողնել ցանկացողները մեծ տոկոս չէին կազմում: Մովսեսականները չէին ցանկանում թողնել իրենց բարեկեցիկ կյանքը, հանուն վրիժառու աստծո պատգամի: Բաբելոնում քաղաքական, աշխարհիկ իշխանության ազդեցության թուլույթունը, ավելի ճիշտ բացակայությունը, պատճառ դարձավ, որ համայնքի ներսում մեծ իշխանություն ձեռք բերեցին մարգարեները, որոնք դարձան իրական եհովական կրոնի ստեղծողները: Նրանք, ցանկանալով շրջակայքից մեկուսացնել իրենց համայնքների անդամներին ու միայն իրենց ազդեցության տակ պահելու համար, Պաղեստինից բերված որոշ գրավոր աղբյուրների, նաև բանավոր զրույցների վրա, ձևավորեցին այս կրոնի առաջին կրոնական գրականությունը, որը անհրաժեշտության դեպքում սեմական ու ոչ սեմական այլ աղբյուրներով կապկպեցին իրար: Այս մարգարեների համար գլխավորը ոչ թե ճշմարտությունն էր, այլ կազմված գրքի գաղափարական հիմքը: Այն, ինչ չկարողացան անել դրանից առաջ գոյություն ունեցող մովսեսական դատավորներն ու թագավորները, կարողացան անել մարգարեները, վերջնականապես թունավորելով իրենց համայնքի անդամներին մարդատյացությամբ: Կազմվեց մի «պատմություն», որում բոլոր ցեղերն ու ժողովուրդները, անկախ իրենց ծագումից, մարդկության ձևավորման պահից, հալածել ու ոչնչացրել են մովսեսականներին, ինչը շարունակվել է մինչև Բաբելոնյան վերջին «աղետները»: Այս բոլորի վերջնական եզարակացությունը կայանում էր նրանում, որ աշխարհի ողջ բնակչությունը մարգարեները բաժանում էին իրենց կրոնակիցների ու նրանց թշնամի «գոյերի»:

    Ք.ա. 538թ. Կյուրոսը թույլ տվեց Եհովականներին վերադառնալ Պաղեստին: Նրա առանձին հրամանով վերականգնվեց Եհովայի տաճարը. «Կյուրոսի կառավարման առաջին տարին Կյուրոսը հրաման տվեց Երուսաղեմի տաճարի վերաբերյալ: Թող այդ տաճարը կառուցվի որպես վայր զոհեր մատուցելու համար... ծախսերը կտրվեն թագավորական գանձարանից»: Նաև հրամայվում էր վերադարձնել Եհովայի տաճարին թալանված ու Բաբելոն տարված ոսկե ու արծաթե սպասքը:

    Հ. Փլավդիոսը, խոսելով վերադարձողների մասին, նշում է, որ տեղաբնակները նրանց դիմավորեցին թշնամաբար: Թ. Արծրունին անդրադարձել է այդ նույն թեմային և շեշտել հայկական բանակի գլխավոր դերը վերադարձողներին պաշտպանելու գործում: Կյուրոսի խնդրանքով հայկական բանակը ուղեկցեց, իսկ հետո էլ պաշտպանեց նրանց. «Եվ ոչ պակաս քան մեկ ամիս պատերազմեցին: Հայոց զորքը քիչ քաջություններ չցուցաբերեց, նա շարժեց պարսից ամբողջ զորքի, այլև օտարների զարմանքը: Գալաթացիների զորքը մեծից մինչև փոքր ջարդվեցին, նրանցից ոչ մեկը կենդանի չմնաց: Իսկ Իսրայելի որդիները վերադարձան իրենց երկիր: Մինչև սուրբ քաղաք՝ Երուսաղեմ, նրանց առաջնորդեցին Քսերքսեսն ու Արշեզը»:

    Այդպիսով կարելի է պնդել, որ 30.000 մովսեսականների ժառանգները այնքան էին աճել, որ անգամ նրանց մի մասը, որոնք վերադարձան Պաղեստին, տեղում կազմեցին 150.000-ոց կրոնական համայնք: Այս համայնքին տրված արտոնությունների շնորհիվ նրա թիվը արագ աճեց նոր մարդկային խմբեր իր մեջ ներգրավելու շնորհիվ: Այս ճանապարհով փոքրաթիվ մովսեսական համայնքից ձևավորվեց Իսրայելի բնակչությունը. «Կյուրոսի հրամանը դրեց հիմքը Երուսաղեմի ինքնակառավարվող տաճարային համայնքին»:

    Կյուրոսը գրավելով Ասորիքը, Միջագետքը, Փյունիկյան քաղաքները, Պաղեստինը հասավ Եգիպտոսի սահմաններին: Միայնակ մնացած Եգիպտոսը այլևս չէր կարող սպառնալ Աքեմենյան հզոր պետությանը: Դրան հակառակ անհանգիստ էր երկրի հյուսիս-արևելքում, որը սահմանակից էր Միջին Ասիային: Այնտեղից քոչվոր ցեղերը, որոնց անտիկ պատմիչները ընդհանուր անունով կոչում են Մասսագետներ, մշտապես ասպատակում էին նստակյաց բնակչության գյուղերն ու քաղաքները: Նրանց արշավանքները կասեցնելու համար Կյուրոսը սահմանների վրա կառուցեց մի շարք ամրություններ, որոնց մի մասը պահպանվեց մինչև Ք.ա. 4-րդ դարը, երբ արշավող Ա. Մակեդոնացու բանակում գտնվող հույն պատմիչները, տեսնելով դրանք՝ նկարագրեցին:

    Ք.ա. 530թ. Կյուրոսը արշավեց Միջին Ասիա և անցավ Ամուդարիա գետը, բայց գետի արևելյան ափին սպանվեց: Հին աշխարհի այդ ամենահայտնի մարդու ու տաղանդավոր զորավարի կյանքը ընդհատվեց հայրենիքից հեռու, որի համար էլ մարդկանց հնագույն ժամանակներից հուզել է այն հարցը, թե ինչպե՞ս նրա դին բերվեց Պարսկաստան: Առաջին տարբերակի համաձայն Կյուրոս Մեծի որդին՝ Կամբյուսեսը փրկագնեց հոր դին ու բերեց Պարսկաստան: Երկրորդ տարբերակը պնդում է, որ Հյուսիսային Կովկասում հաստատված սկյութները, լսելով Կյուրոսի պարտության ու ողբերգական մահվան մասին, զորք են հավաքում և ջախջախելով մասսագետներին, հետ խլում Կյուրոսի դին: Կյուրոսին Մեծ պատվով թաղեցին մայրաքաղաք Պերսոպոլիսում (նկ.5): 

    Այս դամբարանը, որ վայրենիների պես թալանեցին Ա. Մակեդոնացու զինվորները, իրական արվեստի գործ է: Դամբարանն իր երկթեք տանիքով ու աստիճանավոր կառուցվածքով հուշում է նրա ճարտարապետական կապը Հայկական լեռնաշխարհի ու շումերական ճարտարապետության հետ:

    Կամբյուսեսը, դառնալով արքայից-արքա, սկսեց նախապատրաստվել արշավելու դեպի Եգիպտոս:


    Նկ.5 Կյուրոս Մեծի դամբարանը:

     

    Ք.ա. 604թ. երբ Ասորեստանից ազատագրվեց Եգիպտոսը, այնտեղ սկսեցին կառավարել 26-րդ դինաստիայի փարավոնները: Այս շրջանը ընդունված է Դելտայում կառուցված Սաիս քաղաքի անունով կոչել Սաիսյան, քանի որ այս քաղաքը ոչ միայն քաղաքական, այլ նաև կրոնական կենտրոն էր: Ք.ա. 570թ. փարավոն է դառնում Ամասիսը: Նա, Պարսկաստանի դեմ պատերազմի նախապատրաստվելով, ոչ միայն դաշինք է կնքում Բաբելոնի և Լյուդիայի հետ, այլև մեծ արտոնություններ է տալիս հույներին, շահագրգռելով հույն վարձկաններին մտնել իր բանակ. «Ամասիսը, դառնալով հելլեններին բարեկամ, ոչ միայն նրանց, որոնց բարեհաճություն է ցուցաբերել, այլև Եգիպտոս ժամանած հելլեններին բնակեցնելու համար հատկացրել է Նավկրատիս քաղաքը: ...Համատեղ կառուցել են հետևյալ քաղաքները՝ հոնյականներից՝ Քիոսը, Տեոսը, Փոկայան և Կլազոմենեն, դորիականներից՝ Հրոդոսը, Կնիդոսը, Հալիկարնասոսը և Փասելիոսը, իսկ էոլիականներից՝ միայն Միտիլենեն»: Նավկրատիս քաղաքին, որը բնակեցված էր միայն հույներով, տրվեց Հունաստանի հետ առևտրի մենաշնորհ, որը ահռելի եկամուտներ էր բերում հույներին:

    Ք.ա. 528թ. Ամոսիսը մահացավ, բայց նրա կառավարման վերջին շրջանում արդեն պարզ էր, որ Եգիպտոսը չի կարող խուսափել իր դառը ճակատագրից։ Նրա մահից ընդամենը 6 ամիս հետո Եգիպտոսը դադարեց գոյություն ունենալուց:

    Եգիպտոսին մեկուսացնելուց և առանց դաշնակիցներ թողնելուց հետո Կամբյուսեսը մեծաքանակ բանակով արշավեց Եգիպտոսի վրա: Եգիպտական աղբյուրները նշում են՝ «Եգիպտոսի վրա արշավեցին բազմաթիվ օտար երկրների բնակիչներ»: Հույներին տրված արտոնությունները չտվեցին սպասված ցանկալի արդյունքը: Դեռ թշնամու զորքերը չէին մտել Եգիպտոս, որ հունական վարձկանների հրամանատար Փանեսը, դավաճանելով իր տիրոջը, փախավ Կամբուսեսի մոտ: Նրա օգնությամբ պարսիկները կարողացան անցնել պաշտպանության թույլ կետերով ու հանգիստ մտան Եգիպտոս: Հերոդոտոսը, ցանկանալով հույների վրայից ջնջել դավաճանի խարանը, նշում է, որ հավատարիմ մնացած հույն զինվորները իրենց հրամանատարից վրեժ լուծելու համար պարսկական բանակի առջև են բերում մարտից առաջ իրենց մոտ գտնվող Փանեսի երկու որդիներին, որոնց մորթելով արյունը խառնում են գինուն ու խմում: 

    Եգիպտոսը գրավելուց հետո Կամբյուսեսը իր հոր՝ Կյուրոսի օրինակով չփոխեց գոյություն ունեցող կարգը: Ինչպես Բաբելոնում, այնպես էլ այդտեղ իշխանության գլուխ մնացին նախկին պաշտոնյաները: Կամբյուսեսը եգիպտական ծեսով օծվեց փարավոն: Կամբյուսեսին ու արիական պետությանը շատ լավ բնութագրում են պահպանված եգիպտական արձանագրությունները: Այնտեղ նկարագրված է մի դեպք, երբ գրավելով Սաիս քաղաքը զինվորները թալանում են գլխավոր տաճարը: Կամբյուսեսը, լսելով այդ, անձամբ գալիս է դեպքի վայր և ոչ միայն դադարեցնում է թալանը, այլև ստիպում վերադարձնել մինչև այդ թալանված հարստությունը: Եգիպտոսի նվաճումից հետո տեղի ունեցած դեպքերը, մեզ հասած տեղեկությունների համաձայն, շատ անհավանական են ու անհասկանալի: Առանց նախապատրաստության Կամբյուսեսը արշավեց Եթովպիա: Երկրի ու արշավանքի նկարագիրը ցույց են տալիս, որ այդ բոլորը կեղծ է ու հնարված: Առանց բավարար սննդի և չուսումնասիրելով բանակի անցնելիք ուղին պարսիկները մտան Եթովպիա: Միայն այն, որ Եգիպտոս արշավելու նախապատրաստությունը տևել էր 5 տարի, հիմք է տալիս, որ կասկածենք հետագա դեպքերի իրական լինելուն: Ճանապարհի կեսին ավարտվում է բանակի սնունդը, և բանակի մեծ մասը մահանում է սովից, անգամ չհանդիպելով թշնամուն: Բանակում սկսվում է կազմակերպված մարդակերություն. «Իրենց միջից յուրաքանչյուր տասներորդին վիճակով մորթում և ուտում էին»15: Պարսկական բանակը վերադառնում է Եգիպտոս: Կամբյուսեսը, վերադառնալով Մեմփիս, հանդիպում է քաղաքի բնակչությանը զուգված ու ուրախության մեջ: Իմանալով, որ տոնակատարության պատճառը Ապիս աստծո հայտնվելն է պաշտվող հորթի տեսքով, զայրացած սպանում է հորթին, որից հետո խելագարվում է սրբապղծության համար: Կամբյուսեսի վարքագծում մինչ այդ ընդգծված երևում էր հարգանքը ենթակա ժողովուրդների սովորությունների ու հատկապես կրոնի նկատմամբ: Օրինակ՝ Բաբելոնում թագավոր օծվելու ժամանակ քրմերը հրաժարվեցին օծել նրան, պատճառաբանելով, որ Կամբյուսեսը հագնված է ոչ ըստ ընդունված տեղական սովորության: Կամբյուսեսը առանց հակաճառելու կատարեց քրմերի պահանջը: Ինչպես տեսանք վերևում, նույն, վիճակն էր Եգիպտոսում: Այս բոլորից հետո ավելի հավանական է կարծել, որ Ապիսի հորթի հետ կապված դեպքը հնարված է, որով ցանկացել են հիմքեր ստեղծել արդարացնելու համար Դարեհ առաջինի իրականացրած հեղաշրջումը:

    Կամբյուսեսը գտնվում Էր Եգիպտոսում, երբ լուր առավ իր կրտսեր եղբոր՝ Բարդիայի ապստամբության և իշխանությունը զավթելու մասին: Հետագայում ստեղծվեց այն պաշտոնական տեսակետը, ըստ որի իշխանությունը զավթել էին մոգերը, որոնք կառավարում Էին երկիրը իրենց դրածո, կեղծ Բարդիայի միջոցով: Որպեսզի հիմնավորեն իրենց տեսակետը, ստեղծվեց Կամբյուսեսի դաժան ու խելագար լինելու վարկածը: Ստեղծվեց մի պատմություն, որով պնդվում Էր, որ Կամբյուսեսը սպանել Է իր եղբորը մինչև Եգիպտոս արշավելը: Կամբյուսեսը շուտափույթ շարժվեց Պարսկաստան, բայց Ասորիքում մահացավ խորհրդավոր պայմաններում: Կամբյուսեսի մահից հետո փաստորեն արքայի փոփոխումը դառնում Է օրինական, որովհետև հեղաշրջումը իրականացրել Էր մոգ Գաումատան, որը գահին բազմեցրել էր իր եղբորը՝ Բարդիա անունով: Այս Բարդիան, ըստ պաշտոնական տեսակետի, ոչ միայն անունով էր նման Կամբյուսեսի եղբորը, այլ նաև արտաքինով, այն աստիճան, որ արքունիքի անդամներն անգամ չէին կարողացել տարբերել նրանց: Այս բոլորը հիմքեր է տալիս կարծելու, որ գահը զավթել էր Կամբյուսեսի կրտսեր եղբայրը, օգտվելով վերջինիս բացակայությունից: Դրա օգտին է խոսում նաև դեպքերի հետագա ընթացքը: Դարեհը հոգ չտարավ Կամբյուսեսին արժանի թաղում կազմակերպելու մասին, անգամ չավարտեց դամբարանի կառուցումը, որը սկսել էր Կամբյուսեսը:

    Բարդիային հանկարծակի բերելով ու սպանելով, 7 դավադիրները սկսում են քննարկել Պարսկաստանում կառավարման ձևի հաստատելու հարցը: Հերոդոտոսը մանրամասն տվել է առաջարկվող կառավարման ձևերի նկարագիրը: Հերոդոտոսը վստահ լինելով իրական, հավաստի լինելուն, նշում է, որ որոշ հույներ կասկածում են դրա իրական լինելուն: Կասկածի հիմքը կարող է լինել առաջարկված մոդելների հունական գունազարդումը, երբ բավականին տարբեր երևույթները հույները փորձել են բացատրել իրենց հոգեբանությամբ ու Հունաստանում գոյություն ունեցող պետական կառավարման մոդելներով: Ուշադիր ընթերցումը ցույց է տալիս, որ նշված 3 քննարկվող  կառավարման ձևերն էլ տեղական էին, ինչն ապացուցում է այդ քննարկման իրական լինելը, նաև կարող է օգնել բացահայտելու մի քանի բավական բարդ պատմական երևույթներ:

    Քննարկելիս առաջ է քաշվում կառավարման 3 ձև: Առաջինը՝ Օտանեսի ծրագիրն է, ով խռովության նախաձեռնողն էր ու ծրագրավորողը: Նա առաջարկում է վերադարձնել իշխանությունը ժողովրդին, որով վերջ կդրվեր կամայականություններին ու բռնապետությանը: Հավանաբար Օտանեսին զայրացրել էր Կամբյուսեսի ժամանակներից սկսած միապետների կատարած անօրինականություններն ու անիմաստ բռնությունները: Նրա պատկերած ժողովրդի իշխանությունը միայն արտաքին թվացյալ նմանություն ունի Հունական դեմոկրատիային (ինչու չէ, նաև այսօրյա ժողովրդավարությանը), որովհետև արիական ժողովուրդներով բնակեցված տարածքներում այդ ժամանակ բնակչությունը գլխավորապես կենտրոնացված էր տոհմային համայնքներում, որոնք հանդիսանում էին հասարակության բջիջը: Նման պայմաններում նշված պաշտոնյաների պատասխանատվությունը հասարակության առջև նշանակում էր ընտրված պաշտոնյայի հաշվետվություն իր համայնքի ժողովի և մյուս ընտրողների առջև, և դրա հիմքը կարող էին լինել հզոր համայնքները, որոնք սկսել էին թուլանալ Պարսկաստանում մեծ գրավումների հետևանքով. «Պաշտոնները տրվում են վիճակահանությամբ, իսկ պաշտոնյաները պատասխանատու են, և բոլոր որոշումները հաստատում է հանրային ժողովը»: Առաջարկվող համակարգը որևէ կապ չունի հունական դեմոկրատիայի հետ ոչ միայն այն պատճառով, որ դեմոկրատիան որպես այդպիսին դեռ գոյություն չուներ նոր ձևավորվող Հունական պոլիսներում, այլև Պարսկաստանում չկար սոցիալական հիմք, հանձինս առևտրականության և հարուստ գյուղացիների ու արհեստավորների, որոնք համայնքի քայքայումով կարող էին ստեղծել ընտրողների ու ընտրվողների զանգված: Մյուս կողմից էլ Օտանեսը, լինելով մեծատոհմիկ և պետությունում հարգված մարդկանցից մեկը, անհավանական է, որ համաձյանվեր արքայական բռնապետությունը փոխարինելու թեկուզ ոչ կաշառքով ընտրված բռնապետի իշխանությամբ և ենթարկվեր նրան: Նրա առաջարկը նշանակում էր վերադարձ հին արիական բրգաձև, հիերարխիկ կառավարմանը:

    Առաջարկվող երկրորդ ձևը սակավատիրությունն էր, որը առաջարկում էր ստեղծել փոքրաթիվ, ընտրյալ, արժանի մարդկանց խումբ, որոնք պետք է կառավարեին երկիրը: Երևում է, որ այս կառավարման ձևը առաջարկող Մեգաբյուզը ներկայացնում էր խոշոր ցեղային առաջնորդներին ու զորահրամանատարներին, որոնք շարունակվող ռազմական արշավանքների շնորհիվ հարստացել էին, տարբեր երկրներում ձեռք բերել մեծ հարստություն, հող ու ստրուկներ: Նրա արհամարհական կարծիքը ժողովրդի մասին ցույց է տալիս նաև իշխող ընտրյալների ընտրվելու ձևը, որում որևէ տեղ չէր հատկացվում հասարակ ժողովրդին: Այս ծրագրով ստեղծվում էր ժողովրդից կտրված մի բուռ մարդկանց բռնապետություն, որոնք իրենց ձեռքում կկենտրոնացնեին ողջ երկրի իշխանությունը: 

    Կառավարման երրորդ ձևը ներկայացնում է Դարեհը կամ վերագրվում է նրան: Այս ծրագիրը բացարձակ միապետական կառավարում է, որում բնակչությունը և նրանցից ձևավորված համայնքները զրկվում էին որևէ ազդեցությունից երկրի կառավարման վրա: Իշխանությունը ամբողջությամբ կենտրոնանում էր թագավորի ու նրա ամենամոտ մերձավորների ձեռքում: Այսպիսի կառավարումը բացարձակ բռնապետական էր, որում հաշվի չէր առնվում ոչ ազգային ավանդույթներն ու շահը, ոչ հասարակ ժողովրդի ու առանձին դասերի շահերը: Պատահական չէր, որ հեղաշրջումից անմիջապես հետո տեղի ունեցավ մոգերի, այսինքն՝ քրմերի ջարդ: Քուրմ-մոգերը ազգային ավանդույթների կրողներն էին ու կարող էին խոչընդոտել բռնապետության հաստատմանը: Այն կարող էր հենվել միայն բիրտ ուժի՝ բանակի վրա: Սրանով ավարտվեց քուրմ-մտավորականության ու զինվորականության միջև ընթացող հազարամյա պայքարը և ողջ իշխանությունը կենտրոնացավ բանակի վրա հենվող միապետի ձեռքին: Հավանաբար մոգերի պայքարի արձագանքն է ձևավորվող բռնապետության դեմ, պետության այն տեսությունը, ըստ որի մոգերը ցանկանում էին զավթել իշխանությունը:

    Հերոդոտոսը տվել է բռնապետության կիրառման մի փայլուն օրինակ, նկարագրելով, թե ինչպես իշխանությունը զավթելուց հետո խռովության մյուս 6 մասակիցներից մեկը՝ Ինտափռենեսը իր ողջ ընտանիքով ու ազգականներով, մահվան է դատապարտվում, առանց թույլատվության Դարեհի մոտ մտնելու փորձ անելու համար: Բռնապետությունը սահմաններ չի ճանաչում և կարող է ոչնչացնել անգամ ինքն իրեն՝ հանուն բռնապետության բացարձակ հաղթանակի:

    Կարևոր է նաև Դարեհի ծագման հարցը: Նա իր կազմած Բեհիստունյան արձանագրությունում նշում է. «Իր տոհմին վերադարձրեց մոգ Գաումատայի կողմից զավթված իշխանությունը» (նկ.6):

    Կնշանակի Դարեհն իրեն համարել է Աքեմենյան տոհմի անդամ և գահի օրինական ժառանգ: Եթե ընդունենք գահի ժառանգության իրավունքը, ըստ նրա' գահին պետք է տիրանար ոչ թե Դարեհը, այլ նրա հայրը, անգամ պապը, որոնք դեռ կենդանի էին: Այն, որ խռովարարները հավասար իրավունքով հավակնում էին գահին, ցույց է տալիս խռովարարների վերաբերմունքը օրինականության ու սովորությունների նկատմամբ: Կամ բոլոր հավակնորդները Աքեմենյան տոհմից էին, որն անհավանական է, կամ էլ նրանց համար գործում էր «ուժն է ծնում իրավունքը» նշանաբանը: Դարեհի բարոյական կերպարի լավագույն արտահայտումը նրա կարծիքն է ստի ու ճշմարտության մասին.


    Նկ.6 Բեհիստունյան արձանագրություն:

     

    «Պետք է ստել այնտեղ ուր ստելն անհրաժեշտ է, ստելիս թե ճշմարտություն ասելիս մենք հետապնդում ենք նույն նպատակը: Ստողներն այդ անում են, որպեսզի ստով համոզեն և դրանից օգուտ քաղեն, իսկ ճշմարիտ խոսողները ձգտում են ճշմարտությամբ օգուտ քաղել և առավել վստահության արժանանալ»:

    Ք.ա. 522թ. սեպտեմբերի 29-ին Դարեհը իր վեց կողմնակիցների հետ իրականացրեց հեղաշրջում և խաբեբայությամբ ու դավելով զավթեց գահը: Այս դեպքերի արձագանքը իրեն երկար սպասեցնել չտվեց: Գահը զավթելուց անմիջապես հետո, որպես պատասխան, սկսվեցին խռովություններ Էլամում ու Բաբելոնում: Մեզ է հասել հոկտեմբերի 3-ի թվագրմամբ մի փաստաթուղթ, որում ապստամբության առաջնորդը իրեն կոչում է Բաբելոնի թագավոր և շեշտում, որ ինքը Նաբոնիդ թագավորի որդին է: Ապստամբություններն անկազմակերպ էին և հապճեպ սկսված և Դարեհը կարողացավ հեշտությամբ ճնշել խռովությունները: Նույն թվականի դեկտեմբերի 31-ին Դարեհի զորքերը ստիպված էին ծանր ճակատամարտ տալ հայկական զորքերի դեմ, նախկին Ասորեստանի հյուսիսում: Ճակատամարտի վայրը մինչև այժմ էլ վերջնականապես ճշտված չէ ու դժվար է պարզել, թե հայ-պարսկական երկարատև առճակատման մեջ ով է նախահարձակ եղել: Մենք վերևում տեսանք, որ Հյուսիսային Միջագետքը Նինվե քաղաքի հետ անցել էր Հայաստանին ու ճակատամարտի վայրը կարող էր ընկած լինել ինչպես Հայաստանի տարածքում, այնպես էլ նրանից դուրս: Դարեհը դեռ Բաբելոնում էր գտնվում, երբ Ք.ա. 521 թ. փետրվարին երկրի բոլոր ծայրերից նրա մոտ են շտապում սուրհանդակները, լուր բերելով սկսված ապստամբությունների մասին: Դարեհի դեմ ապստամբեց նաև բուն Պարսկաստանը, որը Հայաստանի հետ ապստամբության կարևորագույն կենտրոն դարձավ: Միակ երկիրը, որը չմասնակցեց ապստամբությանը, Միջին Ասիայում գտնվող Բակտրիան էր, իսկ նրա կառավարիչ հայազգի Դադարշիշը դարձավ Դարեհի իշխանության գլխավոր հենարանը: Դադարշիշի դերը Աքեմենյան Պարսկաստանում շատ անհասկանալի է: Բեհիստունյան արձանագրությունների հիման վրա նրա հայկական ծագումը կասկածի ենթակա չէ, բայց նշանակել էին Բակտրիայի կառավարիչ, այն դեպքում, երբ այնտեղ, ինչպես Դադարշիշից առաջ, այնպես էլ հետո միայն Աքեմենյան տոհմի ներկայացուցիչներն էին սատրապ-կառավարիչներ նշանակվում: Ի տարբերություն Բակտրիայի, նրա հարեվան Մարգիանե երկրում ապստամբությունը շատ մեծ ծավալ ստացավ: Դադարշիշը իր տեղական ուժերով ճնշեց ապստամբությունը, ըստ արձանագրության, կոտորելով 55.000-ից ավել և գերելով 7.000-ից ավելի ապստամբների: Մարզիանեն, որպես ենթակա պետություն դադարեց գոյություն ունենալուց, իսկ նրա տարածքը միացվեց Բակտրիային: Պարսկաստանում ապստամբությունը ղեկավարում էր Վահյազդատը (հավանաբար Վարազդատը): Նրա դեմ ուղարկվում են զորքեր, որոնց հրամանատարը սկզբում պարսիկ Վիավանն էր, հետո նրան փոխարինեց հայազգի Արտավարդիան (հավանաբար Արտավազդը): Պարսկաստանում ապստամբությունը ճնշելը կարևոր նշանակություն ունեցավ: Դարեհը կարողացավ ամրապնդել իր թուլացող դիրքերը: Նա, ողջ Պարսկաստանը խաղաղեցնելով, երկրի կենտրոնում ստեղծեց հենարան, որի վրա հենվելով, սկսեց ճնշել ապստամբությունները մյուս երկրներում: Չնայած դրան, Մեդիայում տեղի ունեցան նոր խռովություններ ու համընդհանուր ապստամբություն: Մեդիային միացան մի շարք նոր երկրներ: Դարեհը չէր ավարտել ապստամբության ճնշելը Մեդիայում, երբ ապստամբեց Բաբելոնը, իր հայազգի Արախայի գլխավորությամբ: Արձանագրությունից պարզ է դառնում, որ Արախան Բաբելոնցի չէր... «Բաբելոնի ժողովուրդը անցավ Արախայի կողմը: Նա գրավեց Բաբելոնը և դարձավ թագավոր Բաբելոնում»: Արախան կարողացել է գրավել Բաբելոն քաղաքը, ունենալով քաղաքի ողջ բնակչության աջակցությունը: Կյուրոս Մեծի կողմից Բաբելոնի գրավումից հետո վերացվեցին տեղական զինված ուժերը: Եթե Արախայի ձեռքի տակ եղած զորքերը լինեին Պարսկական, ապա Դարեհը կնշեր այդ մասին, ինչպես վարվել է նմանատիպ մյուս դեպքերում: Ուրեմն, Արախայի բանակը կապ չուներ մինչև այդ ապստամբած ուժերի հետ։ Երկար քննարկման նյութ է դարձել նաև Արախայի ծագման ու անվան հարցը։ Դարեհը Էլամական ու Պարսկական տեքստերում նրան կոչում է Արմեն, իսկ արամական տեքստում՝ ուրարտացի և շեշտում նրա Խալդի, այսինքն Հայկի որդի լինելը։

    Ք.ա. 522թ. Դեկտեմբերի 31-ի ճակատամարտը հայ-պարսկական առճակատման ելքը չլուծեց։ Դարեհը ստիպված էր ճնշել ապստամբությունները, երկրի կենտրոնում սկսված, դրանից օգտվելով էլ հայկական զորքերը, որոնք գտնվում էին Հյուսիսային Միջագետքում, կարող էին, ստանալով Բաբելոնի բնակչության աջակցությունը գրավել քաղաքը։ Այդ դեպքում ճիշտ են այն պատմագիրները, որոնք Արախան համարում են ոչ թե ապստամբության ղեկավարի անունը, այլ նրա արքա տիտղոսի աղավաղված նշումը։ Նրան Խալդ-Հայկի որդի համարելը ցույց է տալիս, որ նա պատկանում է հայկական թագավորական տոհմին։ Հայկական արքայատոհմը իրեն համարում էր Հայկ նահապետի անմիջական ժառանգը։ Բաբելոնից բացի հայկական զորքերն ակտիվացան ինչպես Փոքր Ասիայում, այնպես էլ բուն Հայաստանում, որին կանդրադառնանք հետագայում։

    Ապստամբության բնույթը, բնակչության լայն խավերի մեջ ապստամբների ամուր հենարան ունենալը, ինչպես նաև ապստամբությունների ոչ ազգային բնույթը ցույց են տալիս, որ ապստամբություններն ուղղված էին Դարեհի հաստատած բռնապետական համակարգի և նրա անձի դեմ։ Եթե ապստամբության ղեկավարները խոշոր ցեղերի առաջնորդներ էին, արձանագրությունների համաձայն, անգամ արքայական տոհմերի ներկայացուցիչներ, որոնք հենվում էին բնակչության լայն խավերի ու համայնքների աջակցության վրա, ապա Դարեհի հենարանը բանակն էր։ Բանակը տասնամյակներ շարունակվող պատերազմների հետևանքով կտրվեց իր իսկ ժողովրդից, խորթացավ իր հոգեբանությամբ ու մտածելակերպով։ Զինվորականության մեջ ձևավորվեցին իր դասին հատուկ հոգեբանություն ու դասային շահեր։

    Ինչպես մարական ու պարսկական, այնպես էլ հայկական զորքերը պաշտպանեցին Դարեհին և նշված զորավարներից մի խոշոր մասը հայեր էին։ Անգամ ազգությամբ հայ Դադարշիշը (հավանաբար Արտաշեսը) կռվում էր Հայաստանում հայ ապստամբների դեմ։ Դարեհի հեղաշրջումը կարելի է ռազմական համարել, իսկ բռնապետությունը՝ ռազմական բռնապետություն։ Ճնշելով ապստամբությունը, Դարեհը վերացրեց ենթակա երկրների ինքնավարությունը և ստեղծեց միաձույլ, մոնոտոն պետություն։ Երկիրը բաժանվեց մեծ նահանգների, որոնք կոչվում էին սատրապություններ։ Պետության գաղափարական հիմքը դարձավ նյութական արժեքների համակարգը։ Դարեհի իրականացրած քայլերը նպատակ ունեին ամրապնդելու սեփական իշխանությունը, որի համար արքունիքի կազմը հասավ մինչև 10000 պաշտոնյայի։ Հետագայում ժողովուրդն այսպես է բնութագրել այդ շրջանը՝ «Կյուրոսը կառավարեց որպես հայր, Կամբյուսեսը՝ խելագար, իսկ Դարեհը՝ վաշխառու։

    տուն

    2. Հայաստանի քաղաքական կյանքը Ք.ա. VI դարում

    Այժմյան հայ պատմագրությունը, միջնադարյան հայ պատմիչներին հաշվի չառնելով, Ք.ա. 6-րդ դարում Հայաստանը ներկայացնում է որպես Աքեմենյան Պարսկաստանի ենթակա սատրապություն, որով Ք.ա. 522-520թ.թ. հայ-պարթևական զինված ընդհարումները բացատրվում են որպես Հայաստանի ազատագրման համար զինված ապստամբություն: Ապստամբությունից հետո էլ Հայաստանը, ըստ այժմյան պատմագիրների, մնացել է Աքեմենյան Պարսկաստանի կազմում, որպես որոշ ինքնուրույնություն ունեցող սատրապություն մինչև Աքեմենյան Պարսկաստանի ոչնչացումը: Այսպիսի պատմության էջերում բնական է, որ Տիգրան Երվանդունին դառնում է պատմական ուրվական, իսկ նրա գործունեությունը որոշ նմանության շնորհիվ միացվում է Տիգրան 2-րդ Արշակունու գործունեությանը:

    Մ. Խորենացին, կարծես զգալով դեպքերի այսպիսի ընթացքը, զգուշացնում է. «Չկա ոչ մի Արամազդ, բայց միայն նրանց համար, որոնք կամենում են լսել, որ Արամազդ կա և այսպես կոչված չորս Արամազդներից մեկն է միայն ճաղատ Արամազդը: Այսպես նաև շատերը կան Տիգրան անունով, բայց սա մեկն է Հայկազուններից, որ Աժդահակին սպանեց, և գերեվարեց նրա տունն ու տեղը և Անույշին՝ վիշապների մորը»: Գլխավոր կռվանը Մ. Խորենացու և մնացած միջնադարյան պատմիչների դեմ համարվում է այն, որ իբրև թե հույն և հռոմեացի պատմիչները չեն գրել Տիգրան Երվանդունու աշխարհակալության մասին: Ոչ լիարժեքության բարդույթով տառապող մեր պատմաբանները հանգիստ սրտով փակել են հայոց պատմության մի մեծ ժամանակաշրջան ու կտրել հայոց պատմության բնականոն, համընթաց զարգացման ուսումնասիրման հնարավորությունը:

    Օտար աղբյուրներից օգտվելիս չպետք է մոռանալ մի կարևոր փաստ: Արևմտյան պատմագիրների համար որպես աղբյուր ծառայել է ու շարունակում է ծառայել ավելի վաղ գրված Արևմտյան պատմիչների գործերը: Այս շրջանում Հերոդոտոսից բացի չկա այլ հունական պատմիչ: Հերոդոտոսի համար որպես աղբյուր ծառայել է Աքեմենյան Պարսկաստանի պաշտոնական տեսակետը, և լավագույն դեպքում, պարսիկ պաշտոնյաների հաղորդած նյութերը, որոնք նրանք լսել էին իրենց մեծերից: Աքեմենյան Պարսկաստանն ուներ հիմքեր թաքցնելու ճշմարտությունը և հայ-պարսկական դաշինքը հենց սկզբնական շրջանից ներկայացնել որպես Հայաստանի կախում Պարսկաստանից:

    Հայ միջնադարյան պատմիչները, բացառապես քրիստոնյա հոգեվորականներ լինելով, նույնպես որպես գլխավոր, հավաստի աղբյուր համարել ու օգտվել են հունա-հռոմեական աղբյուրներից: Չնայած դրան, նրանց ձեռքի տակ է եղել նաև տեղական ու արևելյան աղբյուրներ, որոնք, համեմատելով հունական աղբյուրների հետ, եկել են այլ եզրակացությունների: 

    Հերոդոտոսը, որը միակ աղբյուրն է համարվում այդ շրջանում, իրականում հայ-պարթևական հարաբերությունների մասին մեզ թողել է շատ կարևոր, անփոխարինելի տեղեկություններ. «Իսկ Կամբյուսեսի ախտահարման ժամանակ ահա թե ինչ է պատահել»: Կյուրոսը Սարդեսի հյուրպարքոս կարգել էր պարսիկ Օրոյտեսի»: Հերոդոտոսի մոտ նշված Օրոյտեսը հետագայում հույն պատմիչների մոտ բազմիցս հանդիպող Օրոնտես անունն է, այսինքն՝ Երվանդը, և նրա, ազգությամբ պարսիկ, նշումը այս պարագայում չունի որևէ էական նշանակություն, քանի որ Աքեմենյան Պարսկաստանը, ըստ հույների, հիմնադրման օրից եղել է բռնապետություն, իսկ նրա կազմում գտնվող ժողովուրդները, ցանկացած իրավունքից զրկված ստրուկներ լինելով, չէին կարող որևէ պաշտոն գրավել: Այս տեսակետից ելնելով, Ստրաբոնը ընդհանրապես Երվանդունիներին համարել է Դարեհի կողմնակից Վադարնիից սերված, որով էլ ցանկացել է բացատրել Երվանդունիների ունեցած բարձր դիրքը ինչպես Հայաստանում, այնպես էլ ողջ Պարսկաստանում:

    Ինչպես բազմիցս նշել ենք, Երվանդը ոչ թե անձնանուն է, այլ ցույց է տալիս կրողի արքայական ծագումը և արքա օծվելու փաստը: Կնշանակի Հերոդոտը նույնպես ընդունում է, որ Լյուդիայի ոչնչացումից հետո նրա տարածքը միացվել է Հայաստանին և այնտեղ ստեղծվել է հայոց արքայից-արքային ենթակա թագավորություն: Նրան նույնպես Երվանդ կոչելը ցույց է տալիս, որ Փոքր Ասիայում թագավորում էր Տիգրան Երվանդունու ազգականը, գուցե եղբայրը, որին Մ. Խորենացին կոչել է Շավարշ: Շավարշ-Օրոյտեսը իշխել է ոչ միայն Փոքր Ասիայում, այլև փորձել է գրավել Սամոսը սպանելով նրա կառավարիչ Պոլյուկրատեսին, վերջինս ըստ Հերոդոտոսի. «Մարդկային սերունդ կոչվածներից Պոլյուկրատեսը առաջինն էր, որ մեծ հույսեր ուներ Հոնիայում և կղզիներին տիրելու»:

    Դարեհի գործունեությունը Փոքր Ասիայում ցույց է տալիս, որ նա և նրա կողմնակիցները այս տարածաշրջանում որևէ հենարան չունեն: Դարեհը լավ էր հասկանում, որ իր գլխավոր հակառակորդը հայկական թագավորությունն է: Հայկական թագավորությունը թուլացնելու համար Դարեհ I կազմակերպեց դավադրություն: Հարվածն ուղղվեց հայոց արքայից-արքա Տիգրան Երվանդունու թիկունքին:

    Հերոդոտոսը նշում է Երվանդի հզորությունը և տալիս նրա տիրության սահմանները. «Նրա սատրապության կազմում էին Փռյուգիան, Լյուդիան և Հոնիան»: Այս է պատճառը, որ գործը կատարվեց, ինչպես նշում է Դարեհը, իր մերձավորներին դավադրելու ճանապարհով. «Ձեզանից ո՞վ կարող է այս գործը կատարել խորամանկությամբ և ոչ թե բռնությամբ ու խմբով, քանզի այնտեղ, որ խորամանկություն է անհրաժեշտ, բռնությունն անտեղի է»: Դարեհը լավ էր հասկանում, որ Փոքր Ասիա զորք ուղարկելու դեպքում Հայաստանում գտնվող հայկական բանակը կարող է կտրել նրանց նահանջի ճանապարհն ու ծուղակը գցելով, ոչնչացնել բոլորին: Դարեհը բաց մարտում չուներ հաղթանակի որևէ հույս և Սարդես ուղարկեց իր ամենահավատարիմ մարդուն՝ Բագաբուիշային, որին Հերոդոտոսը կոչել է Բագայոս (արդյոք նրա Բագրատունի ծագումը չէ՞ր պատճառը, որ Երվանդունին ընդունեց նրան): Այս մարդը կարողացավ գերազանց իրականացնել դավադրությունն ու սպանեց Փոքր Ասիայի կառավարիչ Երվանդին: Երվանդի սպանությունից հետո, գուցե այդ դավադիր քայլին ի պատասխան, Հյուսիսային Միջագետքի կառավարիչը, որը մտավ պատմության մեջ որպես Հայկ-Խալդիի որդի Արախա, արշավելով գրավեց Բաբելոնը, ունենալով տեղի բնակչության ակտիվ պաշտպանությունը: Նրա Խալդիի որդի կոչվելը, այսինքն Հայկի սերնդից լինելը, նաև արքա կոչվելը նույնպես ցույց է տալիս, որ Հյուսիսային Միջագետքի կառավարիչն Երվանդունիներից էր սերում:

    Բաբելոնի դիմադրությունը երկար էր ու դաժան: Հերոդոտոսը նշում է, որ պաշարվածները սնունդը խնայելու համար իրենց կանանց ու երեխաներին էին սպանում5: Դարեհը նոր դավադրության գնով կարողանում է գրավել նաև Բաբելոնը և գերելով Հյուսիսային Միջագետքի հայ կառավարչին, մահապատժի է ենթարկում նրան: Չնայած Հայաստանից դուրս հաջողությունը Դարեհի կողմն էր, բայց դա չէր նշանակում, որ Հայաստանն անձնատուր էր եղել: Ք.ա. 552թ. դեկտեմբերի 31-ի ճակատամարտից հետո երկու կողմն էլ պատրաստվում էին գլխավոր առճակատմանը: Հայաստան է ուղարկվում 2 բանակ: Առաջին բանակի հրամանատարն էր Դադարշիշը, որը աչքի էր ընկել Միջին Ասիայում, իսկ երկրորդ բանակի հրամանատարն էր պարսիկ Վահումիսային: Հայաստանում նշվում է հինգ ճակատամարտ, որոնք, ըստ Դարեհի արձանագրության, ավարտվել են պարսկական զորքերի հաղթանակով: Բայց արձանագրությունը չի ավարտվում, ինչպես մյուս ապստամբությունները նկարագրելիս, ապստամբների ջախջախիչ պարտության նկարագրությամբ ու ապստամբության առաջնորդի կամ ապստամբած երկրի թագավորի մահապատժի նկարագրությամբ: (Բեհիսթունյան արձանագրությունում ապստամբությունների և դրանց ճնշելու նկարագրությունները տրված են ըստ հերթականությունների: Ըստ հերթականության Մարգիանցիների առաջնորդ Փրեդայի գործունեությունը նկարագրված է հերթականությամբ յոթերորդը, բայց պատկերված բարձրաքանդակում, որտեղ պատկերված են գերի ընկած առաջնորդները, նա գտնվում է վերջին՝ իններորդ տեղում, քանի որ ուշ է բռնվել և մահապատժի ենթարկվել: Այս արձանագրության մեջ և բարձրաքանդակում բացակայում է Հայաստանի ապստամբության առաջնորդի պատկերը։ Այս բոլորով կարելի է եզրակացնել, որ պատերազմը ավարտվել է Դարեհի համար անարդյունք, ու Հայաստանը մնացել է անպարտելի:

    Երևանի մոտ գնվող Կարմիր Բլուրում կատարված պեղումները ցույց տվեցին, որ Ռուսա II-ի կառուցած Թեյշեբաինի քաղաքը ավերվել է թշնամու բանակի գրոհի հետևանքով: Քաղաքի ավերվելը կապվում է սկյութական արշավանքների հետ, որոնք իբրև թե որպես թշնամի մտել են Հայաստան Ք.ա. 7-6-րդ դարերում: Քաղաքը սկսել էր անկում ապրել մինչև թշնամի բանակի հարձակումը, և դա ցույց է տալիս, որ քաղաքը գոյություն է ունեցել Երվանդունիների կառավարման սկզբնական շրջանում: Ներքևում մենք ավելի մանրամասն ցույց կտանք, թե ինչ հասարակական, տնտեսական ու քաղաքական պատճառներով, Երվանդունիների օրոք, քաղաքների մի խոշոր մասը սկսեց անկում ապրել: Այժմ նշենք միայն, որ Երվանդունիների օրոք վարչական ավելի մեծ միավորների ձևավորման ու ավելի կենտրոնացած կառավարման անցման պատճառով տեղական վարչական և ռազմական կենտրոնները անկում էին ապրում:

    Թեյշեբաին քաղաքի ավերումը հավանաբար տեղի է ունեցել Ք.ա. 521թ. հունիսին Դադարշիշի արշավանքի հետևանքով. «Մեծ քանակությամբ խաղողի վազերի մնացորդների և կորիզների հետ գտնվել է մի բուռ չհասած խաղողի մնացորդ: Դա հնարավորություն է տալիս ասելու, որ ամրոցի վրա գրոհել են օգոստոսի առաջին կեսին: Օջախներից մեկի մոտ գտնվեց չոր խոտի մի փունջ, որի մեջ կային կապույտ տերեփուկի ու վարսակի ծաղիկներ, որոնք Արարատյան դաշտի համար բնորոշ էին հուլիսի վերջերին, օգոստոսի սկզբին»:

    Դարեհի արձանագրությունում նշվող 19-ը ճակատամարտներից 5-ը պարսկական զորքերը մղել են Հայաստանում: Եթե հաշվի առնենք, որ Միջագետքում կռվող զորքի կորիզը նույնպես կազմված էր հայերից, կնշանակի Դարեհին դիմադրող գլխավոր ուժերը հայերն էին: Այս պատերազմը ծանր էր նաև Հայաստանի համար, որի հետևանքով չի բացառվում, որ կռվող կողմերը գային փոխզիջման. Հայաստանը, ի տարբերություն մյուս երկրների, պահպանում էր իր ինքնուրույնությունը, բայց Հայաստանից անջատվում էին Հայկական լեռնաշխարհից դուրս գտնվող հողերը: Անջատված հողերի վրա ստեղծվեցին Փոքր Ասիայի ու Բաբելոնի սատրապությունները:

    Հայաստանը կորցրեց իր առաջնությունը, բայց չի կարելի խոսել անկախության կորստի մասին: Երկիրը շարունակում էին ղեկավարել Երվանդունիները, որոնք լիակատար տեր էին և միակն էին Աքեմենյան Պարսկաստանում, որ իրավունք ունեին ոսկե փող կտրելու (Նկ.7): (Դարեհ 1-ի հրամանով միայն ինքն իրավունք ուներ ոսկե փող կտրելու, իսկ տեղական կարիքների համար սատրապները կարող էին կտրել պղնձե դրամ): Քսենոփոնի այն նշումը, որ Ք.ա. 401թ. Հայաստանի թագավորը, որին կոչում էին Երվանդ, ամուսնացած էր Պարսկաստանի թագավորի աղջկա հետ, ցույց է տալիս, որ Պարսկաստանի թագավորները հայ Երվանդունիներին համարում էին իրենց հավասար: Սրան նպաստում էր նաև այն, որ երկու տոհմերն էլ ծագում էին նույն տարածքից, անգամ ազգակից էին իրար: Առանց փաստերի մեջ խորանալու հաճախ է նշվում Աքեմենյան վերջին թագավոր Դարեհ 3-ի Հայաստանի սատրապ լինելու փաստը: Իրականում Դարեհ 3-ը ոչ թե Աքեմենյան տոհմից էր, այլ Երվանդունի և համարվում էր Աքեմենյան տոհմի կողմնակի ճյուղ: Մինչև թագավոր օծվելը և Դարեհ անուն ընդունելը նրան, ըստ մեզ հասած Բաբելոնյան աստղագուշակության աղյուսակի, կոչել են Արտաշատ: Հայերը Աքեմենյան Պարսկաստանի գոյության ողջ ընթացքում պահպանեցին իրենց անկախությունն ու բարձր դիրքը և չկա որևէ նշում, որ պնդեր հայերի կախվածությունը Աքեմենյան Պարսկաստանից:


    Նկ.7 Հայաստանում կտրված ոսկե և արծաթե դրամներ:

     

    Ք.ա. 6-րդ դարի քաղաքական դեպքերը, նրանց մանրամասն ուսումնասիրումը ունի մեծ նշանակություն հասկանալու համար այն, ինչ կատարվում է այժմ ողջ աշխարհում: Կյուրոսի ու Կոմբյուսեսի մշտական շարունակվող պատերազմների հետևանքով բանակը կտրվեց իր ժողովրդից և նրա իղձերից ու նպատակներից: Զինվորականության կտրվածությունը ժողովրդից հնարավորություն տվեց Դարեհին բանակը օգտագործել ճնշելու համար իրենց իսկ ժողովուրդների ազատագրական պայքարը:

    Ինչպես տեսանք ոչ միայն Պարսկաստանում ապստամբած Վարազդատի դեմ կռվում էր Արտավազդը, այլև Փոքր Ասիայում Երվանդի դեմ դավադրություն էր կազմակերպում հայ Բագրատը ու բուն Հայաստան ուղարկված զորքի հրամանատարն էր հայազգի Դադարշիշը:

    Այժմ, երբ թուլանում են ազգային բանակները, բանակների կորիզը նորից դառնում է պրոֆեսիոնալ զինվորը, հզորանում են միջպետական կառույցների զինվորական ուժերն ու պետությունների բանակներն իրենց հագուստներով, զենքի տեսակներով, կառուցվածքով նմանվում են իրար, ակամայից հարց է ծագում, արդյոք բանակները չե՞ն դադարում իրենց երկրների պաշտպան լինելուց, և դրա փոխարեն փորձ չի՞ արվում ստեղծել համաշխարհային զինված մեծ բանդա, որը պետք է համաշխարհային ահաբեկչության կամ այլ պատրվակներով ճնշի ցանկացած ժողովրդի ազատ կամքը, հանուն մի քանի տասնյակ հազար գերհարուստների շահերի, կամ այժմյան կեղծ արժեքների հաղթանակի ողջ աշխարհում:

    Մարդկությունը ու հատկապես հայերս մտածելու առիթ ունենք, որպեսզի մեր ղեկավարների վարած անմիտ քաղաքականության հետևանքով վաղը չդառնանք խաղալիք, որի համար Իրաքում, Աֆղանստանում կամ այլ երկրում պետք է վճարենք մեր երեխաների արյունով:

    տուն

    3. Հայաստանի ներքին կյանքը Ք.ա. VI-V դարերում

    տուն

    Ա. քաղաքական, հասարակական և տնտեսական կյանքը

    Դարեհ 1-ը պրոֆեսիոնալ բանակի միջոցով ճնշեց ողջ Աքեմենյան Պարսկաստանի տարածքում սկսված պպստամբությունները և վերացրեց տեղերում գոյություն ունեցող ինքնուրույնությունները: Ողջ երկիրը բաժանվեց սատրապությունների, որոնց կառավարում էին Դարեհի նշանակած սատրապները: Նրանք, լինելով պետական պաշտոնյաներ, պատասխանատու էին միայն Պարսկաստանի արքայից-արքային: Հայաստանը իր պայքարի շնորհիվ պահպանեց անկախությունը: Դարեհը չկարողացավ կոտրել հայերի դիմադրությունը և Հայաստանում շարունակում էին ժառանգաբար կառավարել հայ Երվանդունիները: Հայաստանից կտրվեցին Հալիս գետից արևմուտք ընկած հողերն ու Միջագետքը, որոնց վրա ստեղծվեցին անմիջապես Դարեհին ենթարկվող սատրապություններ: Հայաստանը սրա հետևանքով դարձավ ավելի միատար երկիր ու կառավարումը դարձավ ավելի կենտրոնացված: Ողջ Երկիրն ուներ միատար հայ բնակչություն: Պատմագրության մեջ շարունակում է իշխել այն կարծիքը, որ Հերոդոտոսի նշած մատիենները, ալարոդները, սասպերները նաև Քսենոփոնի նշած խալիբները, մարդերը, խալդայները, հեսպերիտները և նշվող այլ ցեղերը դեռ հայեր չէին, ու միայն նրանց մեծ մասը ձուլվեց հայերին: Սա չի համապատասխանում իրականությանը, քանի որ նշված ցեղերը իրականում կազմում էին մարդաբանական, լեզվական ու տարածքային ամբողջություն հայության հետ: Նրանց նշված անունների մի մասը իրականում տարածքների անվանումներ էին: Օրինակ՝ Փասիանների անունը նշանակում է Բասենի գավառի բնակչություն, տայոխները՝ Տայքի բնակիչներ, որոնք հետագայում դարձան հայկական գավառներ: Այս ցեղերը նշվում են դեռևս Հայասա պետության կազմում ու օգտվելով իրենց լեռնային անառիկ դիրքից, որոշ ժամանակ կարողացել էին պահպանել իրենց ներքին ինքնուրույնությունը: Հերոդոտոսի նշած ալարոտները հին արադորիների չձուլված խմբերն են, որոնք Ք.ա. 8-րդ դարից հետո կարողացան պահպանվել, չնայած վերացել էր Արարորդների տարածքային ցեղային միությունը: Մի շարք հայկական ցեղեր էլ ինչպես Արաքսի ակունքում բնակվող փասիանները Վանի թագավորության ժամանակ վերաբնակեցվեցին Ռիո գետի ավազանում, որը հույները նրանց անունով շարունակում էին կոչել Փասիս, և այս ցեղերը հետագայում ձուլվեցին քարթվելական լեզվախմբի ժողովուրդներին: Դրա հետևանքով արևելյան Վրաստանի բնակչությունը, ի տարբերություն արևմտյան Վրաստանի, ունի արմենոիդ մարդաբանական տիպ: Խալիբները հայտնի էին դեռևս Ք.ա. 2-րդ հազարամյակի սկզբին, որպես հայկական լեռնաշխարհի բնակիչներ: Նրանց հետ է կապվում երկաթի ձուլման հայտնագործումը և ըստ ավանդույթի, երկաթի ձուլման կաղապարները նրանց ցեղի անունով հայերը կոչում էին ղալիբ: Հույները, շփվելով այն խալիբների հետ, որոնք վերաբնակվել էին Սև ծովի ափին, պողպատին նույնպես տվեցին խալիբների անունը:

    Աքեմենյան Պարսկաստանում կենտրոնացված պետության ստեղծումը չազդեց Հայաստանի քաղաքական կառավարման վրա: Չփոխվեց երկրի հին կառավարման ձևը, որը ձևավորվել էր Ք.ա. 7-րդ դարի սկզբին: Երկրում շարունակում էին կառավարել երկու արքաներ, որոնցից Արևմտյան Հայաստանի արքան ընդունում էր ողջ Հայաստանի արքայից-արքային իր ենթակայությունը: Ժառանգաբար այս տիտղոսը անցնում էր Երվանդունիներին: Սրա հետևանքով Հերոդոտոսը նշում է Հայաստանում երկու վարչական միավոր՝ 13-րդ և 18-րդ սատրապությունները: Սրան հակառակ, Աքեմենյան Պարսկաստանի պաշտոնական փաստաթղթերում Հայաստանը նշվում էր որպես մեկ ընդհանրություն, որի սահմանները համընկնում են Հերոդոտոսի նշած սատրապությունների ընդհանուր սահմանին: Կարևոր է նաև, որ Հերոդոտոսը Արևելյան Հայաստանի կազմի մեջ նշում է նաև մատիեններին, այսինքն հին Մանա երկիրը, որը, ընկած լինելով Հայաստանի, Մարաստանի ու Պարսկաստանի միջև, նաև լինելով հնագույն քաղաքական, կրոնական և վարչական կենտրոն, հնուց կռվախնձոր էր եղել երեք երկրների համար:

    ժամանակի ընթացքում վերացավ այն մրցակցությունը, որ գոյություն ուներ երկու գահերի միջև: Արդեն դա զգացվում է Քսենոփոնի «Անաբասիս» աշխատությունից: Քսենոփոնը 10 հազար հույն վարձկանների հետ էր, նրանք մասնակցել էին Պարսկաստանի արքայի դեմ կազմակերպված խռովությանն ու պարտությունից հետո Հայաստանի տարածքով ստիպված էին նահանջել Սև ծով, այնտեղից հունական պոլիսներ անցնելու համար: Քսենոփոնը նշում է, որ ողջ երկրի տերը Երվանդն է: Երվանդը ոչ միայն ինքնակալ արքա է, որին ենթարկվում է Արևմտյան Հայաստանի կառավարիչ Տիրբազը, այլև նա չունի որևէ կախվածություն Պարսկաստանից, որի համար էլ հույները Փոքր Ասիայով անցնող ավելի հարմար ճանապարհի փոխարեն ընտրում են անծանոթ, լեռնային այնպիսի մի երկիր ինչպիսին էր Հայաստանը:

    Քսենոփոնը գրել է երկու աշխատություն, որոնցում կարևոր տեղեկություններ կան Հայաստանի մասին: (Նրա մյուս մեզ հայտնի աշխատությունները վերաբերվում են հունական պոլիսների ներքին կյանքին ու պոլիսների միջև տվյալ ժամանակաշրջանում ձևավորված հարաբերություններին): Այս երկու աշխատություններն էլ գրված են քաղաքական նկատառումներով և նպատակ ունեին ցույց տալ Պարսկաստանի հզորությունը Կյուրոսի ու Դարեհ I-ի օրոք և դրան հակառակ Պարսկաստանի մասնատված, քայքայվող վիճակը Ք.ա. 4-րդ դարում, որով պառակտված Հունաստանը ցանկանում էր միավորվել Պարսկաստանը նվաճելու գաղափարի շուրջ և չի կարելի չընդունել, որ Քսենոփոնը հասավ իր նպատակին:

    Չնայած իր առջև դրած նպատակներին, գիրքը տալիս է մի շարք կարևոր տեղեկություններ, որոնք, համադրելով պեղումներից գտած իրերի հետ, նաև հիմք ընդունելով հայ պատմիչներին, կարող ենք կարևոր տեղեկություններ ստանալ Հայաստանի մասին:

    Քսենոփոնի ու Հերոդոտոսի թողած տեղեկությունների հիման վրա կարող ենք բավականին ճիշտ նշել Հայաստանի հարավային սահմանը: Այն սկսվում էր Կորդուքից: Կորդուքում բնակվող հուրի (հայկական) ծագման կուտիները, օգտվելով իրենց լեռնային անմատչելի դիրքից, այդպես էլ չձուլվեցին ձևավորվող ցեղային միություններին: Նրանք հետագայում թշնամական դիրք բռնեցին իրենց արյունակից պարսիկների ու հայերի նկատմամբ: Հույները, անցնելով կարդուխների երկիրը, ինչպես կոչում են Կորդուքը, չեն հանդիպում գյուղերի. «Քանզի կարդուխների դեմ կռիվների պատճառով գետի մոտ գյուղեր չկային»: Հյուսիս-արևմուտքում Հայաստանի սահմանը հասնում էր Հալիս գետի ակունքին, որտեղ գտնվում էր Արմենների լեռը և ձգվելով հյուսիս, սահմանը հասնում էր Սև ծովին: Արևմտյան սահմանը Եփրատ գետն էր, որով Հայաստանը բաժանվում էր Կիլիկիայից: Հարավ-արևելքում սահմանը հասնում էր Ուրմիա լճին և Ատրպատականն ունենալով իր կազմում, ընդգրկում էր նաև հին Մանա երկրի տարածքը: Հյուսիսում սահմանը անցնում էր Կուր գետով: Չնայած արտաքին սահմանները հետագայում փոփոխություններ չեն կրել, բայց, համեմատելով Հերոդոտոսի ու Քսենոփոնի տվյալները, կարող ենք պնդել, որ մեծ փոփոխություններ են կրել ներքին սահմանները: Սա կապված էր պետության մեջ ավելի կենտրոնացված կառավարում մտցնելով ու Արևմտյան Հայաստանի ինքնուրույնության վերջնական ոչնցացումով: Հերոդոտոսի նշման համաձայն, Արևմտյան ու Արևելյան Հայաստանների սահմանը մոտավորապես անցնում էր Վանա լճից արևելք գտնվող Վասպուրականի լեռներով մինչև Հայկական Պար և նրա երկարությամբ ձգվում մինչև Արաքս գետի վերին հոսանքը ու շարունակվում հյուսիս, մինչև Սև ծով: Քսենոփոնը տալիս է այլ սահման: Արևմտյան Հայաստանը այլևս միասնական, ընդհանուր տարածք չէ: Նրանից առանձնացված ու Երվանդի անմիջական տիրապետության տակ են անցել ոչ միայն ողջ Վասպուրականը, Աղձնիքը, այլև երկրի արևմուտքում գտնվող այնպիսի տարածքներ, ինչպիսիք են Եփրատի երկու ափերին տարածվող Ծոփքն ու Կոմմագենը, որոնք մինչ այդ ամբողջությամբ մտնում էին Արևմտյան Հայաստանի կազմի մեջ և հանդիսանում Արմեն ցեղային տարածքային միավորման պատմական ձևավորման կարևորագույն շրջաններ: 

    Երվանդը ոչ միայն անկախ է կառավարում Հայաստանը, այլև երկիրը գտնվելով Պարսկաստանի հետ ռազմական դաշինքի մեջ, Աքեմենյան տոհմի հետ ունի սերտ բարեկամական կապեր: Երվանդը ամուսնացած էր Աքեմենյան Պարսկաստանի արքայից-արքայի դստեր հետ: Սա ոչ թե մասնակի դեպք է, այլ օրինաչափություն, որի համար էլ Երվանդունիները հետագայում Աքեմենյան թագավորներին նույնպես համարում էին իրենց նախնիները: Արևմտյան Հայաստանի կառավարիչ նշվող Տիրիբազը, լինելով ենթակա Երվանդին, Աքեմենյան Պարսկաստանի արքունիքում նույնպես ունի մեծ հեղինակություն. «Այս վայրը կոչվում էր արևմտյան Արմենիա: Նրա հյուպարքոսն էր Տիրազոսը, որը արքայի բարեկամը լինելով, երբ ինքը ներկա էր գտնվում, ուրիշ ոչ ոք արքային ձի չէր նստեցնում»: Այս արտոնությունը ավանդապահ պարսկական արքունիքում դժվար է բացատրել միայն անձնական բարեկամությամբ, և այդ արտոնությունը գալիս էր հնագույն ժամանակներից, որն արձագանք էր արմենների ունեցած հզորության և ուժի: 

    Կառավարման կենտրոնացումը մեծ փոփոխություններ մտցրեց երկրի վարչական բաժանման և քաղաքական կյանքում: Վանի թագավորությունը բռնապետական երկիր էր, որի կազմի մեջ մտնող ցեղերը միավորված էին զենքի ուժով: Նրանց խաղաղության մեջ պահելու համար ողջ երկրի տարածքում բերդեր ու ռազմական բնակավայրեր էին հիմնվել: Այդ շրջանում հայկական բանակի թիվը հասնում էր 300.000-ի: Ասորական ու Վանի արձանագրություններում նշվող հազարավոր քաղաքները իրականում զինվորական բնակավայրեր էին: Նաև ամեն մի ցեղային միություն ուներ իր վարչական ու կրոնական կենտրոնը, որը ավելացնում էր «քաղաքների» թիվը: Ավելի միասնական պետության ստեղծումով վերացավ երկրի ներսում հսկայական բանակ պահելու անհրաժեշտությունը, կրճատվեց պետական ծառայողների թիվը և ըստ ցեղերի ու ցեղային միությունների, հին սահմաններով ստեղծվեցին գավառներ ու նահանգներ: Զորքը կենտրոնացվեց երկրի չորս կողմերում, որով ձևավորվեցին Գուգարքի, Ծոփքի, Աղձնիքի ու Նոր Շիրակավանի ռազմականացված տարածքները՝ բդեշխությունները: Բդեշխությունները անմիջապես ենթարկվում էին թագավորին, որով էլ կարելի է բացատրել բավականին մեծ տարածքների կտրելը Արևմտյան Հայաստանից: Այս բոլորի հետևանքով բազմաթիվ քաղաքներ սկսեցին արագ թուլանալ, իսկ հավանաբար Ք.ա. 522-520թ.թ. պատերազմի ժամանակ նրանց մեծ մասը դադարեցին գոյություն ունենալուց: Այդպիսի քաղաքներից էր վերևում նշված Կարմիր Բլուրի վրա կառուցված Թեյշեբաին քաղաքը: Քաղաքների թվի կրճատումը կապված էր նաև կրոնում նոր բարեփոխումների հետ, որով հին ցեղային կրոնական կենտրոնները կորցնում էին իրենց նշանակությունը: Այդ մասին ավելի մանրամասն կխոսենք հետագայում: Քաղաքների թվի կրճատումը չէր նշանակում քաղաքային կյանքի անկում և դրա հետ կապված արհեստների հետզարգացում: Մի շարք վարչական, ռազմական ու կրոնական կենտրոններ նոր զարգացում են ապրում ու վերածվում իսկական քաղաքների, ինչպիսիք էին՝ Երևան-Էրեբունին, Արմավիրը, Վանը, Երզնկան, Աշտիշատը և Անի- Կամախը: Այս քաղաքների բնակչությունն արդեն գլխավորապես պետք է կազմված լիներ արհեստավորներից: Կան կողմնակի տեղեկություններ, որ այդ շրջանից սկսվել էր քաղաքային համայնքների ձևավորումը:

    Քսենոփոնն իր անցած ճանապարհը նկարագրելիս նշում է միայն գյուղական բնակավայրեր, քանի որ հունական բանակը, վախենալով հանդիպել դիմադրության, շրջանցում էր քաղաքները, անգամ խոշոր գյուղերը: Չնայած դրան, նրա նկարագրած տներում, հատկապես Տիրիբազի վրանում, գտնված իրերը, ինչպես նաև այժմյան պեղումների արդյունքները խոսում են Հայաստանում արհեստների զարգացման մասին:

    Քսենոփոնի նկարագրություններից պարզ է դառնում, որ Հայաստանը պահպանել էր իր հին նահապետական ապրելաձևը: Գյուղական բնակչությունը շարունակում էր մնալ միավորված գյուղական համայնքներում, որոնք ունեին լիակատար ազատություն և բարեկեցիկ ապրելակերպ: Հայ գյուղացիների ունեցած սննդի առատությունը՝ «Չկար մի տեղ, որ սեղանին միաժամանակ չդնեին գառան, ուլի, հորթի, խոզի և հավի միս, մեծ քանակությամբ ցորենի ու գարու հաց», ինչպես նաև այն, որ ամբողջ գյուղը որպես տուրք, թագավորի համար պետք է պահեր ընդամենը 18 ձի, խոսում է հայկական գյուղի արտոնյալ վիճակի մասին: Կարևոր է նաև, որ ողջ ճանապարհին հույները չեն հանդիպել ստրուկների: Դժվար է պատկերացնել, որ նրանց հանդիպած գյուղերի մեջ չլինեին ագարակներ ու դաստակերտներ, այսինքն՝ մասնավոր հողային տիրույթներ, որոնց վրա ըստ այժմյան պատկերացման, պետք է աշխատեին մշակ-ստրուկները: Նկարագրված բոլոր հայկական բնակավայրերը, անկախ հողի սեփականության ձևից շատ մոտ էին իրենց ապրելակերպով և միևնույնն է, բնակչությունը գտնվում էր սոցիալապես ապահով վիճակում:

    Կարևոր է նաև Տիրիբազի կերպարը, նա, չնայած իր ունեցած մեծ հեղինակությանը, Պարսկական Արքունիքում քիչ է նմանվում այդ շրջանի պարսիկ պաշտոնյաներին, առաջին հերթին նրան հուզում է բնակչության անվտանգությունը, և ավելորդ զոհեր չտալու համար հետևում է նահանջող հույներին և խուսափում ընդհարումներից, որպեսզի չավերվեն բնակավայրերը: Արքային էլ նման են նրա ենթակաները. «Եվ գեղջավագին թույլ տվեցին վերցնելու այն, ինչ ցանկանում էր: Բայց նա ոչինչ չէր վերցնում»: Ավելի լավ կլիներ, որ մեր այժմյան պաշտոնյաները սովորեին ոչ թե հույների աշակերտ Արևմուտքից, որոնք վերցնում են այն ամենը, ինչ կարելի է ու չի կարելի ուրիշից վերցնել, այլ իրենց նախնիներից: Բավականին դաժան բնական պայմաններ ունեցող գյուղերում նկարագրված գինիների, մթերքի, աղանդերի գոյությունը, պեղված նյութերն ու գտնված հունական, պարսկական և տեղական դրամները ցույց են տալիս, որ գուցե ոչ շատ զարգացած, բայց կար դրամաիրային ապրանքափոխանակություն ինչպես քաղաքի ու գյուղի, Հայաստանի տարբեր շրջանների, այնպես էլ հարևան երկրների հետ:

    տուն

    Բ. Հայկական մշակույթը

    Խոսելով հայկական մշակույթի մասին այս շրջանում, պետք է անմիջապես շեշտել, որ չկա որևէ անջրպետ, բաժանում Վանի շրջանի ու Երվանդունիների շրջանի մշակույթների միջև: Ստեղծված բաժանումը ձևական է և նպատակ ունի ցույց տալ այս երկու շրջանները, որպես իրարից անկախ, տարբեր ժողովուրդների մշակույթներ: Այս արհեստական տեսության պատճառով երկար ժամանակ գիտականորեն չի ուսումնասիրվել Երվանդունիների շրջանի Ք.ա. 6-4-րդ դարերի մշակույթը: Գտնված իրերը, որոնք վերաբերվում են այդ շրջանին պրհեստականորեն վերագրվել են Վանի թագավորությանը կամ ավելի ուշ ձևավորված այսպես կոչված հունականության շրջանին: Պատահաբար գտնված իրերը, եթե եղել են թանկարժեք մետաղներից, դուրս են տարվել երկրից, իսկ մնացածը մեծ մասամբ ոչնչացվել. «Նյութերից, գլխավորապես թանկագին մետաղից, մի այլ խումբ հայտնի Արևմտյան Հայաստանի տարածքից, հիմնականում պատահական հայտնաբերումների շնորհիվ, և տակավին 19-րդ դարում ցրվել է արևմտաեվրոպական թանգարանների միջև»: Փոշիացման ու ոչնչացման հետևանքով այս գտածոներն արդեն, ցավոք սրտի կորած են հայագիտության համար: Ոչնչացման միջոցով հնարավոր չեղավ ջնջել այն շարունակական կապը, որ կա հայկական մշակույթում, որի համար էլ փորձ արվեց ստեղծել երևակայական մշակութային փոխանցումային օղակներ, որով պետք է կապվեր Վանի մշակույթն ու «վաղ հայկական» մշակույթը: Այս մշակույթներով «փորձ արվեց» բացատրել գոյություն ունեցող օրգանական կապը: Այդպիսի կապող մշակույթներ սկսեցին համարվել Միջագետքյան, Պարսկական կամ վաղ Հունական մշակույթները, որոնք, ըստ այդ տեսության, հիմնավորապես ազդել են հայկական մշակույթի ձևավորման վրա: Իրականում նշված մշակույթների վրա խիստ մեծ է Ք.ա. 2-րդ հազարամյակից սկսած հայկական մշակույթի ազդեցությունը, որով կա նմանություն այդ մշակույթների ու հայկական մշակույթի միջև:

    Առաջին հերթին քննարկենք այն գլխավոր պատճառները, որոնք ազդեցին հայկական մշակույթի փոփոխման, ձևափոխման վրա: Ի տարբերություն ավելի վաղ շրջանների, նշված շրջանում չնչին քանակություն են կազմում զենքերը: Օրինակ, երբ քննարկում էինք Վանի մշակույթը, նշեցինք պետության ռազմականացված բնույթը, որը մեծ հետք էր թողել մշակույթի ու կրոնի վրա: Սարգոն II-ը Ք.ա. 714թ. արշավանքի մասին թողած արձանագրությունում նշում է, որ Հայկ-Խալդիի տաճարից տարել է դեկորատիվ. «25122 ծանր ու թեթև վահան, 1514 ծանր ու թեթև նիզակ, 30412 ծանր ու թեթև սուր, բացի այդ, բրոնզե աղեղներ (կապարճներ) ու հեծելադրոշներ, նաև տարվել է մեծ քանակությամբ իրական զենք»: Մեծ քանակությամբ դեկորատիվ զենքերի նմուշներ են գտնվել նաև Թեշեբային ու էրեբունի քաղաքներում: Այդ իրերը Վանի թագավորները նվիրում էին տաճարներին, և նրանք իրենց որակով ու գեղեցկությամբ արվեստի գլուխգործոցներ էին: Երվանդունիների օրոք բանակի կրճատման, կրոնական բարեփոխումների հետևանքով զինագործությունը ոչ միայն մեծ զարգացում չի ապրում, այլև խիստ կրճատվում է զենքերի քանակը, նաև տեսականին: Սրան հակառակ, գտածոները գլխավորապես կենցաղային իրեր են, որոնց մեջ կան ոչ միայն իրեր, որոնք կրկնում են Վանի շրջանի գտածոներին, այլև կան իրեր, որոնք իրենց վրա կրում են զարգացման կնիքը, նաև աչքի են ընկնում իրենց բազմազանությամբ, ինչպես նաև պատրաստման բարձր որակով: Գտածոների մի զգալի մասը պատրաստված են թանկարժեք մետաղներից: Վանի թագավորության ռազմականացված բնույթը ստեղծել էր այնպիսի մթնոլորտ, որն ինչպես Սպարտայում, մեղմ ասած չէր խրախուսում ճոխ, թանկարժեք իրերի պատրաստումն ու օգտագործումը: Մյուս կողմից բանակի մեծ քանակը, որին պահելու համար պետությանն անհրաժեշտ էր ծախսել նյութական ու մարդկային ահռելի միջոցներ, որից հետո միջոցները չէին բավականացնում ապահովելու բնակչության կենցաղային բարձր ապրելակերպը: Երվանդունիների օրոք Հայաստանը, համադաշնության մեջ մնալով Պարսկաստանի հետ, նաև շրջապատված լինելով պարսկական սատրապություններով, այլևս կարիք չուներ մեծաքանակ զորք պահելու։ Կենտրոնացված պետության պայմաններում վերացել էր նաև միջցեղային լարվածությունը: Սրա շնորհիվ կրճատվեց բանակի քանակը, և ընկավ բանակի դերը պետության կառավարման գործում: Հայաստանը դադարեց ռազմականացված պետություն լինելուց: Ընկավ բանակի ազդեցությունը ինչպես հասարակական կյանքում, այնպես էլ մշակույթի ու կրոնի վրա: Ազատված միջոցներն ու բնակչությունը, որոնք մինչ այդ ներգրավվում էին բանակի կարիքները հոգալու համար, այժմ ընդգրկվեցին տնտեսական գործունեության մեջ: Դրա շնորհիվ ամրապնդվեցին համայնքները, զարգացավ տնտեսությունը: Համայնական տնտեսությունների հզորացումն ու բնակչության կենսամակարդակի բարձրացումը հանգեցնում է գյուղատնտեսական արտադրանքի ավելցուկի, որի համար էլ Քսենոփոնը Հայաստանը բնութագրել է որպես «ընդարձակ ու հարուստ» երկիր: Դարեհ I-ի դրամական բարենորոգումը, կառուցված «Արքայական ճանապարհը», որը սկսվելով Պարսկաստանի հարավում գտնվող Շոշից, ձգվելով Միջագետքով, հասնում էր Էգեյան ծով, անցնելով Հայաստանի վրայով: Գոյություն ունեցող հին առևտրական կապերը և նոր տնտեսական կապերի ձևավորումը Հայաստանը դարձնում են գինիների, ձիերի, ջորիների, չորացրած մրգի, չորացրած ձկան գլխավոր արտահանող: Տնտեսության ընդհանուր զարգացման պայմաններում Հայաստանն իր ներքին պահանջներն ապահովում էր բացառապես տեղական արտադրանքով: Դրսից կարող էին բերվել միայն բամբակ, մետաքս, թանկարժեք քարեր, թանկարժեք մետաղներ: Հերոդոտոսը, գրելով Հայաստանի ու Միջագետքի միջև իրականացվող առևտրի մասին, չի նշում որևէ ապրանք, որ բերվեր Միջագետքից, քանի որ Հայաստանը չուներ դրսի արտադրանքի կարիքը, ու ոչինչ էլ չէր ներմուծվում, որպեսզի նշեր պատմիչը:

    Թանկարժեք հումքի մեծ քանակության ներմուծումը, բնակչության բարձր կենսամակարդակը հանգեցնում է թանկարժեք, գեղեցիկ իրերի պահանջարկի բարձրացմանը: Հնագույն շրջանից Հայաստանում զարգանում էր բրուտագործությունը, մետաղամշակումը, քարի մշակումը, մանածագործությունը և այլ արհեստներ: Ք.ա. 6-րդ դարի վերջից այդ արհեստները ավելի մեծ զարգացում ստացան: Այս շրջանին վերաբերվող գտածոները ավելի բազմազան են ու նուրբ: Մեծ քանակ է կազմում թանկարժեք մետաղներից պատրաստված սպասքը: Դրանց պատրաստման ժամանակ օգտագործվել են տեխնիկական տարբեր եղանակներ՝ ձուլում, դրվագում, փորագրում, թանկարժեք քարերի ագուցում, որը պահանջում էր բարձր վարպետություն ու ճաշակ: Սպասքի մեջ հատկապես հետաքրքիր են գավաթները, որոնք մեծ քանակություն են կազմում: Գավաթները պատրաստված են կավից ու տաշած քարից, թանկարժեք մետաղներից, հատկապես՝ արծաթից (Նկ.8):

     

     
    Նկ.8 Գտնված թանկարժեք մետաղե գավաթ:

    Մետաղե գավաթներն ունեն եղջյուրի նմանություն, որը լայն է վերին մասում իսկ նեղանալով ավարտվում է քանդակով, մեծ մասամբ պատկերելով առասպելական կենդանիների: Եղջերագավաթների բազմաթիվ օրինակներ են գտնվել, բայց դրանք երբեք իրար չեն կրկնում, ու բոլորն էլ իրենց պատրաստման որակով արվեստի գլուխգործոցներ են: Պատկերված առասպելական կենդանիները կազմված են տարբեր կենդանիների առանձին մասերից: Սֆինքսների պատկերման արվեստն իր ակունքներով գալիս է Վանի շրջանից, որով ևս մեկ անգամ շեշտվում է այս շրջանների միջև եղած կապը: Այդպիսի գավաթներ Վանի շրջանից մեզ չեն հասել, բայց կա նրանց նկարագիրը Սարգոն II-ի թողած տեքստերում: Պատրաստվում էին նաև բաժակներ, որոնց վրա քանդակները ռեալիստական են: Այդպիսին է հեծյալի քանդակը: Այդպիսի գավաթներ գտնվել են Փռյուգիայի մայրաքաղաք Գորդիոնում և Աքեմենյան Պարսկաստանի ողջ տարածքում: Վանի թագավորության շրջանից են գալիս նաև լայն ու կարճ թասերը (փիալները), որոնք պատրաստվում էին մետաղից, կավից: Այդպիսի ըմպանակները հետագայում լայն տարածում ստացան Փոքր Ասիայում, Պարսկաստանում, Վրաստանում ու Հյուսիսային Կովկասում: Թանկարժեք իրերից պետք է նշել նաև կանացի զարդերը, որոնք պատրաստվում էին մեծ ճաշակով ու նրբությամբ: Զարդերից առանձնանում է Բասենում գտնված մանյակը, որի ծայրերը զարդարված են առյուծի գլուխների պատկերներով: Շատ գեղեցիկ է Արմավիրում գտնված կանացի կրծքազարդը (Նկ.9):

     


    Նկ.9

     

    Նման կրծքազարդեր պատկերված են Վանի ժամանակաշրջանի արձանների վրա, նաև գտնվել են էրեբունիում: Շարունակում էր զարգանալ նաև կավագործությունը, մեծ տարածում ունեին կարասները, որոնք օգտագործվում էին ինչպես հեղուկ, այնպես էլ ցորեն պահելու համար: Չէր փոխվել նաև հին ավանդույթը, և հսկայական կարասները թաղվում էին հողի մեջ, հույները գարեջրին առաջին անգամ ծանոթացան Հայաստանում. «Կրատերների (կարաս) մեջ գարուց պատրաստված գինի, որի երեսին լողում էին գարու հատիկներ, կրատերների մեջ կային նաև եղեգներ՝ մեծ ու փոքր, առանց ծնկի: Ծարավելու դեպքում մարդը պետք է այդ եղեգի ծայրը բերանը դներ ու ծծեր»: Պատրաստում էին նաև երկու երկար կանթերով սափորներ: Այդ սափորները հարթ հատակով, ուռուցիկ իրանով ու շեփորաձև լայնացող բերանով անոթներ էին, որոնց կանթերը, սկսվելով իրանից, միանում էին բերանին: (Նկ.10):


    Նկ.10

     

    Կանթերը դրսի կողմից զարդարված էին: «Ուրարտական խեցեգործությանը հայտնի է անոթների այս տիպը (Արին-Բերդ, Կարմիր բլուր), մի հանգամանք, որ ակնարկում է վաղ հայկական խեցեգործության այս ձևի հին ակունքների մասին»: Վանի շրջանի հատկանշական, բնորոշ, իշխող խեցեգործության ձևրից մեկն էր բարձ ոտքի վրա տեղադրման ձևը, որը Երվանդունիների ժամանակ ևս շարունակվում էր: Գտնվել են այդպիսի նմուշներ, ինչպես ամբողջական, այնպես էլ բեկորներով: Գտածոները պատրաստված են կանաչավուն-կապտավուն կամ մոխրագույն-կապտավուն քարից և աչքի են ընկնում իրենց հղկված, ողորկ մակերեսով (Նկ.11):


    Նկ.11

     

    Քսենոփոնը, անցնելով Հայաստանով, նկարագրել է երկու տեսակի տներ: Առաջինը հարավում սահմանի վրա գտնվող աշտարակավոր տներն են, իսկ երկրորդը երկրի կենտրոնում գտնվող գետնափոր տները: Չնայած մեզ չեն հասել գյուղական կանգուն տներ, ոչ ամուր պատրաստված լինելու պատճառով, բայց հետագա ուսումնասիրված օրինակներով կարելի է պատկերացում կազմել հասարակ ժողովրդի կառուցած տների ճարտարապետական ընդհանուր պատկերի մասին: Բնակարանների կառուցման սկզբունքում միշտ էլ հիմնականը եղել ու մնում է բնակիչներին առավելագույնս հարմարավետություններ ապահովելը: Այդ պատճառով բազմազան կլիմայական պայմաններ ունեցող Հայաստանը ուներ տների կառուցման մի քանի ձևեր, որոնք, առաջին հայացքից տարբեր լինելով իրարից, հենվում են միևնույն սկսզբունքների ու ավանդույթների վրա, որոնք ձևավորվել էին դեռևս Ք.ա. 5-րդ հազարամյակում:

    Քսենոփոնը գետնափոր տները նկարագրելուց առաջ տվել է այդ շրջանի բնության նկարագիրը. «Այստեղից (նկատի ունի Արածանին անցնելը) գնացինք խոր ձյան ու դաշտի միջով երեք կայան, տասներեք փարսախ (մեկ փարսախը = 5 կմ.) դեպի երրորդ կայան ճանապարհը շատ ծանր եղավ, քանզի փչում էր հյուսիսային հակառակ քամի, որ ամեն ինչ սառեցնում էր և ցրտահարում մարդկանց»: Հետո շարունակում է. «Իսկ ձյան խորությունը մի գրկաչափ էր (մեկ գրկաչափը = 1.85 մ) այնպես, որ բեռնատար անասուններից ու ստրուկներից շատերը կորստի մատնվեցին, ինչպես նաև երեսուն հոգի զինվորներից»: Այդպիսի պայմաններում, երբ բնակարանը տաքացնելու համար շրջակայքում վառելիք չկա մնում է միայն տան կառուցման այն ձևը, որը նկարագրել է Քսենոփոնը. «Տները այնտեղ գետնափոր են, մուտքը, ինչպես ջրհորի բերան, իսկ ներսի մասն՝ ընդարձակ: Մինչդեռ անասունների համար մուտքը փորված էր (հողի մեջ), մարդիկ ցած էին իջնում աստիճաններով: Տներում կային այծեր, ոչխարներ, եզներ, հավեր և սրանց ձագերը»: 19-րդ դարում նույն տարածքով անցած Մոլոտկեն տվել է նույն տների նկարագիրը. «Մինչև այսօր էլ հայերը ապրում են այդպիսի ստորերկրյա բնակարաններում, որոնք շատ անգամ այնպես խորն են, որ սրանց տանիքները գետնից հազիվ մի քիչ բարձր են»: Անտրամաբանական է, որ դա լինի չզարգացվածության, հետամնացության հետևանք: Բնության ծանր պայմանները, վառելիք չլինելը ստիպում էր մարդկանց տունը տաքացնելու համար օգտվել կենդանիների ջերմությունից և այնպես մեկուսացնել բնակելի տարածքը շրջապատից, որ պահպանվի ջերմությունը: Կենդանիներով բնակարան տաքացնելու եղանակը օգտագործվել է նաև այլ վայրերում որտեղ դժվար էր փայտ հայթայթելը գոմերը կառուցված էին տանը կից կամ տունը կառուցում էին գոմերի վրա: Այդպիսի տներ մինչև 1960-ական թվականները տարածված էին Շիրակում, Թալինում, Ապարանում, Սևանի ավազանում ու այլ շրջաններում: Մինչև 1915թ. Մեծ Եղեռնը հայ ազգագրագետները նույն տեսակի տներ են նկարագրում նաև Արևմտյան Հայաստանում, հատկապես Բարձր Հայքի գյուղերում: Այս տները ընդհանուր արտաքին պատերով կազմում էին քառակուսի կառույց: Պատերը 0.5 — 1 մետր հաստություն ունեին: Շենքի արտաքին լայն ու մեծ կամարակապ դուռը բացվում է դեպի նախասենյակ, որը կոչվում է շվաք կամ բակ: Ամռան տաք ամիսներին տան անդամները գլխավորապես ապրում էին այնտեղ: Տարածքը լուսավորվում էր վերևից բացված անցքից, որը կոչվում էր երդիկ: Շվաքից մտնում էին բուն սենյակ, որը կոչվում էր տուն կամ երդիկ տուն: Այս տան մասն ուներ քառակուսի ձև, ամեն կողմը 5-7 մետր երկարությամբ: Տան ծածկը հենվում էր տան անկյուններում սյունաքարերի վրա բարձրացող 8-ը սյուների վրա, որոնք նեցուկ էին հանդիսանում պատերի երկարությամբ ձգվող գերան-հեծաններին: Առաստաղը բարձրանում էր մի քանի շարքով, հետզհետե նեղանում էր, կենտրոնում առաջացնելով անցք՝ երդիկ: Այս ձևի տան ծածկը ստանում էր գմբեթի ձև: Երդիկ տան մի կողմում կամարակապ բացվածքով մտնում էին թոնրատուն, որտեղ թաղված էր թոնիրը, հաց թխելու և հաճախ ճաշ եփելու համար: Մեծ մասամբ թոնրատանը կից լինում էր փոքրիկ սենյակ, որը ծառայում էր որպես մառան: Երդիկ տան մյուս կողմում գտնվում էր օդան, որտեղ հանդիպակաց պատի մեջտեղում գտնվում էր բուխարին, իսկ բուխարու կողքի երկու պատերի երկարությամբ, որոշ բարձրությամբ, մեկ մետր լայնությամբ ձգվում էր քարե թախտը, որը ծածկվում էր քեչայով, խսիրով, կարպետով կամ գորգով: Օդայից մտնում էին գոմ: Հայաստանի հյուսիս արևելյան շրջանում՝ Լոռիում, Արցախում տները ունեին նույն կառուցվածքը, միայն այն տարբերությամբ, որ փայտի առկայությունը հնարավորություն էր տալիս տները տաքացնելու, որի համար էլ գոմը կառուցվում էր բնակելի սենյակներից որոշ հեռավորության վրա: Սասունում գյուղական տները իրենց կառուցվածքով ավելի մոտ էին հյուսիս արևելյան տների տիպին, բայց այնտեղ ձյան առատությունը թույլ չէր տալիս գմբեթաձև առաստաղներ կառուցել: Գմբեթաձև առաստաղի դեպքում հնարավոր չէր լինի մաքրել ձյունը, որը Սասունում խիստ առատ էր տեղում։ Սասունում տները կազմված էին երեք բաժիններից: Ընդհանուր մուտքից մտնում էին միջանցք, որը կոչվում էր փողան, այն ուներ երեք կամ չորս մետր մակերես: Փողանից դուռը տանում էր բուն տուն, որի հարավային մասում գտնվում էր թվեքը, այն համապատասխանում էր թոնրատանը: Սասունում չկար թոնիր, որին փոխարինում էր բուխարին՝ թվեքը: Շենքը բաժանվում էր տուն, կուլի և փեթակներ կոչվող բաժինների: Տան ճակատի կողմը բուն տունն էր, միջին մասը՝ փեթակներ և ետնամասում՝ կուլինը: Կուլինում պահում էին սննդի պաշարները: Տան դրսի պատն ուներ մեկ մետր հաստություն, իսկ երկարությունը 8-12 մետր էր: Ծածկը հենվում էր անմիջապես պատի վրա հենվող կենտրոնական գերանի վրա, որի տակ սալաքարերի վրա բարձրանում էին հաստ հենասյուները: Կենտրոնական գերանին ուղղահայաց, հավասար հեռավորությամբ դրվում էին ավելի բարակ գերաններ, իսկ դրանց վրա շարվում էին ճյուղեր և ծածկվում հողով: Հայաստանում, խիստ լեռնային շրջաններում, պահպանվել են նաև քարանձավատիպ բնակարանները: Դրա լավագույն օրինակը Զանգեզուրի, հատկապես Գորիսի շրջանն է, որտեղ կան բազմաթիվ բնական ու արհեստական քարանձավներ: Օրինակ, Խնձորեսկում կա քարանձավներից կազմված է մի ամբողջ բնակավայր: Այս քարանձավները հազարամյակներ շարունակ ծառայել են մարդկանց ոչ միայն որպես բնակարաններ, այլ նաև որպես արհեստանոցներ: Քարանձավներն ունեն մեկ կամ երկու սենյակ: Մի քանիսի մեջ պահպանվել են թաղված թոնիրները: Պատերի մեջ փորված են պահարաններ, դարակներ, իսկ պատերի երկարությամբ կան նստարաններ: Շատ քարանձավներում պատերի մեջ փորված են անցքեր, ծուխը դուրս գալու համար: Այդպիսի քարանձավային բնակավայրեր են ցրված նաև ողջ Արևմտյան Հայաստանում: Քարանձավային բնակավայրեր կան նաև Հայաստանի հարակից երկրներում՝ Փոքր Ասիայում, Պարսկաստանում, հատկապես Կապադովկիայում: Քարանձավային բնակավայրերի զարգացման արդյունք կարելի համարել նաև լեռներում մեծ տարածում ստացած տները: Այսպիսի տների երեք պատերը մտնում են ժայռի մեջ, միայն ճակատային մասն է ժայռից դուրս: Տները կառուցվում էին իրար վրա և մեկի բակը դառնում էր մյուսի տան տանիքը: Քարանձավային բնակարանները, չնայած մեծ կախվածություն ունեին բնության քմահաճույքից, բայց հնարավորության դեպքում նույնպես կազմված էին նախասրահից, բուն տանից ու նրան կից գոմից:

    Մեր նշած երեք տիպի տներն իրենց ճարտարապետական թվացյալ տարբերություններով ունեն այնպիսի ընդհանրություններ, որոնցով պարզ է դառնում նրանց միասնական ծագումը և ծագման վայրը: Այս բնակարանների հնագույն ծագումը ի հայտ է գալիս, երբ դրանք համեմատում ենք այլ երկրների բնակարանների ձևի հետ: Հունական տների նկարագրությունը պահպանվել է Հոմերոսի մոտ: Հունաստանի մեղմ կլիմայի շնորհիվ պրոդոմոսը (նախատունը) չունի ճակատային պատ և կանգնեցված երկու սյուները պահում են տանիքը: Նախատնից, որը հայկական սրահն է, մտնում է գլխատուն, որը նույնպես քառակուսի սենյակ է, և նրա կենտրոնում գտնվում է օջախը: Օջախի ծուխը, ինչպես և հայկական տներում, դուրս է գալիս տանիքում բացված երդիկից: Երդիկը ծառայում էր նաև որպես լուսավորման աղբյուր: Այս սենյակը հետագայում էլ, չնայած ճարտարապետական որոշ փոփոխությունների, հետո շարունակում էր կոչվել Սև տուն, ծխահարված լինելու պատճառով: Նույն կառուցվածքն

    ունեին Իտալիայում դեռևս քարե դարում կառուցված ցցավոր տները: Նրանք նորից կազմված էին բուն սենյակից ու նրա առջև գտնվող, հաճախ առանց հենասյուների, սրահից: Հռոմեական տները նույնպես կազմված էին Սև սենյակից, որտեղ գտնվում էր օջախը և սրահից: Գտնվել են տան տեսքով էտրուսկական աճյունասափորներ, որոնք նույնպես նույն կառուցվածքն ունեն: Եվրոպայի կենտրոնում գտնվող բնակարանները չնայած պատրաստվում էին փայտից, բայց ըստ մեզ հասած նկարագրության նույնպես ունեին նույն սխեմատիկ կառուցվածքը: Այժմ էլ Գերմանիայում բավականին շատ են տարածված գյուղական տան այն տիպերը, որում գոմերը գտնվում են շենքի առաջին հարկում: Այս ընդհանուր կառուցվածքի տիպը գալիս է Ք.ա. 5-3-րդ հազարամյակում Հայաստանում կառուցված տների ձևից, որը մենք արդեն նկարագրել ենք Ա. հատորում: Դրանք բաղկացած էին հիմնականում երկու մասից, առաջինը՝ կլոր կոնաձև տանիքով բնակելի մասից, որի կենտրոնում գտնվում էր օջախը և ուներ երդիկ ու նրան կից հարթ տանիքով ուղղանկյուն տնտեսական մասը, որը, կառուցված լինելով բնակելի մասի առջևում թույլ չէր տալիս, որ ցուրտն ու քամին թափանցեին բնակելի մաս: Քարանձավային կառուցման ձևը ավելի մեծ տարածում ուներ Վանի թագավորության շրջանում, որը կարելի է բացատրել խառը, բարդ պայմաններով: Մարդիկ առաջնային էին համարում իրենց անվտանգության ապահովումը և հետապնդումից կամ թշնամուց ավելի հեշտ էր թաքնվել բնական քարանձավներում: Երվանդունիների օրոք, կապված անվտանգության ու կենսամակարդակի բարձրացման հետ, ավելի մեծ տարածում են ստանում առանձնատների կառուցումը: Հայաստանում պահպանված փոքրաթիվ տների հետքերը, ինչպես նաև Պարսկաստանի մայրաքաղաքներ Պասարգադում և Պերսոպալում գտնված տների վերականգնումը, ցույց են տալիս, որ կառուցված դահլիճներն ունեն հին հայկական ճարտարապետության սկզբունքները: Արին-Բերդում գտնվել ու ուսումնասիրվել է Ք.ա. 8-րդ դարի կառույց, որը վերակառուցվել է Ք.ա. 5-րդ դարում. «Նախամուտքի սյունաշարի ընդլայնումով կազմավորվեց սյունազարդ դահլիճ: Ի տարբերություն Ուրարտական շենքի պատերի, որոնց ներքևի քարե մասի բարձրությունը 1.5-2 մետրից պակաս չէ, և որոնք օժտված են արտաքին խոշոր ելուստ-որմնահեցերով, դահլիճի հավելված հատվածների պատերի քարե մասը ցածր է (0.54 մ) շարված է մաքուր տաշված վեմերից, իսկ որմնահեցերը ավելի փոքր չափերի են: Դահլիճի մեջ պահպանված սյան հիմքերից երևում է, որ այն ունեցել է սյուների 5 շարք, ամեն մի շարքում 6-ական սյուն, որոնք կրել են դահլիճի հարթ ծածկը: Ներսից, պատերի երկայնքով, ցածր նստարան էր ձգվում, որի հարավային մասում տեղադրված էր զոհասեղանը» (Նկ.12)։


    Նկ.12

     

    Սյուների շարվածքը, պատերի երկարությամբ նստարանի գոյությունը, օջախին փոխարինող զոհասեղանն ու նախամուտքը կրկնում են մեր նկարագրած գյուղական տների կառուցվածքը: Այս բոլորին լրացնում են կից սենյակները, որոնք համապատասխանում են գյուղական տան թոնրատուն, օդա և գոմ կցաշենքերին: Քսենոփոնի նշած աշտարակավոր տները, որոնք ունեին պաշտպանողական նշանակություն, արտաքին նկարագրության համաձայն ունեն իրենց զուգահեռները Վանի թագավորության ու Արմենիա-Շուպրիա պետության պաշտպանական կառույցներում: Հույները չէին եղել այդպիսի տների ներսում (գերի ընկած հույներն էլ այստեղից դուրս չեն եկել կամ լուր ուղարկել), բայց մեր քննարկումների վրա հենվելով, կարող ենք պնդել, որ գուցե որոշ տարբերությամբ այս տներն ունեին ճարտարապետական նույն կառուցվածքը, ինչ վերևում նկարագրված մյուս տները:

    տուն

    Գ. Հայկական կրոնը

    Ք.ա. 6-րդ դարում հայության միավորման, պետության բնույթի փոփոխության, քաղաքական դեպքերի բուռն զարգացման, կրոնական Մուծածիր կենտրոնի ժամանակավոր կորստի, աշխարհաճանաչման զարգացման և այլ փոփոխությունների հետևանքով ազգային կրոնի բարեփոխման անհրաժեշտություն առաջացավ: Կրոնական բարեփոխումների շնորհիվ ձևավորվեց բացառապես հայկական կրոն, որը ավելի էր համապատասխանում նոր ժամանակաշրջանին, ազգային հոգեբանությանն ու աշխարհաճանաչմանը, կոնկրետ ժամանակին: Նոր կրոն ասելով անհրաժեշտ է նկատի ունենալ, որ ձևավորված կրոնը հին աշխարհաճանաչման նորօրյա զարգացման արդյունք էր: Նոր կրոնի ձևավորման սկիզբը սկսվել էր հավանաբար Ք.ա. 7-րդ դարի երկրորդ կեսից ոչ ուշ, երբ Հայկական Լեռնաշխարհն ու Իրանական Բարձրավանդակը գտնվում էին միասնական պետական, մշակութային ու աշխարհաճանաչողական ամբողջության մեջ: Դրա շնորհիվ հայկական կրոնը Պարսկաստանում իր ձևավորումն ավարտած զրահադաշտության հետ բազմաթիվ ընդհանրություններ ուներ: Նմանություններն այնքան մեծ էին, որ բազմաթիվ ուսումնասիրողներ չխորանալով կրոնների էության մեջ ցանկացել են հայկական կրոնը տեսնել որպես դրսից պարտադրված ինչ որ երևույթ, որը հայոց հողում չի ունեցել որևէ ազգային գաղափարական հիմք:

    Լեոն, ով համամիտ էր հայկական կրոնի պարսկական արմատներ ունենալու գաղափարին, մեջ է բերում Ստրաբոնի խոսքերը՝ «Ստրաբոնը նույնպես վկայում է, որ պարսից բոլոր աստվածներն առանց բացառության, պաշտվում էին Մարաստանի և Պարսկաստանի մեջ»: Սակայն Լեոն առաջինն էր, որ կարծում էր. «Հայերը թեև ենթարկվում էին պարսիկների խիստ ազդեցությանը, մանավանդ պարթև Արշակունիների ժամանակ, բայց ազատ էին իրենց պաշտամունքի մեջ սեփական հայացքները մտցնելու»: Մեղադրել Լեոին նրանում, որ չխորանալով մինչև վերջ, ստորադասել է հայերի դերը մյուս արիական ազգերի հետ համեմատած, չի կարելի, քանի որ նրա ապրած շրջանում այդ համատարած մոտեցում էր ընդունված: Նույնը չի կարելի ասել այժմ, բայց հիմա էլ կան «պատմաբաններ» ու «լեզվաբաններ», որոնք ցանկանում են հնարավորության դեպքում ամեն ինչ, ինչը հայկական է բխեցնել օտար ազգերից և ոչ հայկական են համարում անգամ Սուրեն, Վահան, Տիգրան անուններն ու նախարար, սեպուհ և հայերեն բացատրվող բազմաթիվ բառեր:

    Հայկական կրոնի քննարկման ու մեկնաբանման համար անհրաժեշտ է գոնե ընդհանուր գծերով պատկերացում ունենալ պարսկական կրոնի մասին: Այս կրոնը ուսումնասիրել սկսելուց առաջ անհրաժեշտ է հաշվի առնել, որ Ալեքսանդր Մակեդոնացու արշավանքի ու նրա կատարած վայրագությունների հետևանքով արիական կրոններից ամենաշատը պարսկական կրոնն է ենթարկվել հալածանքների ու ոչնչացման: Միայն Սասանյանների օրոք, Ք.հ. 3-րդ դարում էր, որ այս կրոնի «Ավեստա» կոչվող գրքից հրաշքով փրկված մասերը հավաքեցին և նոր հասարակական-քաղաքական պայմաններում ձևավորվեց կրոնը, որը շատ է տարբերվում հնից: Սասանյանները պարսկական կրոնը վերջնական ոչնչացումից կարողացան փրկել և դարձնել պետական կրոն: Այն դարձավ միասնության խորհուրդ, որը միավորեց բազմազգ, բզկտված Իրանական Բարձրավանդակը, և թույլ Պարթևաստանին եկավ փոխարինելու հզոր, միասնական, աշխարհակալ Սասանյան Պարսկաստանը: Այս կրոնը ավելի ծանոթ է Զրադաշտություն անունով, նաև այն կոչվում է Մազդեականություն:

    Ըստ Զրադաշտական կրոնի, սկզբում եղել է Որմիզդը: Նա չուներ ժառանգ և հազար տարի աղոթում ու զոհեր էր մատուցում ժառանգ ունենալու համար: Այս բոլորի շնորհիվ սաղմնավորվում է Ահուրամազդան: Չիմանալով այդ մասին' միայն մի պահ Որմիզդը կասկածում է իր գործունեության նպատակահարմարության համար, որից սաղմնավորվում է Ահրումանը: Իմանալով, որ սաղմնավորվել են երկուսը, Որմիզդը որոշում է, որ պետք է իշխի նա, ով կծնվի առաջինը: Այս մասին անմիջապես իմանում է Ահուրամազդան և միամտորեն այդ մասին հայտնում Ահրումանին, որը, ճեղքելով Որմիզդի որովայնը, առաջինն է լույս աշխարհ գալիս, և նրան է հանձնվում աշխարհի կառավարումը 9 հազար տարով։ Ժամանակի լրանալուց հետո երկրի կառավարումը կանցնի Ահուրամազդային։ Սրանով առաջանում են աշխարհի երկու իրար հակառակ նախասկիզբներ, բարի՝ ի դեմս Ահուրամազդայի և չարի՝ ի դեմս Ահրումանի։ Երկու հակառակ ուժերի կողմից սկսվում է աշխարհի արարումը։ Ահուրամազդան սկզբում ստեղծում է երեք խմբի պատկանող անմահներին։ Առաջին խումբը 6 բարձրագույն աստվածներն են և Ահուրամազդան նույնպես մտնում է նրանց կազմի մեջ, ստեղծելով սուրբ յոթնյակը դառնալով սրբազան յոթի էությունը։ Երկրորդ խումբը կազմված է հիերարխիկ ավելի ցածր գտնվող յազատաններից, որոնք 30-ն են։ Նրանք ցրված են երկնքում, երկրում, ջրի մեջ ու ամեն բարու, լավի, արդարի սկիզբն ու հովանավորն են։ Երրորդ խումբը ֆրավաշտներն են, որոնք անհաշիվ են ու հանդիսանում են պահապան, հովանավոր հոգիներ։ Բարի, լավ վարք ունեցող մարդիկ մահից հետո նույնպես դառնում են ֆրաշի։ Ահուրամազդայից որոշում է հետ չմնալ Ահրիմանը։ Նույն կարգով նա ստեղծում է իր չարի «բանակը»։ Ըստ Զրադաշտության, մարդն այս աշխարհում ստեղծված է ազատ կամքով և ինքն է որոշում լինել բարու, թե չարի հետ։ Ք.հ. 226թ. Սասանյանները տապալեցին պարթև Արշակունիներին և հասկանալով, դեպի արևելք Հռոմի առաջխաղացումը կանգնեցնելու համար անհրաժեշտ է ստեղծել ազգային կրոն ու վերացնել հունականության տարածման հետևանքով առաջացած երկրի երկփեղկումն ու մասնատումը արևելքի ու արևմուտքի, մտցրեցին Զրադաշտությունը։ Ցավոք, Հայաստանը, իր աչքի առջև ունենալով Պարսկաստանի փորձը չուզեց անել նույնը, այլ արևմուտքից մեխանիկորեն ընդունեց քրիստոնեությունը, ավելի խորացնելով երկրի բաժանումը արևելյան ու արևմտյան կողմնորոշումների։

    Սասանյաններն իրենց առջև դրել իրանական կոնկրետ նպատակ, որի համար էլ փաստորեն ոչ թե վերականգնվեց հին կրոնական հիմքը, այլ նոր քաղաքական պայմաններին համապատասխան ձևավորվեց նոր կրոն։ Հավանաբար պատմական զարգացումների ազդեցության հետևանք էր այն, որ միաժամանակ  ձևավորվող Քրիստոնեության ու Զրադաշտության մեջ մտան այնպիսի միատեսակ հասկացություններ, ինչպիսիք են՝ փրկչի գալը, վերջին դատաստանը, անմեղ հոգիների վերածնունդը, նաև դրախտի ու դժոխքի հասկացությունները։ Սրանով որոշ չափով խախտվեց հին ժամանակներից ձևավորված արիական համակարգը։ Չնայած այս բոլորին Վանի թագավորության կրոնի, նրա աստիճանական զարգացման հետ մեր ունեցած ծանոթությունները, ինչպես նաև Աքեմենյան Պարսկաստանից մեզ հասած արձանագրությունները հնարավորություն են տալիս վերականգնել հին պարսկական կրոնական համակարգը։

    Նոր կրոնում Որմիզդը կամ Օրմիզդը Ահուրամազդայի փոխարեն բարության կանոնավոր դաշտ դարձավ, իսկ նրա հակառակորդ Ահրիմանը կոչվեց Ահմն։ Օրմիզդի փոխարեն նրանց հայրը կոչվեց Զրվան։ Այս փոփոխությունների հետևանքով համակարգում առաջացավ տրամաբանական հակասություն, որը շատ լավ նկատել է Ք.հ. 5-րդ դարի իմաստասեր Եզնիկ Կողբացին, հարցնելով՝ արդյո՞ք կատարյալ, բացարձակ է Զրվանը, և հանգում նրա ոչ կատարյալ լինելուն, քանի որ Զրվանը որդի ունենալու համար ստիպված է աղոթել ու «հաղտ» անել։ Կնշանակի, պետք է լիներ իրական բարձրյալը, որին դիմել է Զրվանը։ Այս բոլորից հետո կարելի է պնդել, որ նախնական տարբերակում եղել է բացարձակի հասկացությունը։ Հավանաբար նրան կոչել են Զրվան, բայց հին կրոններում արգելված էր տալ նրա անունը և այդ պատճառով արձանագրություններից այն մեզ չի հասել։ Այդ է մատնանշում նաև նրա անունը։ Զր-զոր-զրո-զորություն անցումը մենք քննարկել ենք մեր Ա գրքում, ինչպես նաև վան հասկացությունը՝ որպես բնակավայր նշող հասկացություն։ Կնշանակի, Զրվան նշանակում է զորության տուն, անունը կրող։ Բացարձակից ներքև, որպես տիեզերական ոգի հանդես է գալիս Որմիզդը կամ Օրմիզդը, որն իր բացահայտման, արտահայտման և ինքնահաստատման համար ոգեղենացման պահանջ ունի, որով նրանից ձևավորվում են բարու և չարի դաշտերը։ Աղոթքների և զոհաբերությունների միջոցով ձևավորվում, ստեղծվում է կանոնավորված, համաչափ զարգացող տիեզերական ոգեղենությունը՝ հանձինս Ահուրամազդի կամ Ահուրամազդայի։ Հավանաբար անվան ահուրա մասը ցույց է տալիս նյութի, տվյալ դեպքում տիեզերքի հոգեղեն թաղանթը՝ աուրան։

    Ահուրամազդան վեց փուլերով (ոչ վեց օրում, ինչպես աղավաղված գրում է մովսեսականության կրոնական գիրքը) արարում է տիեզերքը: Երեք հիերարխիկ աստիճանակարգով ստեղծվում է տիեզերքի ոգեղեն ոլորտը: Ամենացածր աստիճանի վրա գտնվող պահապան հոգիները հանդիսանում են կիսանյութական ընդհանրություն, որով ոգեղեն ոլորտը կապվում է նյութական աշխարհի հետ: Երկրորդ աստիճանը 30 աստվածներն են, որոնք ցրված ջրում, հողում և օդում հանդիսանում են նյութի ոգեղենությունը: Ամենավերևում գտնվում են յոթ բարձրագույն աստվածները, որոնք արդեն մաքուր էություններ են՝ լույս, սեր, բարություն, ծնունդ, առողջություն ուժ ու հարստություն: Ահուրամազդան, լինելով սրանցից ավագագույնը՝ յոթը, է-ն, լույսը, գլխավորում է յոթնյակը: Այս բաժանման մեջ տեսնում ենք նույն արիական համակարգը։ Վերևում սուրբ երրորդությունը՝ ոգեղեն, հոգեղեն, նյութական միասնությամբ: Երրորդ աստիճանը, ինչպես նշեցինք, կազմում էր մեկ ընդհանրություն, որը միանալով երկրորդ աստիճանի վրա գտնվող 30 աստվածներին, կազմում են 31 աստվածություն, իսկ յոթ բարձրագույն աստվածությունների հետ՝ 38: Որմիզդի ու Զրվանի միացումով կազմվում է մեզ արդեն ծանոթ արիական սրբազան 40 թիվը։

    Կասկածի հետևանքով ծնվում է անկայուն, քայքայող, քաոսային դաշտը և նրա հոգեղեն արտահայտումն է Ահրիմանը: Նա լինելով բարու հայելանման արտացոլումը, նույնպես արարում է իր աշխարհը, որով ստեղծվում է համաչափ, մշտապես փոփոխվող, ծնվող ու մեռնող, արարվող ու ավիրվող, զարգացող, հավասարակշռված աշխարհը։

    Մարդը կազմված լինելով ժամանակավոր, անկայուն, նյութական մարմնից ու հավերժական, անմահ հոգուց, հանդիսանում է տիեզերքի փոքր կրկնությունը, որով գտնվում է կայունության ու անկայունության միջև: Սրանում է զրադաշտության երկակի դիրքորոշումը մարդու հանդեպ: Ողջ շրջապատը' ջուրը, հողը, կրակը, համարվում էին սուրբ, իսկ մարդու մարմինը՝ պիղծ, որի համար մահացածի մարմինը դրվում էր հատուկ կառուցված վայրերում, որպես կեր գազաններին: Չնայած սրան կար ընդգծված նախնիների պաշտանմունք, և մահացած նախնիները դասվում էին պահապան հոգիների շարքր։ Չնայած Ք.հ. 3-րդ դարում Սասանյան Պարսկաստանում հին արիական հասարակարգի համակարգը քայքայվել էր ամբողջությամբ, և առաջացել էր հողատերերի դասակարգը, որոնք իրենց սեփական հողերի վրա աշխատեցնում էին իրավազուրկ գյուղացիներին, բայց կրոնում պահպանվեց բնակչության հին դասային բաժանումը գյուղացու, զինվորի ու քրմի, որոնցից կարևորագույնն ու աստվածընտիրը գյուղացին էր։

    Զրադաշտությունը մեզ հայտնի առաջին շեշտված դուալիստական կրոնն է, որն աշխարհի արարումը բացատրում է իրար հակառակ բարու և չարի միջև մշտապես ընթացող պայքարով: Ուսումնասիրողներին այս գաղափարը թվաց այնքան նոր, իր նմանը չունեցող, որ համարվեց ճիշտ այն պնդումը, որ Զրադաշտությունն առանց որևէ նախադեպի ստեղծել է Զրադաշտ քուրմը: Այս կրոնի մեջ նախնիների պաշտանմունքի գոյությունը, 3, 7, 40 թվերի սրբացումը, բացարձակի ընդունումը, տիեզերքի բաժանումը ոգեղեն, հոգեղեն ու նյութական մասերի, բնակչության բաժանումը երեք խմբի ցույց է տալիս նրա բնական, համաչափ ազդեցությունը արիական համակարգի վրա։ Սրանից հետո անհավանական չէ նաև այն, որ կրոնի Զրադաշտ անունը իրականում ծագած լինի հայերեն զորության դաշտ, այսինքն՝ բարու և չարի դաշտերի փոխազդեցության հասկացողությունից։

    Բացեք հայոց հին շրջանի պատմության ցանկացած գիրք, անկախ նրանից այն գրված է երեխաների համար, թե գիտական աստիճան ունեցող պատմաբանի, կարդալով այն կարող եք եզրակացնել, որ իրականում չի եղել ազգային կրոն: Այն, ինչ ներկայացվում է, որպես հայկական հեթանոսություն, աշխարհաճանաչումից զուրկ, անկապ անունների մի խառնամբոխ է։

    Աստվածներն առանց որևէ համակարգի ու տրամաբանության վերցված են պարսիկներից՝ Արամազդ, Անահիտ, Վահագն, Միհր, ասորիներից՝ Բարշամ, հույներից՝ Տիր, Դիմետր, Գիսանա, փոքր Ասիայից՝ Նանե և մենք պետք է հավատանք, որ հայերը պաշտել, զոհեր են մատուցել այս աստվածներին ու նրանց համարել իրենցը:

    Գործն այդպես ներկայացնողները մոռանում են, որ կրոնը աշխարհաճանաչում է, որը ժողովրդի մոտ ձևավորվում է կոնկրետ պատմական, հասարակական ու մշակութային զարգացմանը համապատասխան: Երբ պատմական հանգամանքների բերումով որևէ ազգ իր ազգային կրոնը կամավոր կամ բռնությամբ փաթաթում է ուրիշ ժողովրդի կամ անհատի, միևնույնն է, այդ կրոնները միայն արտաքին, ծիսակարգով են նման, իսկ խորությամբ, աշխարհընկալումով այն դառնում է տվյալ ազգի աշխարհընկալմանը համապատասխան կամ էլ այդ ժողովուրդը դադարում է առանձին ժողովուրդ լինելուց: Իսկ անհատը, ընդունելով այլ աշխարհընկալման վրա ձևավորված կրոնը, կորած է իր ժողովրդի համար:

    Դրա լավագույն ապացույցը կարելի է համարել այն բյուրավոր հայերին, որոնք, ընդունելով այլ ազգերի կրոնն ու աղանդները, ձուլվել ու ձուլվում են, դադարելով հայ լինելուց: Կնշանակի, այնպիսի կրոնը, ինչպիսին ներկայացվում է այժմ, հայկական հավատը չէր կարող ապահովել հայ ժողովրդի հոգեվոր պահանջմունքը ու նրա անհատական, բնական զարգացումը Ք.ա. 6-ից մինչև Ք. հ. 3-րդ դարը:

    Մեր ուսումնասիրությունները մեզ բերեցին այն եզրակացության, որ Հայկական Լեռնաշխարհում Ք.ա. 7-5-րդ հազարամյակներում, Ք.ա. 3-րդ հազարամյակում, Ք. ա. 2-րդ հազարամյակում ու Վանի թագավորության շրջանում աշխարհաճանաչողության որևէ կտրվածություն չի նկատվում, և այն զարգացել է պարզից դեպի համաչափ: Հայերը, ամենաուշը Ք.ա. 3-րդ հազարամյակում ունեին պատկերացում բացարձակի մասին, որը դուրս է բարուց և չարից, ժամանակից ու տարածությունից, և նրա արարման արդյունք է երկբևեռ աշխարհը, որին կոչում էին ոգեղեն արար ու նյութական անան: ինչպես տեսանք, Զրադաշտության մեջ պահանջվեց այս բաժանումը՝ հանձինս տիեզերական զորություն համարվող Զրվանի ու նրա ոգի Օրմիզդի: Օրմիզդի որդիները՝ Ահուրամազդան և Ահրումանը, ներկայացնում են տիեզերքի երկբևեռայնությունը:

    Այս բոլորից հետո անհնարին է, որ քննարկվող շրջանում հայերի մոտ պահպանված չլիներ հին համակարգը, իր բացարձակի և նրանից ծագող արական ու իգական սկիզբների գաղափարով: Մ. Խորենացին Վաղարշակի կրոնական գործունեության մասին գրել է՝ «Այդ բոլորից հետո Արմավիրում մեհյան շինելով, արձաններ է կանգնեցնում արեգակին, լուսնին և իր նախնիներին»: Արեգակն ու լուսինը իրենց նախասկզբնական բնույթով դեռ համարվում էին արականի ու իգականի, ոգու ու նյութի մարմնացումներ: Հայերեն լեզվում արև, արեգ, արեգակ ու արփի անունները ոչ թե տրվել են նույն երկրային մարմնին, այլ ներկայացնում նրա նյութական՝ արև, հոգևոր՝ արեգակ և ոգեղեն՝ արեգ երևույթները, որով համապատասխանաբար արփին կհամապատասխաներ բացարձակի էությանը (հավանաբար նաև Արէ ձևով): Այսպիսի բաժանում հավանաբար առաջացավ Վանի թագավորության շրջանի վերջում, երբ անհրաժեշտություն էր առաջացել արագ հաղթահարել առանձին ցեղային միություններում գոյություն ունեցող կրոնական անհատականությունները: Վանի թագավորական պաշտված համակարգը չնայած բուն հայկական էր, բայց դիցանունները լինելով նեղ ցեղային, չէին ընդունվել մյուս ցեղերի մոտ: Նոր տրված համակարգն իր պարզությամբ ու հարմարության շնորհիվ արագ տարածվեց և հող նախապատրաստեց կրոնական մեծ, համազգային բարեփոխում իրականացնելու համար: Այս կարճ փուլի գոյությունը պատճառ հանդիսացավ, որ որոշ ուսումնասիրողներ հայկական կրոնը համարեն արևապաշտություն: Իրականում ո՛չ հայկական կրոնը, ո՛չ զրադաշտությունը արևապաշտություն չեն: Արևը, կրակը միայն խորհրդանիշներ էին, որոնք խորհրդանշում էին տիեզերական արևին, Արէ-ն կամ Արփին, այսինքն տիեզերական բացարձակը: Այդ է ցույց տալիս նաև արեգ և արեգակ բառերի բացատրությունը: Արեգ բառը նշանակում է ար-ոգեղենություն և էգ այսինքն ծնող, իմաստը կլինի ոգեղենության ծնող: Իսկ Արեգակը նրա ակունքն է տիեզերական կենտրոն համակարգում: Եթե քրիստոնեությունը համակարգենք այժմյան ուսումնասիրողների տրամաբանությամբ, այն կարելի է համարել մոմապաշտություն, իսկ խաչի պաշտամունքը բացարձակ կռապաշտություն, որն, իհարկե, անհեթեթություն է:

    Ք.ա. 7-րդ դարի վերջում սկսեց իր ավարտուն ձևը ստանալ հայկական կրոնը, որն առանց էական փոփոխությունների պահպանվեց մինչև Ք.ա. 3-րդ դարը, և միայն Ա. Մակեդոնացու արշավանքի հետևանքով Հայաստան ներթափանցած նյութապաշտական մտածելակերպի և հոգեբանության ազդեցության հետևանքով սկսվեց աղավաղվել և անկում ապրել:

    Հին հայկական ողջ կրոնական նախաքրիստոնեական պատմագրությունը, գրականությունը, սրբավայրերը հիմնովին ոչնչացվել են, և այն, ինչ գիտենք նույն ոչնչացնող հոգեվորականների կամ նրանցից հետո ապրած քրիստոնյա պատմիչների վկայություններից և գրված գործերից է միայն: Փորձենք ըստ նրանց թողած աղբյուրների քննել հին հայերի կրոնը: Առաջին ամենամեծ սրբավայրերը գտնվել են Արևելյան Եփրատի, Վանա լճի և Հայկական Տավրոսի շրջակայքում: Այստեղ էր գտնվում Քարքե լեռան վրա գտնվող իննակնյան սրբավայրը իր Գիսանեի և Դեմետրի բագիններով, իսկ լեռան ստորոտում հոսող Արածանի գետի մոտ գտնվում էին Վահեվահյան, Ոսկեմայր, Ոսկեծին ու Ոսկեհատ Անահիտի և, ինչպես նշում է Մ. Խորենացին, նաև Վահագնի4ու այլ բագիններ ու սրբատեղեր: Առաջին քրիստոնեություն տարածողներից մեկը՝ Զենոբ Գլակը, որ մասնակցել է հայկական սրբավայրերի ավերմանը և թալանին, գրում է՝ «Սրա շուրջն է ընկած Մամիկոնյաններին պատկանող երկիրը, և հենց այստեղ էլ երկու տեղ մահն էր բուն դրել: Դրանցից մեկում, այնքան էր որջացել, որ սուրբ հոգին հայտնի դարձրեց, թե հենց դա է դժողքի դուռ կոչվածը, որին հնդիկներն ու պարսիկները Իննակնյան են անվանում»: Այս նշումից պարզ է, որ նշված տարածքը հայտնի էր ու պաշտելի պարսիկների ու հեռավոր հնդիկների համար: Ղ. Ալիշանը նշում է Վանա լճի հարավային կողմում Դարբնաց քար ու Բութ կոչվող սրբավայրերը, որոնք, ըստ նրա, կապված էին կրակի պաշտանմուքի հետ:

    Երկրորդ տարածքը, որտեղ շատ են սրբավայրերը, գտնվում է Արաքս գետի շրջակայքում, որի երկու ափերին վեր են խոյանում հայության համար ամենասրբազան լեռները՝ Մասիսը, Արագածը, ու նրա ափերին է ձգվում Արարատյան դաշտը, որը շատերի կարծիքով եղել է արիական քաղաքակրթության գլխավոր կենտրոնը: Արաքսի ու Մասիսի մոտ է եղել Մենուայի վերականգնած սրբավայր քաղաքը, որտեղ ըստ թողնված արձանագրության, եղել է այդ շրջանում սուրբ երրորդության գլխավոր աստված Հայկի տաճարը: Հավանաբար հնագույն կրոնական կենտրոն է եղել նաև մայրաքաղաք Արմավիրը. «Արայան Արան պատերազմի մեջ մեռնում է Շամիրամի հետ, թողնելով արու զավակ՝ շատ գործունյա հանճարախոս Անուշավան Սոսանվերին, որովհետև նա, պաշտանմունքի համաձայն, նվիրված էր Արմենակի Արմավիրում գտնվող սոսի ծառերին»: Հավանաբար Վաղարշը Արմավիրի այս հնագույն տաճարն է վերականգնել, և ինչպես Վանի թագավորները Մուծածիրում, այնպես էլ նա այստեղ կանգնեցրել է իր նախնիների արձանները:

    Արաքսի ալիին են հիմնվել նաև կրոնական կենտրոններ Երվանդաշատը, Բագարանը: Կարևոր կրոնական կենտրոն է եղել նաև Արտաշատն ու Վաղարշապատը, Երևանն ու նրա շրջակայքը նույնպես մտնում էին մեր նշված երկրորդ կարևորագույն կրոնական տարածքի մեջ: 

    Երրորդ գոտին տարածվում էր Արևմտյան Եփրատի ափերին: Դարանաղ գավառի Անի ամրոցում էր գտնվում Արամազդի տաճարը: Այն կարևոր կրոնական կենտրոն էր և այնտեղ էին գտնվում մեր հնագույն արքաների դամբարանները, և այդտեղ իրենց վերջին հանգրվանն էին ընտրել նաև հայ Արշակունիները: Արամազդի տաճարը եղել է նաև գիտական կենտրոն, որտեղ պահում էին պետական արխիվը, և քրմերը գրի էին առնում հայոց պատմությունը: Մ. Խորենացին, խոսելով իր ձեռքին եղած աղբյուրների մասին, նշում է Բարդածան Եդեսիացու մասին, որը քրիստոնեություն տարածելու համար 2-րդ դարում եկել է Հայաստան, բայց հաջողության չի հասել. «Բայց երբ ընդունելիություն չգտավ, մտավ նա Անի ամրոցը, կարդաց մեհենական պատմությունը, որի մեջ նաև թագավորների գործերը»8: Հաջորդը, Դերջան գավառի Բագառիճ գյուղի Միհրի տաճարն էր: Հաջորդ երկու տաճարները նույնպես գտնվում էին Բարձր Հայքում, դրանցից առաջինը՝ Նանաի տաճարն էր Թիլ ավանում, երկրորդը՝ Թորդան գյուղի Բարշամայի կամ Բարշամի տաճարը: Այստեղ էլ Անահիտն ուներ տաճար, որը գտնվում էր (հետագայում Եկեղիք կոչված գավառի) Երիզան ավանում, որի համար մինչև քրիստոնեություն ընդունելը ողջ գավառը կոչվում էր Անահտական:

    Մինչև այժմ հին հայկական կրոնով հետաքրքրվողները ուշադրություն չեն դարձրել տաճարների ու սրբազան վայրերի տեղադրմանը և չեն փորձել ինչ-որ իմաստ տեսնել ընտրված վայրերի մեջ, չնայած շատ է նշվել, որ մեր նախնիները պատահական վայրերում տաճարներ չեն հիմնել:

    Ցավոք, մենք չգիտենք բոլոր տաճարների քանակն ու նրանց տեղադրման վայրերը, որով շատ դժվար է տալ նրանց տեղադրման ամբողջական համակարգն ու գաղափարական հենքը: Բայց եղած փաստերն էլ բավական են ցույց տալու համար, որ ինչպես արիականության հիմքի վրա ձևավորված բոլոր կրոնները, այնպես էլ նրանց նախահիմք հանդիսացող հայկական հավատում ամեն ինչ ենթարկվում էր կուռ տրամաբանության և հենվում էր հին հայ-արիական աշխարհընկալման ընդհանուր համակարգի վրա:

    Ագաթանգեղոսն ու Զենոբ Գլակը հատկապես մանրամասն են գրել Աշտիշատի և նրա շրջակայքում գտնվող Իննակնյա սրբավայրերի մասին: Իննակնյա անունը չի կարող կապվել տեղանքի, բնական երևույթի, աղբյուրների քանակի կամ երկրաբանական առանձնահատկությունների հետ, քանի որ անվան իմաստն այդ դեպքում հասկանալի կլիներ քրիստոնյա հոգեվորականներին, իսկ նրանք անգամ չգիտեին, որ անունը հայերեն է: Մնում է կարծել, որ այդ սրբավայրի անվանումը կապված է արիական հավատքի հնագույն մի գաղափարի հետ, որով դարձել է սրբազան ինչպես հայերի, այնպես էլ Հայաստանից հազարամյակներ առաջ հեռացած արիացի պարսիկների ու հնդիկների համար: Այս կարծիքն է գալիս հաստատելու նաև Գլակի խոսքը՝ «սուրբ հոգին հայտնի դարձրեց, թե հենց դա է դժողքի դուռ կոչվածը», եթե հաշվի առնենք, որ ֆանատիկ քրիստոնյայի համար ինչը քրիստոնեական չէր, ուրեմն սատանայի ու դժողքի բաժին էր, կարող ենք պնդել, որ արիական աշխարհը այս վայրը համարել է երկիրն ու մարդկանց կապողը երկնային ուժերի հետ: Հին արիական հավատում իննը թիվը խորհրդանշում է նյութից ու հոգուց վեր կանգնած տիեզերական ոգուն, որից վեր համարվում էր զրո֊զոր-զորություն, որին մենք կոչեցինք Բացարձակ: Իր հերթին էլ Աշտիշատ անունը կարելի է բացատրել՝ աս-սրբազան, տի-մեծ և շատ, այսինքն շատ մեծ սրբություններ: Սրանով Աշտիշատը կարելի է համարել ողջ հայոց դիցարանը, իսկ իննակնյանը՝ տիեզերական ոգու հետ կապող դաշտ: Այս տրամաբանական շղթան բերում է մեզ Արամազդի էության բացահայտմանը: Արամազդի անունը կարելի է վերծանել որպես ար-ոգեղենություն, ամ-ամբողջություն և ազդ-սրբազան լուր և կնշանակի' ամբողջական (տիեզերական) ոգուց լուր բերող: Բազմաթիվ ուսումնասիրողներ կարծում են, որ եղել է հայերի մոտ Ար կամ Արա աստվածության պաշտանմունք, որի անունը խոր հետք է թողել ինչպես Հայկական լեռնաշխարհի բնակավայրերի ու մարդկանց անունների վրա, այնպես էլ հայի կերտվածքի ու հոգեբանության, անգամ լեզվային մտածողության վրա: Պետք է նշել, որ այս եռաստիճան բաժանումը' Բացարձակ, Ար և Արամազդ, շարունակական զարգացումն էր Վանի թագավորության շրջանում ձևավորած կրոնի՝ Խալդ-Հայկի, Թեշեբուի, Շիվինի երրորդության, իսկ հետագայում՝ Արեգ, Արեգակ և Արփի տիեզերական բաժանման:

    Հնագույն հայկական աշխարհաճանաչման հիմքը միշտ էլ եղել է մի կողմից տիեզերքի հիերարխիկ կառուցվածքը, իսկ մյուս կողմից նրա երկբևեռ բաժանումը: Աշխարհը սկզբում բաժանվում էր կայուն ցամաքի և անկայուն ջրի, հետո ստեղծվեց կանոնավոր, զարգացող տիեզերքի մոդելը, հանձինս՝ Սանասարի, և անկայուն, կիսատ, քայքայվող տիեզերքի՝ հանձինս Բաղդասարի, և ի վերջո՝ արի ու չարի, արի և անի, արարման և ավերման տիեզերական կենտրոնների բաժանմանը: Դժվար է պատկերացնել, որ Ք.ա. 6-րդ դարում ձևավորված հայկական կրոնում չլիներ հակառակ ուժերի այս գաղափարը, այն դեպքում, երբ ձևավորման նույն շրջանն անցած զրադաշտության հիմքում ընկած էր երկու հակադիր ուժերի պայքարի գաղափարը: Լեոն, գրելով հայկական կրոնի կառուցվածքի մասին, նշում է՝ «Հավանական է, որ նա էլ եղած լինի իբրև երկվության անհրաժեշտ անդամ և դրա ապացույց կարող է լինել ավեստական մռայլ դիվապետի անվան հայկական ձևը՝ Հարաման կամ Խարաման, որ պահվել է մեր հին գրականության մեջ»: Հարաման որպես Արամազդին հակառակ ինֆորմացիոն դաշտ, ինչպես կարելի է սահմանել այժմյան հասկացողությամբ, կար ու հասկանալի էր հին հային, և այդ գաղափարը այնքան խորն էր նստած հայության տրամաբանության մեջ, որ այժմ էլ հարամ բառը խոսակցական լեզվում մնացել է ինչ-որ բան քանդելու, փչացնելու, պղծելու նշանակությամբ:

    Ք. ա. 7-րդ դարից հետո, երբ կրոնը մտավ իր ձևավորման վերջնական փուլը, հայության համար սկսվել էր բավականին ներփակված վիճակ: Եթե Մարաստանը, հետո նաև Պարսկաստանը այդ շրջանում մտան մի երկարատև ներքին և արտաքին առճակատումների շրջան, ապա դրան հակառակ, Հայաստանը դուրս մղվեց սեմականության դեմ շարունակվող բացահայտ կռվից, իսկ երկրի ներսում չառաջացան կտրուկ սոցիալական ցնցումներ ու դասային բևեռացում: Դրա հետևանքով հայկական կրոնում առաջնային դարձավ ոչ թե երկբևեռության և առճակատման, այլ կանոնավոր, համաչափ զարգացման տեսությունը:

    Մեզ չի հասել հայկական դիցարանը, իսկ հասած դիցերի ու դիցուհիների անունները մինչև այժմ լուրջ ուսումնասիրման չեն ենթարկվել: Այժմ այլ աղբյուրներ չլինելու պատճառով ուսումնասիրողը ստիպված է, որպես սկզբնաղբյուր հենվել հայկական ծագում չունեցող առաջին քրիստոնյաների հայտնած տեղեկությունների վրա, որոնք ոչ միայն շահագրգռված չէին ճշգրիտ տեղեկություններ տալ հայկական կրոնի վերաբերյալ, այլև, չլինելով հայ, անգամ ցանկության դեպքում չէին կարող դա անել, քանի որ ծանոթ չէին կրոնին, գուցե նաև հայոց լեզվին:

    Ցանկացած կրոն ունի իր ներքին կառուցվածքն ու գաղափարական համակարգը: Այդ պատճառով ցանկացած երևույթի, տիեզերական կամ երկրային մարմնի համար ստեղծվում է մի աստվածություն: Այս տեսակետից անհասկանալի է դառնում հայկական դիցարանը, ինչպես այն ներկայացվում է այժմ: Այս դեպքում բացակայում է ոչ միայն գաղափարական համակարգը, այլև խառնաշփոթ է դիցարանում: Կենսատու լույսի, մաքրության, չար ուժերին հաղթող արևի աստված է համարվում Վահագնը, բայց նույն երևույթների և արևի աստված է համարվում նաև Միհրը: Այս երկու աստվածությունները, ըստ ընդունված տեսակետի, հայերը վերցրել են պարսկական դիցարանից: Այսքանից հետո Վաղարշը նաև հատուկ արձան է կանգնեցնում անմիջապես արևին: Պարզվում է, որ սա դեռ բոլորը չէ: Լեոն Վանի շրջանի գյուղերը ուսումնասիրելիս նկարագրել է արևածագի հետ կապված մի ծիսակատարություն, որին հաճախ մասնակցում էին նաև քրիստոնյա հոգեվորականները. «Նորապսակների երեսները դարձած են դեպի արևելք, իսկ հանդիսականները երգում են՝

    Եգ(այգ), բարև այ էգ, բարև,
     

    էգն արևուն տանք բարև,
    Տա թագավորին շատ արև,
    Վահե, Վահե,
    էգ, բարև, այ էգ, բարև,
    էգն արևուն տանք բարև,
    Տա թագուհուն շատ բարև,
    Վահե, Վահե։
     

    Այս բոլորից հետո Լեոն եզրակացնում է՝ «Թվում է, թե նույն երկնային լույսի բարձր աստվածությունն ուներ և Վահ կամ Վահե անունը, որից ծագում է Վահագն աստվածը»: Վահեի նույնացումը Վահագնի հետ համատարած երևույթ է, բայց ինչպես վերևում բերված ոտանավորը, այնպես էլ Վահեվահյան սրբավայրի ու Վահեվունիք գավառի անունները, ինչպես նաև հայերի մոտ տարածված տղամարդկանց անունները հիմք չեն տալիս այդպիսի եզրակացություն անել:

    Այս երկու անունների տարբերությունն ու ընդհանրությունը հասկանալու համար այժմ ինքնուրույն քննենք նրանց ծագումը: Երկու անունների առաջին վանկը վահ-ն է: Վահ-ը բուն հնդեվրոպական արմատ է, որը կապվում է մի կողմից վահ՝ բերել, այնպես էլ վհա՝ բոց, աստղ հասկացությունների (սանսկրիտ), այնպես էլ եվրոպական լեզուներում բահ աստվածության հետ՝ որպես աստված: Բոլոր դեպքերում էլ վահ-ը հնչում է որպես բարձր, աստվածային, սրբազան, վեհ հասկացություն: Սրանով երկու անունների միջև նմանությունը ավարտվում է, քանի որ ե-է հավասար չէ Վահագն անվան ագն-ակն արմատին:

    Հայկական հանրագիտարանում Վահագն աստծո մասին սյունակում գրված է՝ Արարչության մասին հին ձեռագրերից մեկում ուղղակի հավաստվում է, որ հնում հայերը «զԱրեգակն պաշտեցին և Վահագն կոչեցին»: Այս մեջբերումը արված է Ղ. Ալիշանի «Հայոց հին հավատքը կամ հեթանոսական կրոնը» գրքից, որտեղ հեղինակը Վահագնի անունը փորձում է ծագեցնել Վահու-Ագնի տիեզերական կրակ հասկացությունից: Բոլորի կողմից ընդունվում է Վահագն անվան երկրորդ վանկը' որպես կրակ, չնայած կարելի է բացատրել ակն՝ ակունք իմաստով: Երկու դեպքում էլ ստացվում է բավականին մոտ գաղափարներ՝ վեհ կրակ կամ վեհության ակունք: Վահե բառում մնում է միակը է-էություն և անունը կբացատրվի վեհ էություն: Այլ է Միհր դիցի անվան ծագումը: Այն ծագեցնում են պարսկական զրադաշտի Միթրա անունից: Միհրը մեծ տարածում է ունեցել բոլոր հնդեվրոպական ժողովուրդների մոտ, և նրան պաշտել են Պարսկաստանում, Հնդկաստանում, Եվրոպայում: Միհրի պաշտամունքը շատ ուժեղ էր դեռևս Միտանի պետությունում, որից էլ անցավ Վանի թագավորության կրոնը, որը շատ լավ երևում է քարանձավների պաշտանմունքից: Նրա պաշտանմունքի հետ է կապված Վան քաղաքի մոտ ժայռափոր սրբավայրին «Մհերի դուռ» կոչելն ու «Սասնա ծռեր» էպոսում Փոքր Մհերի քարանձավում փակվելը: Այս աստվածության տարածված լինելը ցույց է տալիս նրա շատ հին ծագումը և այն, որ նրա ձևավորումը տեղի է ունեցել հնդեվրոպական ժողովուրդների նախահայրենիքում, այսինքն՝ Հայկական Լեռնաշխարհում: Մեզ է հասել Միհրին վերաբերող մի քանդակ (նկ.13), որը կարող է շատ բանով օգնել հասկանալու նրա էությունը, ծագումն ու անվան իմաստը:

    Քանդակում Միհրին շրջապատում են մի շարք կենդանիներ: Մի կողմում կանգնած է կրակ խորհրդանշող ագռավը, իսկ մյուսում՝ հողածին կարիճը, մրջյունը և օձը: Այս կենդանիները օգնում են Միհրին, որը ցուլի արյունով բեղմնավորում է հողը: Միհրի գլխին դրված գլխարկը կոչվում է փռյուգիական կամ հայկական, որը նորից շեշտում է Միհրի ծագումն ու կապը Հայկական լեռնաշխարհի ու հայության հետ: Հաճախ նրա հետ պատկերում են նաև պատանի՝ իջեցրած և վեր պարզած երկու ջահերով, որը նորից խորհրդանշում է երկինքն ու երկիրը: Այս բոլորից հետո բացահայտ է Միհրի երկբնույթ՝ երկնային ու երկրային, հողածին ու հրածին լինելը: Հնագույն շրջանում ընդունված էր, որ արևը ծնվում է համաշխարհային քարանձավից և գիշերը վերադառնում է նորից քարանձավ: Հայերի մոտ նույնպես Միհրը ծնվել է քարանձավում և փակվելով քարանձավում, այնտեղից բարձրանում է երկինք: Զրադաշտում կա տրամաբանական սխալ՝ Միհրը Ահուրամազդայի անմիջական որդին է, որով խախտվում է նրա տրամաբանական գաղափարը՝ որպես արև: Նրա անվան հայերեն բացատրությունը՝ միակ հուր, շատ լավ համապատասխանում է նրա բնույթին: Միհրը նույնպես տիեզերական կենտրոն է, տիեզերական կրակ, բայց ավելի նյութական ու կապված երկրին ու երկրայինին:

    Նկ.13

    Այս բոլորից հետո պարզ է, որ Վահէ, Վահագն, Միհր երևույթները ոչ թե պատահական, տարբեր կրոններից վերցված աստվածություններ են, որոնք պատկերում են արևի աստվածացումը, այլ երեքն էլ ձևավորվել են հնագույն շրջանում, Հայկական լեռնաշխարհում և հին արիական աշխարհաճանաչողական համակարգի հիման վրա ձևավորված, երկնային սուրբ երրորդությունն են ներկայացնում:

    Այս երրորդության մեջ առաջինը՝ նրա ոգին, էությունը, հանդիսանում Վահէն: Երկրորդը Վահագնը կամ Վահակնն է, որը երրորդության հոգեղենությունն է, նրա ակունքը և երրորդության նյութականությունը, մարմինը հանդիսանում է Միհրը, որը նաև կապողն է երկրային երրորդության՝ երկրի հետ: Նրանց արևի աստվածություն համարելու դեպքում անհրաժետ է շեշտել նրանց տիեզերական Արեգ, Արեգակ և Արև լինելը: Նույն սկզբունքով քրիստոնյա հայերը, Քրիստոսին կոչելով կյանքի, լույսի արև, նկատի ունեին ոչ ֆիզիկական մարմին արևը, այլ տիեզերական: Քրիստոսը Երկրի ու երկնքի միջև ծնվում է երկրում՝ ժայռից կամ քարանձավում, ապրում երկրային կյանքով ու երկինք գնալուց հետո վերևից հսկում ու պաշտպանում երկիրը:

    Շատ ավելի խճճված ու բարդ է վիճակը Նանա և Բարշամա դիցուհիների պարագայում: Անունների որոշ նմանության պատճառով Լեոն գրում է՝ «Երկրորդ ասորական աստվածը, դարձյալ իգական սեռից, Նանա էր կոչվում կամ Նանե: Նրա մեհյանը գտնվում էր Բարձր Հայքի նահանգում, Թիլ ավանում: Իսկ թե ինչ պաշտամունք էր նա ներկայացնում, հաստատապես հայտնի չէ: Կարծվում է, թե պատերազմի աստվածուհի էր: Իսկ երրորդը Բարշամին աստվածն էր, որի մեհյանը գտնվում էր դարձյալ Բարձր Հայքում, Թորդան գյուղի մեջ: Նա կոչվում էր «Սպիտակափառ», որովհետև նրա արձանը շինված էր փղոսկրից և արծաթից, իսկ աչքերը բյուրեղ էին: Երկնքի աստված էր համարվում»: Իսկ «Հայ ժողովրդի պատմության» ակադեմիական հրատարակչության համապատասխան բաժնում ընդհանրապես տեղեկություններ չկան այս դիցուհիների մասին, չեն նշվում անգամ նրանց անունները: Այս բոլորով հանդերձ, այս դիցուհիները պետք է, որ մեծ տեղ ունենային հայ պանթեոնում, եթե նրանց համար կառուցվել է առանձին մեհյան: Ինչպես Զենոբ Գլակը նկարագրել է Աշտիշատի ավերումն ու թալանը, այնպես էլ Ագաթանգեղոսը նկարագրել է քրիստոնյա «լուսավորիչների» գործունեությունը Բարձր Հայքում՝ «Գնաց հասավ Դարանադյանց գավառ, որպեսզի այնտեղ ևս կործանեն սուտ աստվածների բագինները, որ Թորդան գյուղում էր, սպիտակափառ Բարշամինա անվանված աստծո մեհյանը»: Ոգեվորված, Ագաթանգեղոսը շարունակում է իրենց «քաջագործությունների» նկարագիրը. «Դարձի եկած զորքերով այնտեղ հասածները, սուրբ Գրիգորը, թագավորով հանդերձ, փշրեցին Անահիտ դիցուհու ոսկի արձանը, ամբողջ վայրը քանդեցին, փչացրին, ոսկին ու արծաթը ավարի տվին: Այնտեղից Գայլ գետի վրայով այն կողմ անցան ու քանդեցին Արամազդի դստեր՝ Նանեի մեհյանը Թիլ Ավանում»: Բարշամինա դիցուհու անվան բար վանկը ցույց է տալիս նրա կապը ոգեղենության Ար հասկացության ու երկնքի հետ: Երկրորդ շամ վանկը նույնպես զուտ հայերեն բառ է, շատ է օգտագործվում հայկական անուններում, ինչպիսիք են՝ Շամ, Արշամ, Վարշամ: Ըստ հայերեն բացատրական բառարանի, շամ նշանակում է մոմ ու Շիրակի բարբառում մնացել է շամդամ բառը՝ մոմակալ, ճրագ նշանակությամբ: Ինչպես հայերենում, այնպես էլ արիական լեզուներում շամ նշանակում է լույս, լուսավոր: Անգլերեն սան՝ արև, ու քրդերեն (եզդիների մոտ) շամս՝ աստված հասկացությունները դրա ապացույցն են: Անգամ սեմական լեզուներում այն անունները, որոնք կապված են արևի ու լույսի հետ, նորից հաճախ իրենց հիմքում ունեն շամ արմատը, ինչպես՝ Սամվել, Սամսոն, Շամիրամ: Բարշամինա անվան մեջ բացահայտ է կապը կրակի, ոգեղենության հետ: Նաև շատ ակնառու է նրա երկբնույթ, իգական և արական լինելը, և հավանական կապը լուսնի Վարբակ արական դիցի հետ, որը հատկապես մեծ տարածում ուներ Հայաստանի հարևան Վրաստանում ու Պոնտոսում: Բարշամինայի «սպիտակափառ» մականունը նորից հաստատում է, որ նրա նյութականության խորհրդանիշը լուսինն է: Հայ ժողովուրդը, որպես երկրի պահապան, բերրիության, լիության դիցուհի է համարել Անահիտին, և նրա արձանը եղել է ոսկեձույլ, որը խորհրդանշում է աշխատանքն ու հարստությունը: Անահիտին զոհաբերվող սպիտակ երինջները նույնպես խորհրդանշում էին նյութականություն, հարստություն ու լիություն: Անահիտի անունը նույնպես խորհրդանշում է նյութականություն և, ինչպես քննեցինք մեր Ա գրքում, ծագում է ան-նյութ արմատի կրկնումից ու սկզբնական ձևը եղել է Անանը: Երրորդ դիցը Նանան է, որը անանի հակառակ ընթերցումն է ու նշանակում է ոչ նյութականություն: Սրանով Վահեն, Վահագնը ու Միհրը կազմում էին երկնային սուրբ երրորդություն, իսկ Բարշամինան, Նանան ու Անահիտը կազմում են երկրային սուրբ երրորդությունը: Բարշամինան, լինելով երկբնույթ, ներկայանում է երկրային երրորդության ոգին, Նանան՝ հոգին, իսկ Անահիտը՝ երկրի նյութականությունը: 

    Ղ. Ալիշանը, քննելով Աստված բառը, գրել է՝ «Մեր լեզվի ընդհանուր կազմությանը քիչ թե շատ իրազեկներին Աստված բառը զարմանալի և անհարմար է թվում իր նշանակածի համար..., անհարմար ասածս այն է, որ բառի ած վերջավորությունը սովորաբար ոչ «ներգործող» այլ «ներգործյալ» է նշանակում»: Հեղինակը տալիս է նաև այդ սխալի հավանական պատճառը. «Լուսավորչից առնելով բացատրությունը, թե նշանակում է «աստ ածող» կամ «արարածներ ստեղծող»: Ստույգ այդպես է Աստվածը, բայց այս մտքով Նրան անվանելը և երբ անվանելը անստույգ է»: Քրիստոնեական կրոնում ընդունված Աստված անունը անկասկած բուն հնդեվրոպական է և նրա առաջին վանկը աս-ն է, որով կազմված կան բազմաթիվ բառեր' սկսած Ասբուրգ, Ասկետ անվանումից հյուսիսային գերմանացիների հին կրոնում, որ նշանակում էր աստվածների բնակավայր (բուրգ, բուրխ նշանակում է քաղաք), աստվածների դիցարան, բայց մեր քննարկումների համար կարևոր այն է հետքը, որ աստված բառը թողել է, (ըստ Ղ. Ալիշանի) պարսկական Ավեստայում և հնդկական վեդաներում: Ավեստայում կա Ասդվատ հասկացությունը, որ նշանակում է «էական» և աստվածավայել:

    Հնդկական վեդաներում. «Աստուատթան գերագույն մի բան է նշանակում, արմատը երկնքում, գլխիվայր աստվածային ծառ, որից կյանք է բխում»: Լեոն, չնայած չի կարողանում բացատրել նրա դերը, բայց ընդունում է, որ հին հայերի մոտ կար Աստված անունով դից: Այդ բոլոր քննարկումները, նաև աստված հասկացության հին լինելը, ստիպում են ընդունել, որ Աստվածը «աստվածավայել էություն» է, որը կապում է երկրային ու երկնային սուրբ երրորդությունը տիեզերական կենտրոնի հետ, դառնալով սրբազան է-ն՝ 7-ը:

    Այսպես էին պատկերացնում մեր նախնիները տիեզերքի հիերարխիկ կառուցվածքը, որում գործում էին բնական այնպիսի երևույթներ, ինչպիսիք են՝ սերը, հանձինս Աստղիկի, առատությունը՝ Ամանորի, նոր գործն ու նոր տարին՝ Նավասարդի , հյուրընկալությունը՝ Վանատուրի, գիտությունը՝ Տիրի: Ցավոք սրտի, մեզ հասած տեղեկություններն այնքան քիչ են, որ այժմ հնարավոր չէ պարզել հայերը ում  են կոչել դից ու դիցուհի, հիերարխիկ կառուցվածքի մեջ մտնող աստիճաննե՞րը, թե բնական երևույթները: Հավանական է, բայց ոչ ստույգ, որ դի-տի՝ մեծ, կոչվեին բնական երևույթները: մենք տեսանք, որ կանոնավոր տիեզերքի հետ կար նաև անկանոն դաշտը, որը կոչվում էր Հարամա: Մեզ ոչ մի տեղեկություն չի հասել այդ կառուցվածքի ու գործունեության մասին:

    Մեզ են հասել նաև այնպիսի գերբնական երևույթների անուններ ինչպիսիք էին Սանդարամետը, Շիդարը, Ալքը, Բլիթը, Օմանը կամ Ամանը, Համբառուն և այլն, որոնց տեղն ու իմաստը անհնարին է որոշել: Կային նաև ավելի ստորադաս հոգիներ, որոնք կարող էին լինել բարի կամ չար, կարող էին օգնել կամ վնասել մարդուն: Բարի էին հավերժահարսերը, թուխ մանուկները, աղեկ մանուկները, արալեզները, հուրի փերիները և այլն: Չար հոգիներ էին չարքերը, քաջքերը, ճիվաղները և այլն: Հրեշտակ հասկացությունը նույնպես ունի նախաքրիստոնեական ծագում, բայց նրանց բնույթը նույնպես անհայտ է. Քրիստոնյա պատմիչների առաջին վկայությունները գալիս են հաստատելու, որ հայկական հին հավատի հետ կապված սրբավայրերը ոչ միայն չեն հիմնվել պատահական վայրերում, այլև այդ սրբավայրերը համախմբված էին երեք հայկական գետերի շրջանում: Տեսանք, որ Արածանու շրջակայքը կապված էր սրբազան 9 թվի հետ ու կոչվում էր Իննակնյան՝ խորհրդանշելով Ար կամ Արա հասկացությունը:

    Արաքս գետն ու նրա շրջակա տարածքները նույնպես սրբազան էին ոչ միայն հայերի, այլև հարևան ժողովուրդների համար: Արաքս գետի անունը տարածված էր, և բազմաթիվ գետեր կրում էին նույն անունը: Նշվող տարածքի սրբության շրջանը տարածվnւմ էր Արաքս գետից բավականին հեռու. «Դա Բաքվի նավթի հորերն ու հուրերն են, որ մի ժամանակ Փայտակարան աշխարհի մի առանձին գավառ էր, Հայոց տերության մի մասը և կոչվում էր Յոթփորակյան բագիններ: Հավանորեն կար նավթ վառելու և պաշտելու յոթ գլխավոր փորածո ու բագին, որոնցից մեկը հատուկ կոչվում էր Վռամական հուր՝ Ազեր Պահրամ, ըստ պարսիկների, ովքեր նույն թվով կրակի ատրուշաններ ունեին այլ կողմերում»:

     

    Մ. Խորենացին, գրելով Սասանյան Պարսկաստանի հիմնադիր Արտաշես Սասանյանի Հայաստանում կատարած գործունեության մասին, նշում է «Մեհյանների պաշտամունքն էլ ավելի զարգացնում է, այլև հրամայում է անշեջ պահել որմզդական հուրը Բագավանի բագինի վրա»: Հին Զրադաշտական կրոնի նորոգչի հատուկ ուշադրությունը այս տաճարի և նրանում գտնվող կրակի նկատմամբ չի կարող լինել պատահական: Կրակը այրվում էր բոլոր սրբավայրերում և քրմերի գլխավոր պարտականություններից մեկն էլ այն մշտապես անմար պահելն էր, բայց Արտաշիրը հատուկ շեշտում է «որմզդական հուրը» այսինքն, այն կրակը, որը պարսկական կրոնում կապվում էր Որմիզդի հետ, որին հայկական հավատքում համապատասխանում էր Արամազդը: Այս տաճարի ու կրակի կապը Արամազդի հետ, նաև պարսիկների հատուկ վերաբերմունքը նրա նկատմամբ բացահայտում է «որմզդական հուրի» նույնությունը Վռամյան հուրի հետ, որին նվիրված կային բազմաթիվ տաճարներ այլ վայրերում. «Նույն թվով կրակի ատրուշաններ ունեին այլ կողմերում»:

    Այս բոլորը կարող է ունենալ միայն մի բացատրություն: Բաքվի ու Ատրպատականի, Բագրևանդի, Արտաշատի, Արմավիրի, ինչպես նաև Արաքսի ու նրա վտակների շրջակայքում կառուցված սրբավայրերը միավորված էին սրբազան յոթի՝ է-ի գաղափարի շուրջը: Այս տարածքը համարվում էր Յոթակնյա, այսինքն տարածք, որտեղ ըստ մեր նախնիների, կարելի էր կապվել տիեզերական յոթի՝ է-ի, Աստծո հետ: Դրա օգտին է խոսում նաև այդ կրակի Վռամական անվանումը, որը կարելի է բացատրել վռ-վառ, ամ-ամբոդջական և ակ-ակունք, աղբյուր իմաստով:

    Այն, որ Արևմտյան Եփրատի շրջակայքը համարվել է Ութակնյա՝ տարածք, որտեղ կարելի էր կապվել տիեզերական սրբազան ութի՝ Արամազդի հետ, երևում է վերը կատարված քննարկումներից: Այս տարածքում Արամազդի տաճարից բացի գտնվում էին Անահիտի, Նանայի և Բարշամինայի տաճարները: Այս երրորդությունը խորհրդանշում էր երկրային ամբողջությունը, որով կապ էր ստեղծվում Արայի լրաբեր՝ Արամազդի միջոցով տիեզերական կենտրոնի և երկրի միջև:

    Հին հայկական հավատքի համակարգը փակվում և ամբողջական է դառնում Հայկական Լեռնաշխարհի կենտրոնում գտնվող Բյուրակնի անվան քննարկումով: Աստվածաշնչում, խոսելով դրախտի տեղադրման մասին, որտեղ առաջին մարդը խոսել, կապվել է Բացարձակի հետ, նշվում է այն վայրը, որտեղից. «Եվ մի գետ էր դուրս գալիս Եդեմից պարտեզը ջրելու համար, և այնտեղից բաժանվում ու չորս գլուխ էր դառնում: Մեկի անունը Փիսոն է, սա պտտում է Եվիլայի բոլոր երկիրը, որ ոսկի է, և այն երկրի ոսկին ազնիվ է, այնտեղ է սուտակը և գահանակը: Եվ երկրորդ գետի անունը Գեհոն է. սա պտտում է Քուշի բոլոր երկիրը: Եվ երրորդ գետի անունը Տիգրիս է. սա գնում է Ասորեստանի առաջովը: Եվ չորրորդ գետը Եփրատն է»: Այս գրվածքի անճշտություններով հանդերձ, որի պատճառը Հայաստանի անառիկ ու անծանոթ լինելն էր սեմական ցեղերին, դժվար չէ նկատել, որ ըստ սեմ հեղինակների դրախտը գտնվում էր Հայկական Լեռնաշխարհում, ավելի ստույգ, համարվել է Բյուրակնը:

    Այս տարածքից են սկիզբ առնում Արևմտյան Եփրատը, Արևելյան Եփրատը (Արածանի), Արաքսը կամ դրանց գլխավոր վտակները:

    Ըստ արիական աշխարհաճանաչման, Արածանին իր շրջակա տարածքով Իննակնին էր, Արևմտյան Եփրատը և շրջակայքը՝ Ութնակնին, իսկ Արաքսը իր շրջակայքով Յոթնակնին, որով Բյուրակնը նոր իմաստ է ստանում: Դա այն վայրն էր, որտեղ կարելի էր կապվել տիեզերքի Բյուրի, Ամբողջի, Բացարձակի հետ:

    Նույնիսկ հազարամյակներ հետո մարդկությունն անկախ իր էթնիկական ծագման և աշխարհընկալման տարբերության, հիշում էր մարդկության ծագման վայր հանդիսացող Բյուրակնը, համարելով այն երկրի կենտրոն, որտեղ մարդը ձևավորվել էր Բացարձակի նմանությամբ, այսինքն դարձել էր Արարչի նման արարող:

    Հին հայկական հավատը հասկանալու համար անհրաժեշտ է նաև բացահայտել սրբավայրերի ատրուշա, մեհյան, բագին անունների իմաստը: Ատրուշա անվանումը կապվում է աթար, կրակ հասկացողության հետ, որի համար էլ միջին դարերի պատմիչները ատրուշա բառին համարժեք օգտագործել են նաև կրակարան բառը: Ինչպես Աքեմենյան Պարսկաստանում, այնպես էլ հետագայում ատրուշաները փոքր, հաճախ շարժական կառույցներ էին, որոնք հնարավորության դեպքում կանգնեցնում էին բարձունքների վրա:


     
    Նկ. 14 Հին հայկական բագինի մանրակերտ գտնված Իջևանում

     

    Ի տարբերություն ատրուշաների, մեհյաններն ու բագինները հաստատուն, մեծ կառույցներ էին, որոնց կառուցման վայրերը պատահական չէին ընտրված և համապատասխանում էին հայերի տիեզերակառուցման մոդելին: Մեհյան, որը կապվում է Միհրի պաշտամունքի հետ (այս կապը մենք քննարկել ենք Ա գրքում) և մեր նախնիների մոտ խորհրդանշում էր մեկ վիճակից մեկ այլ վիճակի անցումը, օրինակ՝ նյութականից հոգեղեն և հոգեղենից ոգեղեն անցումը: Բագին բառը, որի հետ կապվում է նաև բոգ բառը, հետաքրքրել է նաև Ղ. Ալիշանին, որը բագ, բոգ բառը ծագեցնում է հայերեն բակ բառից: Կնշանակի բագինը, ըստ մեր նախնիների, այն վայրն էր, որտեղ կարելի էր կապվել տիեզերական սրբազան կենտրոնների հետ, այսինքն, տիեզերական սրբազան Յոթի՝ Աստծո, Ութի՝ Արամազդի, Իննի՝ Արայի և Բյուրի՝ Բացարձակի հետ (Նկ. 14)։

    Հավանաբար այս բաժանման ազդեցության հետևանք է նաև քրիստոնեական սրբավայրերի բաժանումը' մատուռների, եկեղեցիների ու տաճարների։

    տուն

    Դ. Հին Հայաստանի հասարակական հարաբերությունները

    Հին Հայաստանի իրավաբանական նորմերի, դասային, սոցիալ-տնտեսական ու հասարակական հարաբերությունների մասին տեղեկությունները շատ քիչ են: Հազարամյակներ շարունակ գոյատևում էր հայկական համայնքը, որի հետ ձևավորված ներքին կառավարման մեխանիզմները: Եվ հավանաբար դա էր պատճառը, որ հայ պատմիչները գոյություն ունեցող հասարակական հարաբերությունները համարելով անփոփոխ ու բանական հարկ չեն համարել անդրադառնալ դրանց քննարկմանը:

    Այս հարաբերությունների ամուր, կայուն ու երկարատև լինելու շնորհիվ, չնայած ժամանակագրական ահռելի երկարությանն ու պետականության կորստին, դրանք պահպանվեցին մինչև 19-րդ դարի սկիզբը: Դեռևս 19-րդ դարում Հայաստանի մի շարք շրջաններում օրինակ՝ Արցախում, Սյունիքում, Վասպուրականի ու Բարձր Հայքի մի շարք վայրերում, ընդհանուր գծերով պահպանվել էին հին Հայաստանին հատուկ սոցիալ-տնտեսական, հասարակական ու իրավական նորմերը: Սրա շնորհիվ, քննելով Սասունին հատուկ հասարակական հարաբերություները և դրանք համեմատելով մյուս պահպանված տեղեկությունների հետ, կարող ենք պատկերացում կազմել Հին Հայաստանի հասարակական հարաբերությունների մասին: 

    19-րդ դարի վերջին Սասունի բնակչությունը շարունակում էր միավորված մնալ համայնքներում: Համայնքները միավորում էին գլխավորապես արյունակից ազգականների. «Գյուղական հասարակությունը մեծ մասամբ բաղկացած էր լինում մոտավոր թե հեռավոր ազգակցական կապ ունեցող ընտանիքներից: Դրսից եկած արհեստավորները, բանվորները, հովիվներն ու բատրակը, եթե գյուղում հող չունեին, հասարակության անդամ չէին համարվում և չէին մասնակցում նրա աշխատանքներին, նրա իրավունքներից ու պարտականություններից չէին օգտվում»: Քանի որ Ք.ա. 6-4-րդ դարերում Հայաստանում գոյություն չուներ հողի մասսայական առք ու վաճառք, և հողի սեփականատեր համարվում էր ոչ թե գյուղացիական ընտանիքը, այլ ողջ համայնքը, կնշանակի համայնքի կազմը չէր փոխվում և կազմված էր միայն արյունակից ազգականներից: Դրան նպաստում էր նաև գոյություն ունեցող ժառանգության իրավունքը, որը պահպանվեց մինչև 20-րդ դարի սկիզբը: Ըստ ընդունված իրավունքի, կանայք անձնական զարդերից և անձնական իրերից բացի այլ սեփականություն չունեին և ամուսնության դեպքում չէին կարող որպես օժիտ համայնքից դուրս հանել անշարժ գույքը:

    Համայնքը ինքնակառավարվող իրավաբանական անձ էր: Համայնքը ղեկավարում էր հասարակական ժողովը, որի աշխատանքը կատարվում էր բաց և ամեն ոք անգամ ոչ համայնքի անդամ կարող էր մասնակցել նրա աշխատանքներին: Կանայք կարող էին մասնակցել ժողովին, բայց իրավունք չունեին մասնակցել քվեարկություններին: Քվեարկության իրավունք ունեին միայն տան գլխավորները՝ մեկ ձայն մեկ մարդ սկզբունքով: Եթե տան գլխավոր տղամարդը մահացել էր կամ չեր կարող մասնակցել ժողովին, նրա ձայնի իրավունքը անցնում էր կրտսեր եղբորը կամ էլ կնոջը: Ժողովը ուղիղ ընտրությունների միջոցով կազմում էր գործադիր ղեկավար մարմին, որի անդամներից մեկը նույն ժողովի ժամանակ ընտրվում էր ավագ կամ գեղջավագ (Սասունում ընտրում էին 5-7 հոգի, որոնց կոչում էին երեսփոխներ, իսկ ավագին կոչում էին ռես): Ընտրված գործադիր մարմինը լուծում էր ընտանիքների միջև ծագած առօրյա վեճերը, տնտեսական խնդիրները և անհրաժեշտության դեպքում կազմվում էր տեղական դատ: Դատերը իրականացնում էին սովորության իրավունքով և չկան տեղեկություններ գրավոր օրենքների գոյության մասին: (Այսպես էր նաև մյուս արիական ժողովուրդների մոտ մինչև դասակարգային պետությունների ստեղծումը: Օրինակ՝ Սպարտայում մինչև Ք.ա. 5-րդ դարը արգելվում էր որևէ օրենք գրի առնել): Համայնքները բաժանվում էին թաղերի (գոնե այդպես էր Սասունում), որոնք միավորում էին մերձավոր արյունակիցներին: 19-րդ դարի վերջին Սասունի Գելիգյուզան գյուղը կազմված էր Պետոենց, Մանոենց, Օսենց, Առքոենց և այլ թաղերից: Ամեն թաղ ուներ իր հաշտարար դատարանը և ընտրված ավագը: Թաղերն իրենց հերթին բաժանվում էին նահապետական ընտանիքների, որոնք մեծ, հզոր տնտեսություններ էին: Տան անդամների թիվը հասնում էր 50-70-ի: Օրինակ՝ 20-րդ դարի սկզբին Օսենց Խաչատուրի տունը ուներ 76 անդամ, և տանը կար 12 նորածին երեխա: Նույն տան մեջ ապրում էին պապը, տատը, ամուսնացած որդիներն իրենց կանանց և երեխաների հետ: Տան գլխավորը տարիքով ամենամեծն էր՝ պապը, որի իրավունքներն անսահմանափակ էին և մնացած բոլոր անդամներն առանց քննարկելու կատարում էին նրա կամքը: Տան նահապետը պաշտպանում էր տան ավանդույթները, ղեկավարում էր հսկայական տնտեսությունը և ընդհանուր ժողովում պաշտպանում էր իր տան իրավունքները: Տան ավագի մահվան կամ այլ պատճառներով ղեկավարել չկարողանալու դեպքում տան ավագը դառնում էր նրա կրտսեր եղբայրը, իսկ չլինելու դեպքում՝ ավագ որդին:

    Ընտանիքի բաժանումը թույլատրվում էր, բայց հազվադեպ էր իրականացվում: Բաժանման դեպքում ընտանիքի ունեցվածքը հավասարապես բաժանվում էր որդիների միջև: Ընտանիքում տղաներն ու աղջիկները փոքր հասակից ունեին իրենց հստակ իրավունքները և պարտականությունները: Երեխայի դաստիարակությամբ զբաղվում էր առաջին հերթին տան գլխավորը, նաև պատասխանատու էին ընտանիքի բոլոր անդամները: Երեխաները համարվում էին ոչ թե հորը կամ մորը, այլ ողջ գերդաստանինը, և տան նահապետը խստորեն հետևում էր, որ երեխաների միջև խտրականություն չդրվի: Դրա շնորհիվ այնպիսի հասկացություն, ինչպիսին է որբ երեխա, հայկական համայնքում բացառվում էր: 19-րդ դարում, երբ տեղի ունեցան մեծ չափերի հասնող ջարդեր ու առաջացան որբեր, որդեգրված երեխաներն իրենց իրավունքներով չէին տարբերվում տան մյուս երեխաներից: Ամեն հայ ընտանիք երազում էր ունենալ շատ տղա երեխաներ, նրանցով էր պայմանավորված աշխատող ձեռքերի քանակն ու գերդաստանի զորությունը: Աղջիկներն ու կանայք, չնայած զրկված էին ժառանգություն ստանալու իրավունքից, բայց ընտանիքում վայելում էին սեր և հարգանք։ Կինը, հատկապես մեծ տատը, համարվում էր տան նահապետի աջ թևը և նա էր հետևում տան ներքին կարգ ու կանոնին: Ամուսնու մահվան դեպքում կինը ժառանգում էր ամուսնու իրավունքները: Որդիների անչափահաս լինելու դեպքում նա ներկայացնում էր ընտանիքը հասարակության մեջ: Այրի կինը ցանկացած դեպքում կարող էր ամուսնանալ, և դրան իրավունք չունեին արգելք հանդիսանալ ամուսնու հարազատները, բայց այդ դեպքում կինը կորցնում էր ոչ միայն բոլոր իրավունքները ամուսնու ունեցվածքի նկատմամբ, այլ նաև իրավունք չուներ իր հետ նոր տուն տանել իր երեխաներին: Այրիի ավագ տեգրը այդ դեպքում հարսին դարձ էր տանում (տանում էր կնոջ հայրական տուն) և հարսի հետ տանում էր ոչ միայն նրա զարդերն ու անձնական իրերը, այլ նաև որոշ շարժական գույք: Որևէ դեպք, հատկապես հասարակ ժողովրդի մոտ, չի արձանագրվել, որը ցույց տա Հայաստանում բազմակնության գոյությունը: Հետագա դարերում եղել է մեկ-երկու բացառություն, այն էլ միայն վերնախավում, որը կարելի է բացատրել հայ-պարսկական շփումներով: Համայնքի մեջ մտնող ընտանիքները շարունակում էին միասին օգտվել անտառներից, գետերից ու կառուցված ջրանցքներից, արոտավայրերից: Այգիներն ու վարելահողերը համայնքի ժողովը ըստ վիճակահանության, (տան անդամների քանակին համապատասխան) բաժանում էր ընտանիքների մեջ: Ամեն ընտանիք ինքն էր մշակում իր հողը, և բերքը համարվում էր տվյալ ընտանիքի սեփականությունը: Հողի բաժանումից հետո էլ հողը համարվում էր համայնքի սեփականությունը և չէր թույլատրվում այն նվիրել ուրիշին, վաճառել կամ փոխանակել: Ժամանակի ընթացքում ընտանիքների անդամների թիվը փոփոխվում էր և ժողովի որոշումով տեղի էր ունենում հողերի վերաբաժանում: 19-րդ դարում հողը դարձել էր մասնավոր սեփականություն և առք ու վաճառքի առարկա, բայց հին սովորության համաձայն հողի վաճառքը հազվագյուտ երևույթ էր: Հողի համայնական սեփականությունը մեծ նշանակություն ունեցավ հայկական հասարակության հազարամյա զարգացման մեջ: Դրա շնորհիվ ամեն մի հայ ընտանիք տնտեսապես ապահով էր, նաև կար կոլեկտիվ հսկողություն առանձին ընտանիքների աշխատանքի վրա: Պետության հարկը հանձնում էր ոչ թե ընտանիքը, այլ համայնքը, և ամեն ընտանիք շահագրգռված էր, որ հարևանը բարեկեցիկ լինի: Համայնական հողի սեփականության շնորհիվ Հայաստանը զերծ մնաց բնակչության շերտավորումից և դասակարգային պայքարից:

    Հայաստանում գործում էր սովորության իրավունքը: Անգամ 19-րդ դարում հակառակ Թուրքիայի և Ռուսատանի ջանքերին երկրորդական էր պաշտոնական իրավունքը և քիչ կիրառելի: Ամեն համայնք աշխատում էր ծագած հարցերը լուծել համայնքի ներսում և թույլ չտալ պետական մարմիններին խառնվելու համայնքի գործերին: Սրա պատճառը ոչ միայն գոյություն ունեցող կաշառակերությունն էր ու գործող մարմինների անկատարելությունը, այլև դարերով ձևավորված իրավական նորմերը: Իրավունքի մի կարևոր ոլորտ էր սեփականության իրավունքը: Համայնքի սեփականության պահպանումը, խնամքը համարվում էր ողջ համայնքի գործը։ Մինչև XX դարի 20-ական թվականները Արցախում տարածված երևույթ էր գարունը սկսվելու հետ անտառների միացյալ էտումը, ավելորդ ճյուղերի հեռացումն ու ծառերի պատվաստումը: Ամենաուշը Ք.ա. 6-րդ դարի վերջերին իր ավարտուն ձևն ստացավ հողերի բաժանումը սահմանաքարերի միջոցով: Սահմանաքարերի տեղադրումը անփոփոխ շարունակվեց մինչև 20-րդ դար. «Հողային սահմանները, որ դրվում էին երկու տարբեր սեփականությունների միջև, կոչվում էին թխում: Թխումները որոշվում էին թխման քարերով, որոնք կես մետրից ավելի երկար էին: Սրանք թաղվում էին թխումների երկարությամբ, իրարից 10-15 մետր հեռավորության վրա: Այդ անշարժ քարերը շարժողները՝ թխում ուտողները, պատժվում էին գյուղի ռեսի և երեսփոխների կողմից»:

    Սահմանաքարերի ձևը, նրանց իրավական աստիճանի կրկնությունը, գտնված հնագույն սահմանաքարերի հետ ցույց է տալիս հողերի բաժանման հին, արխայիկ լինելը: Հարսի բերած օժիտը պատկանում էր հարսին, և նա այն կարող էր ազատ տնօրինել՝ նվիրել, վաճառել կամ մահվան դեպքում հիշատակ թողնել ցանկացած մեկին: Եթե տղամարդը ամուսնանում էր երկրորդ անգամ, երեխա ունեցող կնոջ հետ, ապա նրանց ունեցվածքը, չնայած օգտագործում էին միասին, բայց շարունակվում էր համարվել առանձին սեփականություններ, և ամեն արու զավակ ժառանգում էր միայն իր հոր թողած ունեցվածքը: Սեփականության կարգավորման գործում մեծ նշանակություն ուներ բանավոր կտակը, որը մահացողը հայտնում էր վկաների ներկայությամբ և Սասունում կոչվում էր «Օսյաթ»: Մահացածի կամքը սուրբ էր, և կատարվում էր ամենայն ճշտությամբ: Մեծ մեղք էր համարվում այն չկատարելը՝ «Օսյաթ» ուտելը:

    Քրեական իրավունքը նույնպես հենվում եր բանավոր սովորույթի վրա: Հարցը քննելու համար ստեղծվում էր դատարան, որի մեջ մտնում էին ռեսն ու մի քանի երեսփոխներ: Դատավարությունը անցնում էր բաց, և նրան մասնակցում էին ու ձայնի իրավունք ունեին բոլոր ցանկացողները: Դատավարությունը կատարվում էր ելնելով կոնկրետ դեպքից, բայց կային բազմաթիվ հանցագործություններ, որոնց դեպքում պատիժը սովորության իրավունքով անփոփոխ էր: Հանցագործությունը կարող էր լինել ինչպես կրոնական, այնպես էլ աշխարհիկ: Եթե հայոց լեզվում մեղք բառը գլխավորապես առնչվում է կրոնական ոլորտին, ապա հանցանքը ունի ավելի շատ աշխարհիկ իմաստ: Պատիժը նշանակվում էր կատարված հանցագործության ծանրության աստիճանին համապատասխան: Այնպիսի հասկացություն, ինչպիսին է աստծո դատաստանը, երբ անձի մեղավոր կամ անմեղ լինելը թողնվում է որոշելու փորձության միջոցով, հայերի մոտ գոյություն չուներ: Պատժի տարածված ձևը տուգանքն էր, որը նշված ժամկետին մեղավոր կողմը պարտավոր էր մուծել տուժված կողմին: Չմուծելու կամ ուշացման դեպքում որոշումը կատարվում էր բռնությամբ: Հայերի մոտ 19-րդ դարում բանտարկությունը կամ ծեծի ձևով պատիժը մեծ տարածում չուներ։ Տուգանքի կիրառումը մեծ մասամբ կատարվում էր տնտեսական հանցագործությունների կամ մանր զանցանքների դեպքում, որոնք կազմում էին կատարված հանցագործությունների ճնշող մեծամասնությունը: Կատարված ծանր հանցագործությունները պատժվում էին խիստ դաժանորեն, կիրառվում էր մահապատիժը: Հայությունը հնագույն շրջանից գարշանք է տածել մատնության ու մատնիչների նկատմամբ: Մատնությունը համարվում էր ծանրագույն հանցագործություն և մատնիչներին սպանողներին չէին հետապնդում: Ծանրագույն հանցագործություն էր պոռնկությունը, և այն դիտվում էր ինչպես հայրական օջախի, այնպես էլ համայնքի պատվի ոտնահարում, և այն կարելի էր մաքրել միայն ու միայն սպանությամբ: Պատվի վերականգնումը համարվում էր ավագ եղբոր սուրբ պարտքը: Որպես լեռնային ժողովուրդ, հայերի մոտ շատ ուժեղ էր նստած արյան վրեժը, բայց դա նույնպես կարգավորված էր սովորության օրենքով: Եթե սպանություն էր կատարվում, ստեղծվում էր կիսագաղտնի «Ներքին դատարան», որը քննում էր սպանության պատճառը և հնարավորության դեպքում որոշում էր արյան գինը: Եթե վճարված փողը վերադարձվում էր, կնշանակի սպանվածի հարազատները բավարաված չէին և լուծելու են արյան վրեժը: Հաշտեցման դեպքում երկու կողմերը հանդիպում էին որևէ սրբազան վայրում և երդվում, որ ամեն ինչ վերջացած ու մոռացված է:

    Առանձին ցեղային միությունների տարածքները Երվանդունիների օրոք դարձան գավառներ, և ընդհանուր պետության կազմում պահպանեցին իրենց ներքին ինքնուրույնությունը: Գավառների ձևավորումը բավականին երկարատև ու բարդ գործընթաց էր: Վանի թագավորության շրջանում ցեղային միությունները թուլացնելու համար տեղի էր ունենում բնակչության բռնի տեղաշարժ: Դրա հետևանքով Ք.ա. 6-րդ դարում Հայաստանն ուներ խայտաբղետ վարչական բաժանում: Միևնույն ցեղին պատկանող մարդկային խմբերը բնակվում էին տարբեր, իրարից բավականին հեռու տարածքներում, բայց ղեկավարվում էին միևնույն նախարարական տան կողմից: Չնայած դրան, չխախտվեց հին կառավարման մեխանիզմը: Ցեղերի ու ցեղային միությունների գլուխ շարունակում էին մնալ կառավարիչ տները, որոնք զգում էին իրենց արյունակցական կապը այդ ցեղերի հետ: Ցեղի ղեկավարումը դրված էր ցեղի առաջնորդի՝ տանուտերի վրա: Այդ պաշտոնը անցնում էր ոչ թե հորից որդի, այլ տանուտեր էր դառնում իշխող տոհմի ամենատարեց, փորձառու անդամը: Հայ նախարարական տների քանակը, որոնց վերջնական ձևավորումը ավարտվեց ամենաուշը Ք.ա. 2-րդ դարում, միշտ էլ մեծ վեճերի առիթ է եղել: Այն, որ Հայաստանը մեծ մասամբ բաժանված է եղել 120 գավառների, կարելի է կարծել, որ հայ նախարարների թիվը 120 էր կամ դրան մոտ:

    Չնայած մեր քննարկված շրջանում գոյություն չունեին գրավոր օրենքներ, դա չի նշանակում, որ սովորության իրավունքի վրա ստեղծված բանավոր օրենքները անկատար էին ու թույլ: Պատմական փորձը ցույց է տալիս, որ գրավոր օրենքները առաջանում են այնտեղ ու այն ժամանակ, երբ առաջանում է բնակչության փոքրամասնության իրավունքի հակադրում բնակչության մեծամասնությանը: Օրենքները դառնում են ոչ թե բնակչության հարաբերությունների կարգավորման միջոց, այլ դառնում են զենք, նշված փոքրամասնության ձեռքին իրենց արտոնությունները հասարակությանը պարտադրելու համար: Դրան հակառակ, երբ հասարակությունը զարգանում է բնականոն, համաչափ ու առանց մեծ ցնցումների, հասարակությունը (մեր օրինակում համայնքը) ի վիճակի է ինքնակառավարման ու ինքնահսկման: Դրա շնորհիվ այդպիսի հասարակությունը կարող է գոյատևել դարերով, առանց ցնցումների ու դասակարգային պայքարի, օգտագործելով բանավոր օրենքները, որոնք ձևավորվում են ազգային ավանդույթների, սովորությունների և ազգային ընդհանուր շահերի հիման վրա: Բանավոր օրենքի արդյունավետության լավագույն օրինակ է Վ. Պետոյանի բերած օրինակը. «Մի անգամ Սասունի Սպղանք գյուղում Մարութա վանքի բազմաթիվ ուխտավորները, երբ վերադառնում են իրենց տները, վանքի դռան առաջ մնում է 8-10 տարեկան մի աղջիկ: Մի մարդ, տեսնելով անտեր որբուհուն, տեր է կանգնում և տանում, խնամում, մեծացնում, ապա ամուսնանում է նրա հետ, ունենում է 9 արու զավակ, որոնք իր կենդանության ժամանակ բոլորն էլ թագ ու պսակի չարժանացած մեռնում են, որովհետև «մեղք բան էր արել»: Նշված օրինակում առաջին հայացքից չկա որևէ մեղադրելի քայլ: Կարծես հակառակը՝ գյուղացին փրկել է մի որբի, որը դարձել է տան մայր ու ամուսնու հետ հավասար տեր: Հասարակությունը չի մեղադրում գյուղացուն նրա ամուսնության համար: Չի ընդունվում կատարված քայլը, քանզի այդ դեպքը կարող էր նախադեպ դառնալ, որով խախտվում է «անշահախնդիր բարություն անելու սկզբունքը», նաև ըստ դարավոր սկզբունքի, որդեգիրը հավասար է հարազատ որդու, իսկ դրա խախտումը կարող է քանդել ազգի բարոյական դիմագիծը։

    տուն

    III գլխի եզրակացություններ

    Արիական ազգերը սկզբում Մարաստանի, հետո Աքեմենյան Պարսկաստանի գլխավորությամբ Ք.ա. 7-6-րդ դարերում Առաջավոր Ասիայում հաստատեցին արիական գերիշխանությունը և փորձ արվեց վերականգնել հին կառավարման հոգեվոր ձևը քուրմ-մտավորականի գլխավորությամբ: Պատմությունը ցույց տվեց, որ հնարավոր չէ հետ շրջել պատմության ընթացքը: Անընդմեջ շարունակվող կռիվները պատճառ դարձան, որ ձևավորվեց ժողովրդից կտրված զինվորական դաս: Զինվորականությունը դարձավ Դարեհ I-ի ռազմական հեղաշրջման հենարանը, գուցե նաև ոգեշնչողը, որով վերջնականապես զինվորականության հաղթանակով ավարտվեց քրմության հետ ընթացող դարավոր պայքարը: Աքեմենյան Պարսկաստանում բռնապետություն հաստատվեց: Սկսվեց համայնքի քայքայումը, գյուղացիների հողազրկումը, հողը սկսեց կենտրոնանալ զինվորական ղեկավարների ձեռքին և ձևավորվեց իշխողների դասը: Մյուս կողմից, բնակչությունը դարձավ իրավազուրկ, որով արիական համակարգը վերջնականապես փլուզվեց: Արդեն Դարեհ I-ի ժամանակ իշխող վերնախավն իր ապրելակերպով, ձգտումներով ու աշխարհաճանաչումով սկսում է տարբերվել հասարակ ժողովրդից: Մի կողմից ստեղծվում է ճոխության մեջ ապրող վերնախավ, որն ամեն օր Դարեհի հետ խնջույքի սեղան էր նստում (15 հազար Դարեհի սեղանակիցները ոչնչով չէին տարբերվում Սարգոն Հին-Բել առաջին բռնապետի 4.500 սեղանակիցներից), մյուս կողմից ժողովրդին մտրակի հարվածների տակ աշխարհազորի կազմում քշում էին ճնշելու ու նվաճելու ուրիշ ժողովուրդների:

    Նվաճումների առաջին փուլում հայկական բանակը մասնակցում էր գրավումներին: Կողմնակի տվյալների համաձայն, հայկական զինված ուժերը Տիգրան Երվանդունու գլխավորությամբ հասան Եվրոպայի հյուսիսային և արևմտյան սահմաններին: Սրա օգտին է խոսում հյուսիսային գերմանացիների մոտ Հայկ-Օդին, Տորք-Տորո, Իռլադիայում՝ Արդին-Առդռին, Տիգրան-Տիգրանմաս, Մասիս-Մաս սրբությունների միանմանությունը, ինչպես նաև Հայաստանում և Իռլադիայում միանման խաչքարերի հիմք ունենալը, որը ձևավորվել էր Ք.ա. 7-6-րդ դարերում: Նույն շրջանին վերաբերվող հետքեր կարելի է տեսնել Բասկերի երկրում, որտեղ անչափ շատ են Ար արմատով տեղանունները: Բասկերի արևածագի և արևմուտքի աղոթքը շատ հետաքրքիր է և կարող է խորհելու տեղիք տալ. «Ո՜ վ սուրբ արեգակ, տուր մեզ լույսը կյանքի և լույսը մահվան»: Այս աղոթքում լավ երևում է արեգակի ոչ թե բնական երևույթ լինելը, այլ նրա տիեզերական ոգեղենության կենտրոն-ակունք լինելու փաստը, որով առկա է բասկերի կրոնական կապը այն հավատի հետ, որը մենք քննարկեցինք «Հայերի հավատը» գլխում:

    Ի միջի այլոց Հայաստանում բասկերենի միակ գիտակ Վահան Սարգսյանը, որին ընդունում ու ճանաչում են աշխարհի բասկագետները, իրավացիորեն պնդում է, որ բասկերենը, որպես կապող լեզու, կարելի է տեղադրել Վանի թագավորության սեպագիր արձանագրությունների լեզվի և հայերեն գրաբարի միջև:

    Պարսկաստանի կառավարման բնույթի փոփոխման և բռնապետության հաստատման հետևանքով, Հայաստանը սառեցրեց իր հարաբերություները Աքեմենյան արքաների հետ: Չնայած Աքեմենյան արքաների գրավումներին, Հայաստանը շարունակում էր պահպանել իր բարձր հեղինակությունը, որպես Արևելքի կենտրոնական երկիր: Դրա լավագույն ապացույցը մոտավորապես Ք.ա. 517թ. Հունաստանում կազմված քարտեզն է (նկ.15), որում ի տարբերություն Աքեմենյան Պարսկաստանի, Ասորիքի ու Եգիպտոսի Հայաստանը նշված է: Միայն հույն-պարսկական պատերազմից հետո հույների մոտ արևելք հասկացությունը հավասարազոր կդառնա Պարսկաստանին, իսկ Հայաստանը կմղվի երկրորդ պլան:


    Նկ.15

     

    Հայաստանի առանձնացումը տարածքային առճակատումներից, երկրում ոչ բռնապետական համակարգի գոյությունը հնարավորություն տվեց կրճատել հայկական բանակը և նրա վրա կատարվող ծախսերը: Խնայված միջոցներն օգտագործվեցին տնտեսության մեջ: Ք.ա. 6-4-րդ դարերում կառուցվեցին ջրանցքների այն խոշոր մասը, որոնք վերագրվում են Վանի թագավորությանը: Ագարակների և դաստակերտների հիմնումը պատճառ դարձավ, որ սկսեն հողերի բաժանումը սահմանաքարերով: Միայն Աքեմենյան Պարսկաստանի գոյության շրջանում էր հնարավոր կանգնեցնել այն սահմանաքարերը, որոնց վրա գրված են արամերեն լեզվով: (Վիճակը չի փոխվում նաև եթե ընդունենք ակադեմիկոս Հերունու պնդումը, որ մեզ հասած սահմանաքարերի գրությունը արամերեն տառերով հայերեն է): Այժմ ընդունված է, որ այդ սահմանաքարերը կանգնեցված են Ք.ա. 2-րդ դարում, երբ Պարսկաստանի ոչնչացումով արամերեն լեզուն ու տառերը դադարել էին օգտագործվելուց և հելլենիզմի հաղթարշավի պայմաններում փոխարինվել էին հունարենով:

    Նյութական միջոցների օգտագործումը երկրի տնտեսության մեջ, Հայաստանի ակտիվ մասնակցությունը միջազգային առևտրին հնարավորություն ստեղծեցին աննախադեպ զարգացնել համայնքների տնտեսական կյանքը: Հերոդոտոսի և Քսենոփոնի տեղեկությունների համաձայն, հայ գյուղացու տնտեսական վիճակը կարող էր շարժել այլ ժողովուրդների վերնախավի ու թագավորների նախանձը: Տնտեսության զարգացման հետ Հայաստանի մասնակի կտրվելը համաշխարհային քաղաքական անցուդարձից պատճառ դարձան, որ հին արիական աշխարհաճանաչման հիման վրա ձևավորվի զուտ հայկական աշխարհընկալում, կրոն և հայկական ազգային մարդաբանական տիպ: Ինչպես տեսանք, հայկական հին տների կառուցվածքի ձևը հիմքը դարձավ բազմաթիվ ճարտարապետական ուղղությունների, ինչպիսիք են, հունականը, էտրուսականը, հռոմեականը, գերմանականը և այլն: Այս նույն երևույթը հետագայում շարունակվեց գոթական համարվող հայկական եկեղեցիների ճարտարապետության մեջ, որը հետագայում տարածվեց ողջ Եվրոպայում:

    Այս շրջանում ավարտվեց և իր վերջնական ձևն ստացավ ազգային տիեզերակառուցման մոդելը. «Եվ որ մի էությունը մշտնջենական է ու բոլոր գոյացման պատճառ հաստատում են նաև բազմաստվածության պաշտամունքի հնարողները, պատճառաբանելով այսպես. «Մենք, ասում են, քանի որ անկարող ենք մոտենալու բոլորի պատճառի է-ին, գոյին, մշտնջենականին ու անմատչելիին, այդ պատճառով ուրիշ ավելի ցածր բաների միջոցով ենք նրան պաշտամունք մատուցում»: Քիչ բան կարելի է ավելացնել 5-րդ դարի աստվածաբան քրիստոնեական կրոնի պաշտպան Եզնիկ Կողբացու այս հաստատմանը: Նա էլ է ընդունում, որ հին հայկական հավատը եղել է ոչ թե բազմաստվածություն, այլ ընդունել է բացարձակի գոյությունը, տիեզերքի ամբողջականությունը և տիեզերքում պատճառահետևանքային կապի գոյությանը: Բացարձակից է արարված տիեզերական ոգին, որին հայերը կոչում էին ԱՐ կամ ԱՐԱ և համարվում էր թվային սուրբ համակարգում 9-ը, որի համար Արածանու սրբազան շրջանը կոչվում էր ԻՆՆԱԿՆԻ: Այժմ էլ, մտքի ու գիտության մեծ թռիչքից հետո, մարդկությունը չի կարողանում ամբողջությամբ ընկալել Բացարձակի ու տիեզերական ոգի հանդիսացող միակ ԱՍՏԾՈ տարբերությունը: Նոր կրոնում սրբազան ութը, որը առաջ խորհրդանշում էր տիեզերական համաչափությունը, հավերժությունը, կայուն նյութական ու հոգեվոր համաչափությունը, այժմ ստանում է նաև նոր իմաստ: ԱՐ-ի կապը երկրի ու երկնքի սուրբ երրորդությունների հետ կոչվում է Արամազդ, այսինքն Ար ամբողջությունից լուր բերող՝ ԱՐ + ԱՄ + ԱԶԴ: Համարվում էր, որ աշխարհը կառուցված է երկնային ու երկրային սուրբ երրորդություններից, որոնց միասնությունը՝ յոթը, կոչվում էր ԱՍՏՎԱԾ: Աշխարհի կառավարումը հանձնվում էր բնական երևույթներին, ինչպիսիք էին՝ սերը, ուժը, հյուրընկալությունը, լիությունը և այլ: Պահպանվել է նաև բարի հրեշտակների ու նախնիների պաշտամունքը: Չնայած պարսկական կրոնի նման հայկական կրոնում չէր շեշտվում երկբևեռությունը՝ ԲԱՐԻ ու ՉԱՐ դաշտերի կողմից տիեզերքի կառավարումը, բայց հայկական կրոնում նույնպես կար երկբևեռություն հանձինս կանոնավոր տիեզերքի, այժմյան հասկացությամբ կանոնավոր ինֆորմացիոն դաշտի և անկանոն քաոսային քայքայվող տիեզերքի, որին կոչում էին Հարամա: Կրոնի հոգեբանությունն ու տրամաբանությունը, նաև Մ. Խորենացու նշումը, ցույց են տալիս, որ միայն հունականության հաղթանակից հետո Տիգրան երկրորդի հայր Արտաշեսը Հունաստանից բերեց հունական մարդ աստվածների արձանները: Սրանով խախտվեց հին կրոնական համակարգը, և քայքայվեց հայերի աշխարհընկալումը: Մեզ հասած խորհրդանիշները և նրանց իմաստների քննարկումը կարող են մեզ թույլ տալ վերականգնելու հին հայկական խորհրդանշանները:


    Նկ.16 Կելտական խաչ Հայկական  հեթանոսական  խաչ

     

    Ամենաուշը Ք.ա. 3-րդ հազարամյակում տիեզերական ոգու և նյութի խորհրդանիշներն էին դարձել ԱՋ ու ՁԱԽ պտտվող սվաստիկաները: Նոր ժամանակներում, խորհրդանշելով տիեզերքի նյութական ե հոգեվոր միասնությունը, աջ և ձախ սվաստիկաների միացումով ստեղծվեց պատմության մեջ կելտական խաչ կոչվող նշանը, (նկ.16) որը հետագայում որոշ փոփոխություններով դարձավ բազմաթիվ քրիստոնեական ուղղությունների խորհրդանիշներ, ինչպիսիք են՝ բոգոմիլներինը, կատարականության, մանիքենականության և այլ (նկ.17):


    Կատարական Բոգոմիլների Բասկյան
    Նկ.17 Հնագույն Խաչեր

     

    Ինչպես հին Եգիպտոսում, Միտանի ու Վանի կրոններում, այնպես էլ Զրադաշտում և հայկական կրոնում պահպանվեց թևավոր սկավառակի խորհրդանիշը, որը որպես տիեզերական ոգու լրաբեր, լավ է համապատասխանում Ահուրամազդային ու Արամազդին (նկ.18):

    Աստված հասկացությունը, որպես հավերժության ու անսահմանության խորհրդանիշ, լավ բնութագրում է Կենաց Ծառից ձևավորված խաչը: Վահէ-ին, Վահագնին խորհրդանշում էին կեռխաչերը: Դրա լավագույն ապացույցը կլոր, մեծ, ընդգծված աչքերով Կուռքի գտնված արձանն է, որի կրծքին քանդակված է կեռ խաչը:

    Ք.ա. 6-4-րդ դարերը Հայաստանի հոգեվոր ու նյութական վերելքի ամենաբարձր շրջանն էր, որից հետո ներքին ու արտաքին ազդակների ազդեցության տակ սկսվեց հատկապես հոգեվոր անկումը: Չնայած դրան, համեմատաբար կարճ այդ շրջանը հայ ժողովրդին տվեց այն մեծ հոգու ուժն ու կորովը, որը մինչև այժմ պահում է հայի տեսակն ու ծնում այն անհատ հանճարներին, որոնցով ժողովուրդը դառնում է ազգ:   


    Նկ.18 Ք. ա, 8-6-րդ դարում պատրաստված դիցի արձանիկ

     

    տուն

    IV Գլուխ

    Հույն-պարսկական պատերազմ

    տուն

    1. Հունաստանը Ք.ա. VIII-VI դարերում

    Ինչպես տիեզերքում գոյություն ունեն ակտիվ ու պասիվ կենտրոններ, որոնց մեր նախնիները կոչում էին դաշտեր, այնպես էլ երկրագնդի վրա գոյություն ունեն ավելի ակտիվ տարածքներ, որոնք արագ արձագանքում են սկսվող կամ անգամ սկսվելիք փոփոխություններին: Այդպիսի տարածքներում քաղաքական շարժումները ավելի շուտ են սկսվում, նրանք դառնում են քաղաքական բարոմետրեր և ցույց տալիս ողջ տարածաշրջանում սպասվելիք քաղաքական փոթորիկները: Այդպիսի տարածքային «բարոմետրեր» կարելի է համարել Մերձավոր Արևելքում՝ Միջագետքը, Ասիայի համար՝ Աֆղանստանի ու Պակիստանի միջև ընկած շրջանը, իսկ ողջ Եվրասիայի համար՝ Հարավային Կովկասը: Եվրոպայի քաղաքական բարոմետրը Բալկանյան թերակղզին է, որն իր դիրքով ու լավ նավահանգիստներով հնուց դարձել էր երեք մայրցամաքների՝ Եվրոպայի, Ասիայի, Աֆրիկայի ջրային հանգուցակետ:

    Ք.ա. 3-րդ հազարամյակի վերջին Բալկանյան թերակղզու մոտ գտնվող Կրետե կղզում սկսեց ձևավորվել Մինոսյան մշակույթը, որը դարձավ եվրոպական առաջին պետությունը: Այս պետությունը, մեզ հասած տեղեկությունների համաձայն, եղել է խիստ խաղաղասեր և դարձել միջազգային առևտրի կարևորագույն կենտրոն Միջերկրական ծովում: Ք.ա. 17-րդ դարում Բալկանյան թերակղզի ու Կրետե կղզի մտան աքարական ցեղերը (այս շրջանը համապատասխանում է Հայաստանից Ք.ա. 18-րդ դարի երկրորդ կեսին սկսված և տարբեր ուղղություններով ընթացող արշավանքներին, որոնց մասին մենք գրել ենք Ա գրքում):

    Հին մինոսյան մշակույթը ամբողջությամբ ոչնչացավ, և հիմք դրվեց աքարական իշխանություններին, որոնք ունեին ընդգծված ռազմականացված բնույթ: Ամեն իշխանության կենտրոն հանդիսանում էր լավ ամրացված ամրոց, որը նախապես հատակագծված և պլանավորված կառույց էր: Ամրոցը կառուցված էր հսկայական քարերից, որոնց քաշը հասնում էր մինչև 12 տոննա: Քարերը ամրացված էին առանց շաղախի: Պատերի հաստությունը հասնում էր 4.5, իսկ բարձրությունը՝ 7.5 մետրի: Ընդհանուր կառույցն ուներ քառակուսու ձև: Մուտքը տեղադրված էր այնպես, որ շինություն մտնողը ստիպված էր թեքվել և պաշտպաններին դարձնել իր աջ կողմը, որն անպաշտպան էր: Գխավոր մուտքից ներս մտնելը դեռ ոչինչ չէր նշանակում, որովհետև պետք էր անցնել երկու նեղ պատերի միջև գտնվող միջանցքով, որտեղ ներս մտնողը երկու կողմից ընկնում էր նետերի տարափի տակ: Ամրոցի բնակչությանը ջրով ապահովելու համար կառուցված էր ստորգետնյա գաղտնի անցուղի, որը դուրս էր գալիս ամրոցից 20 մետր կամ ավելի հեռու գտնվող որևէ աղբյուրի մոտ: Ամրոցի ներսում կառուցված էր ուղղանկյան ձև ունեցող պալատը: Անցնելով միջանցքը, մտնում էին ներքին ակ, որտեղից, մեկ այլ միջանցք անցնելով, մտնում էին մեգարոն: Սրահի երկու կողմերում գտնվում էին սենյակներ, որոնք ծառայում էին որպես մառաններ: Ինչպես ամրոցի ձևն ու գաղտնի անցումը, այնպես էլ դղյակի կառուցվածքը, ցույց է տալիս նրա կապը հայկական տների կառուցվածքի հետ: Աքարացիները խիստ ռազմատենչ էին (դրա պատճառն այն է, որ Ք.ա. 17-րդ դարում Բալկանյան թերակղզին մտել էին ոչ թե առանձին ցեղեր, այլ պրոֆեսիոնալ բանակ, ինչպիսին էլ աքարացիները մնացին մինչև վերջ: Աքարացի բասիլիսները՝ առաջնորդները իրենց առաջին հերթին համարում էին զորահրամանատարներ և հետո միայն տարածքի կառավարիչներ): Աքարացիները, լինելով կոպիտ զինվորներ, շատ շուտով կտրվեցին իրենց նախահայրենիք՝ Հայկական լեռնաշխարհից և իրենց գլխավոր զբաղմունքը դարձրեցին նյութական բարեկեցության ստեղծումը: Նրանց համար կյանքի նպատակ դարձավ անընդհատ շարունակվող կռիվները և կռվի միջոցով հարստություն դիզելը: Բասիլիսները ոչ միայն չէին խորշում, այլ հպարտանում էին ցամաքում ու ծովում ավազակությամբ զբաղվելու իրենց սովորությամբ: Աքարացիների ամենահզորագույն շրջանն է Ք.ա. 13-12-րդ դարերը, երբ աքարական միացյալ իշխանությունները արշավեցին Փոքր Ասիայի դարպաս հանդիսացող Տրոյա, նպատակ ունենալով իրենց հսկողությունը հաստատել Միջագետքից Սև ծով անցնող նեղուցների վրա: Տրոյայի դավադիր գրավումը և այրելը պատճառ դարձավ արիական ընդհանուր հարձակմանը Բալկանյան թերակղզու վրա ու աքարական պետությունների ոչնչացմանը (դրա մասին մանրամասն տես Ա գրքի «Տրոյական պատերազմը և նրա հետևանքները» գլխում): Բալկանյան թերակղզի արշավողների մեծ մասը հետագայում վերադարձան: Պելոպոնեսը դարձավ արշավող դորիացիների գլխավոր կենտրոն, բայց նրանք Պելոպոնեսում կազմում էին բնակչության փոքրամասնությունը: Այնտեղ արիացի նվաճողները հիմնեցին իրենց պետությունը, որն իր կառուցվածքով կրկնում էր Հայկական լեռնաշխարհում գոյություն ունեցող ռազմական բնակավայրերի մոդելը: Նորաբնակներն իրենց մայրաքաղաքը կոչեցին Սպարտա, որ նշանակում է Սպարների՝ զինվորների տուն: Երկրի կառավարման ձևն ստացավ արիների կառավարում, այսինքն՝ արիստոկրատիա անվանումը:

    Պելոպոնեսը, հատկապես դրա կենտրոն Լակոնիկայի դաշտը, հարմար էր անասնապահության ու հողագործության համար, որով այս տարածքը դեպի իրեն էր ձգում արիներին: Սրան հակառակ, թերակղզու միջին շրջաններն իրենց աղքատ, անբերրի հողերով չէր հետաքրքրում վերաբնակիչներին, և այնտեղ կազմելով չնչին փոքրամասնություն, նրանք վարում էին փակ կյանք ու չէին խառնվում տեղի համայնքների՝ դեմոսի գործերին: Դորիացիների, ինչպես կոչում էին թերակղզի արշավող արիներին, արշավանքի հետևանքով մեծ թվով տեղաբնակ աքարացիներ դուրս եկան թերակղզուց և վերաբնակեցվեցին մինչ այդ գոյություն ունեցող Փոքր Ասիայի, Ասորիքի, Միջերկրական ծովի կղզիներում ու թերակղզում, գուցե նաև Աֆրիկայի հյուսիսում, մինչ այդ հիմնված աքարական գաղութներում:

    Աքարական դեմոսը մինչ այդ էլ միատար չէր: Ազատվելով արտաքին ճնշումից և մնալով առանց աքարացի առաջնորդների, սկսում է արագ շերտավորվել: Առաջանում են հարուստ առևտրականներ, առևտրի հետ կապված հաջողակ արհեստավորներ ու համայնքի հողերի հաշվին ձևավորված խոշոր հողատերեր, որոնք մեծ հարստության հետ նաև իրենց ձեռքն են վերցնում համայնքի ներքին կյանքի կառավարումը: Այժմ պատմագրության համար մնում է անբացատրելի, թե ինչպես մետրոպոլիայից (մայր քաղաքից) կտրված և ռազմական օգնություն չստացող գաղութները ոչ միայն կարողացան պահպանել իրենց դիրքերը, այլև ընդլայնել առևտրական կապերը: Իրականում այս երևույթը շատ պարզ է: Դեմոսին տրված ինքնուրույնության շնորհիվ նրա վերնախավը դառնում է առևտրական կապող օղակ դորիացիների ու հեռավոր երկրների միջև: Բազմաթիվ երկրներում երկաթը համարվում էր բավականին հազվագյուտ մետաղ և արի-դորիացիների պատրաստած գործիքներն ու զենքերը առևտրականությունը կարողանում էր վաճառել, հաջողությամբ մրցելով սեմական առևտրականության հետ, որոնք չունեին այդ առավելությունը: Սրա շնորհիվ, Իտալիայի հարավը, որը դուրս էր մնացել երկաթե դարից, դարձավ հույն բնակչության գաղութացման գլխավոր տարածք: Աքարացիները առևտրի միջոցով ոչ միայն մեծ հարստություն կուտակեցին, այլև կարողացան սովորել այն գիտության նվաճումները, որոնք կուտակվել էին մինչ այդ: Սրանում հատկապես մեծ է Փոքր Ասիայի դերը: Փոքր Ասիայի առաջին վերաբակիչներն իրենց կոչում էին հոնյացիներ, որոնց անունից էլ նրանց հետ շփվող հայ փռյուգիացիները նոր հիմնված քաղաքների բնակիչներին սկսեցին կոչել հույներ, որտեղ էլ մտավ հայոց լեզուն: (Թյուրիմացություններից խուսափելու համար Բալկանյան թերակղզու հարավի բնակչությանը ընդհանուր կկոչենք հույներ, բայց պետք է հաշվի առնել, որ որպես ընդհանուր ժողովուրդ, հույները ձևավորվել են շատ ավելի ուշ: Նրանց հելլեն ինքնանվանումը առաջին անգամ օգտագործվել է միայն Ք.ա. 5-րդ դարի վերջին, բայց դա նույնպես պետք է ընդունել որպես պայմանական անվանում, քանի որ հույների ազգային ինքնագիտակցությունը այդ ժամանակ չէր ձևավորվել): Ք.ա. 8-րդ դարում Հայկական Լեռնաշխարհի և Փռյուգիայի միջև քաղաքական և տնտեսական կապերը թուլանալու հետ սկսում են տնտեսական կապեր ձևավորվել Փռյուգիայի և հունական քաղաքների միջև: Հույները կարողացան յուրացնել մշակույթի և գիտության բազմաթիվ նվաճումներ: Այս ճանապարհով Հունաստան անցավ սյունաշար տաճարների ձևը, երկկանթեղ սափորը, գորգագործությունը, երկաթի որակյալ մշակումը: Վերջինիս համար հույները պողպատին տվեցին հայկական Խալյուբ ցեղի անունը: Հունական դեմոսը ոչ միայն մասնակցում էր երկաթե իրերի վաճառքին, այլև արտահանում էր այլ իրեր: Հունական գաղթօջախներում մեծ պահանջարկ կար ձիթապտղի, ձիթայուղի, գուցե նաև գյուղատնտեսական այլ ապրանքների: Դրա շնորհիվ զարգանում էր Միջին Հունաստանի գյուղատնտեսությունը, որն ուներ ձիթապտղի ու խաղողագործության ուղղվածություն կամ դարձավ այդպիսին, արտաքին շուկայի պահանջարկին համապատասխան: Գյուղատնտեսության զարգացման հետևանքով բարձրանում է հողի գինը, և ոչ միայն դեմոսի հարուստ անդամները, այլև արիստոկրատները փորձում են տեր դառնալ խոշոր հողաբաժինների: Դրա հետ առևտուրը լավ պայմաններ ստեղծեց տնտեսության զարգացման համար: Առևտրում առաջին պլան են մղվում դրամաիրային հարաբերությունները: Գաղութներում ամրապնդվելու շնորհիվ հույները կարողացան նաև արտահանել այլ ապրանքներ: Դրանցից պետք է առանձնացնել հունական խեցեղենը, որը սկզբում ավելի կոպիտ ու անմշակ էր, քան այն, որ առաջարկում էին փյունիկյան առևտրականները, բայց կարողացավ դիմանալ մրցակցությանը ոչ միայն հույն վերաբնակիչների աջակցությամբ, այլև էժան լինելու շնորհիվ: Խեցեղենի արտահանումը և մեծ քանակությամբ պատրաստելը արհեստավորների կուտակման ու պոլիսների որպես իրական քաղաքներ հանդես գալու պատճառ դարձան: Տեղի ունեցավ աշխատանքի բաժանում, երբ բնակչության մի խոշոր մասը գյուղատնտեսությունից կտրվեց և խեցեգործությունը դարձրեց իր գործը: Խեցեգործության զարգացումը հանգեցրեց խեցեգործության մեջ աշխատանքի բաժանմանը: Առաջացան հատուկ նկարիչներ, որոնք զբաղվում էին խեցեղենի նկարազարդումով: Արևելյան գաղութների պահանջներին համապատասխան սկզբում նկարներն ունեին հատուկ դեկորատիվ զարգացում, որով կրկնում էին հայկական խեցեղենին բնորոշ նախշերը, իսկ հետագայում, հատկապես Ատիկայում, մեծ զարգացում ապրեց նկարազարդումը, որը դարձավ անտիկ Հունաստանի խորհրդանիշը: Այս բոլորի հետևանքով Հունաստանում ավարտվեց դեմոսի շերտավորումը: Արտադրության մեջ մեծ ծավալով օգտագործվում էր ստրուկների աշխատանքը: Ստրուկներ բերվում էին ոչ միայն դրսից, այլև կային ստրուկների ներքին ձեռբերման աղբյուրներ: Դրա ամենատարածված ձևը պարտքի դիմաց ստրկացումն էր: Ավելի արագ էր բնակչության շերտավորումը տեղի ունենում գյուղում: Տարածված երևույթ էին «պարտաքարերը», որոնք դրվում էին այն հողերում, որոնց տերերը պարտք էին վերցրել: Պարտքը չվերադարձնելու դեպքում պարտատերը կարող էր խլել ոչ միայն հողն ու ողջ ունեցվածքը, այլև ստրկացնել պարտքը չվերադարձնողին ու նրա ընտանիքի անդամներին: Այս պայմաններում Հունաստանում առաջնային է դառնում ոչ թե մարդու ծագումը կամ նրա մտավոր ու բարոյական արժանիքները, այլ նրա ունեցած հարստության աստիճանը: Այս շրջանում Հունաստանում առաջացավ. «Փողն է ստեղծում մարդուն» կարգախոսը, որով առաջնրոդվում էին հույները ոչ միայն առօրյա կյանքում, այլ նաև հասարակական ու քաղաքական հարաբերություններում: Չնայած ստեղծված հարաբերություններին՝ իշխանության կառավարման լծակները մնում էին արիների ձեռքին, ու չէր փոխվում հին կառավարման համակարգը: Սրանից դժգոհ էր դեմոսի հարստացած վերնախավը, որը ցանկանում էր վերացնել արիստոկրատական կառավարումը ու մասնակից դառնալ քաղաք-պետությունների կառավարմանը: Եթե դեմոսի վերնախավը ցանկանում էր արիստոկրատական կառավարումը փոխարինել փողի իշխանությամբ, ապա դեմոսի ճնշված մասը ցանկանում էր սոցիալական բարեփոխումներ ու իր վիճակի բարելավում: Դեմոսի վերնախավը, լինելով ավելի կազմակերպված և ունենալով իր ձեռքին մեծ միջոցներ, կարողացավ դեմոսի շարքային անդամներին ու նրանց պայքարն ուղղել արիստոկրատիայի դեմ: Ք.ա. 7-րդ դարում սոցիալական լարվածությունն այնքան մեծ էր, որ հնարավոր չէր չիրականացնել արմատական բարեփոխումներ: Այդ պահից Ատտիկայի ու Պելոպոնեսի միջև տարբերությունը սկսում է ակնհայտ դառնալ: Պելոպոնեսում սպարտացի արիները ընտրում են տեղի բնակչության նկատմամբ բռնության ուղի և ողջ երկրի տարածքը բաժանում են 3000 հավասար հողաբաժինների, որոնց վրա բնակեցնում են հավասար թվով տեղաբնակ հելոտների ընտանիքների: Այս ընտանիքները ինքնուրույն պետք է մշակեին հողը և բերքի մի մասը՝ որպես հարկ, տային սպարտացի կառավարչին: Ստացված բերքը բավարարում էր պետության ու սպարտացի վերնախավի մինիմալ պահանջները: Ստեղծվեց հատուկ հսկողական մարմին, որը պետք է հսկեր Սպարտայի հասարակ քաղաքացիներից մինչև երկու թագավորների առօրյա ապրելակերպը: Արգելվում էր ցանկացած սպարտացու ունենալ սննդի, հագուստի կամ կենցաղային իրերի ավել քանակ քան սահմանված էր օրենքով: Արգելվում էր ոսկե ու արծաթե իրերի ու հողի օգտագործումը: Վերջնականապես Սպարտան դարձավ բանակ-պետություն:

    Ատտիկան, որտեղ տեղաբնակներն ավելի մեծաքանակ էին ու դրամաիրային հարաբերություններն ավելի խորն էին թափանցել, փոփոխություններն իրականացան այլ ուղղությամբ: Գրի առնված օրենքների միջոցով ապահովվեց մասնավոր սեփականության իրավունքը, որին ձգտում էր դեմոսի վերնախավը: Ծանր պատիժներ սահմանվեցին մասնավոր ունեցվածքի դեմ կատարված ոտնձգության դեմ: Դեմոսի վերնախավը, ապահովելով իր դիրքերը տնտեսության մեջ, հասավ քաղաքական իշխանությանը մասնակցելու իրավունքին: Ք.ա. 594 թ. Սոլոնը ընտրվեց արքոնտ և կատարեց մի շարք քաղաքական ու տնտեսական բարեփոխումներ: Վերացվեց հին արիստոկրատական կառավարումը, և պաշտոնները դարձան ընտրովի, հենված բարձր դրամական ցենզի վրա: Փաստորեն Աթենքում ընտրվելու իրավունք ստացան միայն տարբեր ճանապարհներով հարստության հասած մարդիկ, անկախ այն ձեռք բերելու ճանապարհից: Սոլոնի բարեփոխումները ունեցան մեծ նշանակություն նաև դեմոսի ստորին խավի համար: Վերացվեցին պարտաքարերը, արգելվեց պարտքի դիմաց աթենացիներին ստրկացնել, իսկ հին ստրկացվածները ազատագրվեցին պետության հաշվին: Սրանով դեմոսի ներսում (գոնե ժամանակավորապես) լարվածությունը վերացավ, նաև հիմք դրվեց Աթենքի միջին խավին, որը շուտով պետք է դառնար դեմոսի առևտրականության, նաև արհեստավորների կարևորագույն գնորդը: Սրանով փորձ էր արվում շահագործման գլխավոր բեռը դնել օտար «բարբարոսների» ու ստրուկների ուսերին: Սոլոնի ռեֆորմը ջախջախիչ հարված հասցրեց հին արիական կառավարմանը, բայց չստեղծեց ամուր, նոր կառավարման համակարգ: Այս կտրվածքում բնական էր անհատ մարդկանց կողմից իշխանության զավթումը և բռնապետության հաստատումը: Բռնապետության դասական օրինակ է Աթենքում Պիսիստրատեսը և Սամոս կղզու Պոլիկրետեսը: Պիսիստրատեսը կարողացավ վերացնել Սոլոնի ստեղծած «իշխանությունը», մահակներով զինված դեմոսի ստորին անդամների օգնությամբ և վախենալով իշխանությունը կորցնելուց, փակվեց Աթենքի բարձրադիր Ակրոպոլիսում (որքան նման է նա իր գործունեությամբ այսօրվա մեր իշխանություններին, որոնք ամբոխավարությամբ զավթել են իշխանությունը և ճաղերով իրենց առանձնացրել նույն ամբոխից): Նրա գլխավոր հակառակորդը կարող էր լինել միայն արիական վերնախավը, որի դեմ էլ ուղղվեց գլխավոր հարվածը: Արիական ծագմամբ վերնախավի շատ անդամներ վտարվեցին երկրից, իսկ նրանց ունեցվածքը բռնագրավվեց: Ամբոխ- դեմոսին սիրաշահելու համար կառուցվում էին հասարակական շինություններ և կազմակերպվում անիմաստ տոնակատարություններ: Պիսիտրատեսը կատարեց համահունական նշանակության մի մեծ գործ, որով տարբերվում է մեր այժմյան ղեկավարներից, նրա հրամանով գրի առնվեց Հոմերոսի «Իլիականը» և «Ոդիսականը»: Այս երկու աշխատությունները հետագայում դարձան հիմք, որով Հունաստանի բնակչությունը սկսեց իրեն զգալ մեկ ընդհանուր ազգ: Այս քայլերը կարևոր էին, բայց կատարվում էին ոչ թե բնակչությանը ճնշումից պաշտպանելու, այլ նրան հիմարացնելու ու ենթարկեցնելու համար: Արիստոկրատիայի վերացումով վերջնականապես վերացվեց այն վերջին արգելքը, որը կարող էր խոչընդոտել երկրում փողի իշխանության հաստատմանը: Բռնապետությունը չէր կարող ունենալ երկար կյանք: Առանձին հարստացած մարդկանց խմբերը ձգտում էին մաս ունենալ երկրի կառավարման մեջ և բռնապետության պայմաններում ավելի ամրապնդելով իրենց իշխանությունը, պետք է փորձեին իշխանության բերել իրենց դրածոներին կամ ոչնչացնելով մյուս խմբավորումներին, զավթեին իշխանությունը: Հին Արևելքի արիական կառավարումը դադարել էր գոյություն ունենալուց, բայց պահպանվել էր արյունակցության վրա կատարված վարչական բաժանումը: Մինչև այդ Ատտիկայի մարզը բաժանվում է 3 ցեղերի միջև, որոնք իրենց հերթին բաժանվում էին արյունակից 4 տոհմերի: Այս բաժանումը ու միջցեղային կապերը խիստ թուլացել էին դրամաիրային հարաբերությունների հետևանքով, բայց շարունակում էին խոչընդոտել դրամաիրային հարաբերությունների հաղթանակին: Կլիսթենեսը մտցրեց նոր օրենք, որով վերացավ հին վարչական բաժանումը, և ողջ Ատտիկան բաժանվեց 10 մասերի: Արիստոտելը, խոսելով այս բաժանման մասին, գրել է՝ «Նա խառնեց Ատտիկայի ողջ բնակչությանը»: Այս բոլոր քայլերի հետևանքով Հունաստանում ձևավորվեց դեմոկրատիա: Ժամանակակից փողի գերիշխանության պայմաններում նորից է գովերգվում հարստացած բթամիտի իշխանությունը և այդպիսի կառավարումը համարվում է աշխատող լավագույն մոդել: Ներքևում, այս առասպելը ցրելու համար, մենք հունական դասական դեմոկրատիայի օրինակով ցույց կտանք ժողովրդավարության փայլն ու թշվառությունը:

    տուն

    2. Հույն-պարսկական պատերազմ

    Ք. ա. 500 թ. սկսվեց հույն-պարսկական պատերազմը, որը մտավ պատմության բոլոր դասագրքերի մեջ, որպես քաղաքական կարևորագույն դեպք, շեշտելով Արևելյան բռնապետության և Արևմտյան դեմոկրատիայի միջև նոր բախման սկիզբը: Խախտելով ու խեղաթյուրելով պատմությունը, նրա բնական ընթացքը, այս պատերազմը ներկայացվում է Արևելքի զավթողական հարձակում և հույն ազատատենչ պոլիսների հայրենասիրական պայքարն իրենց անկախության համար:

    Հույն-պարսկական պատերազմի պատմությունն ուսումնասիրելու համար միակ աղբյուրները մնում են հույն պատմիչները և Հերոդոտոսը, որը, եթե փորձեր էլ, չէր կարող լինել անաչառ: Ք.ա. 5-րդ դարի կեսերին Աթենքը, որտեղ ստեղծագործել է Հերոդոտոսը, դարձել էր դեմոկրատական կառավարման պոլիսների կենտրոնը, իսկ հույն-պարսկական պատերազմը այն գլխավոր խաղաքարտը, որով Աթենքը ցանկանում էր ապահովել իր գերակայությունը մյուս պոլիսների նկատմամբ և իր գերիշխանության տակ միավորել Հունաստանը:

    Ք.ա. 6-րդ դարի վերջին Աթենքում և պոլիսների մեծ մասում հարստացած առևտրականները իրենց ձեռքն էին վերցրել իշխանությունը և այն առաջին հերթին ծառայեցնում էին իրենց շահերի համար: Միջազգային առևտրում հույն առևտրականների գլխավոր հակառակորդը փյունիկցիներն էին, որոնք 500 տարուց ավել հիմնվել էին միջերկրածովյան երկրներում և ունեին իրենց քաղաքներն ու համայնքները: Այս քաղաքները գտնվում էին Աքեմենյան Պարսկաստանի կազմում և անհրաժեշտության դեպքում կարող էին ստանալ քաղաքական, ինչպես նաև ռազմական աջակցություն: Չմիավորված հունական քաղաքներն իրենց թույլ նավատորմներով չէին կարող Միջերկրական ծովում մրցակցել փյունիկցիների հետ։ Հունական պոլիսները Փոքր Ասիայում կարևոր հենարան էին Բալկանյան թերակղզում գտնվող մետրոպոլիաների համար: Միաժամանակ այդ քաղաքները ցանկանում էին միավորվել Աքեմենյան Պարսկաստանի կազմում, որպեսզի կարողանային մրցել լյուվիական առևտրականության հետ: Վերջինիս նույնպես աջակցում էր Աքեմենյան Պարսկաստանը: 

    Հույն-պարսկական պատերազմի պատճառը, ըստ Հերոդոտոսի, Միլետի Տիրամ Արիստագորասն էր, որն Էգեյան ծովի կղզիներից մեկը գրավելու անհաջող փորձ կատարեց: Անհաջողություն կրելով, վախեցավ պատժից և կարողացավ դրդել Փոքր Ասիայի հունական պոլիսներին ապստամբել Միլետ քաղաքի գլխավորությամբ:

      Իրականում լարվածությունը սկսվել Էր շատ ավելի վաղ: Սև-Միջերկրական ծովերով կատարվող արևելք-արևմուքի միջև առևտուրը հույն առևտրականությունը ցանկանում Էր իր ձեռքը վերցնել: Դրան հասնելու համար ցանկանում Էր օգտագործել այն դժգոհությունը, որ կար Փոքր Ասիայի հունական քաղաքներում: Այդ քաղաքները դժգոհ Էին, որ ի տարբերություն Լյուդիայի, Աքեմենյան Պարսկաստանը խառնվում Է իրենց միջազգային առևտրին, փորձելով կարգավորել այն և թուլացնել մրցակցությունը, որ գոյություն ուներ փյունիկյան, լյուդիական և հունական առևտրականների միջև: Ապստամբությունը սկսելուց առաջ Միլետի պատվիրակությունը մեկնեց Հունաստան, հունական պոլիսներից օգնություն խնդրելու: Սպարտան շահագրգռված չէր միջազգային առևտրի զարգացումով և կտրականապես մերժեց օգնել: Աթենքը պահը հարմար համարեց հաշվեհարդար տեսնելու իր մրցակից լյուդիական առևտրականության հետ և Փոքր Ասիա զորք ուղարկեց 30 նավերով: Ապստամբ ուժերը պաշարեցին նախկին Լյուդիայի մայրաքաղաք Սարդեսը և հիմնահատակ այրեցին այն: Կրակում ոչնչացավ նաև Կյուբեբե աստվածուհու տաճարը: Աթենացիները, համարելով, որ Սարդեսի ոչնչացման շնորհիվ լյուդիական առևտրականությանը ծանր հարված են հասցրել, իրենց գործն ավարտված համարեցին ու թողնելով դաշնակիցներին, հեռացան: Հերոդոտոսը, խոսելով Սարդեսի ավերման մասին, նկարագրել է, թե ինչ ազդեցություն ունեցավ այդ դեպքը Դարեհ I-ի վրա` «Պատմում են, թե նա առաջին անգամ այդ մասին լսելով, ոչ մի ուշադրություն չի դարձրել հոնյացիների վրա, լավ իմանալով, որ նրանք իրենց ապստամբության համար անպատիժ չեն մնալու, այլ հարցրել է, թե ովքե՞ր են աթենացիները»: Կնշանակի Դարեհ I-ը մինչև Սարդեսի ավերումը ոչ միայն նպատակ չուներ արշավել Բալկանյան թերակղզի, այլև չէր հետաքրքրվել հունական բնակավայրերով և չէր լսել Աթենքի գոյության մասին: Այդ դավադիր քայլն էր պատճառը, որ Դարեհը որոշեց պատժել աթենացիներին. «Այս ասելուց հետո նա (Դարեհը) կարգադրել է իր սպասավորներից մեկին ամեն օր ընթրիքից առաջ, 3 անգամ, ասել իրեն` «Ով տեր, հիշիր աթենացիներին»:

    Աթենական նավատորմի ու բանակի հեռանալը կարող էր պայմանավորված լիներ նաև Հոնիական քաղաքների բռնած դիրքով: Հոնիական քաղաքներն իրենց անկախ հռչակելուց հետո կատարեցին մի շարք քաղաքական ու տնտեսական քայլեր: Բոլոր քաղաքների համար մտցվեց ընդհանուր դրամական միավոր և միանման կառավարում: Փորձեցին ստեղծել ռազմական դաշինք և ցամաքային ու ծովային զորքերի ընդհանուր հրամանատարություն: Այս քայլերը ցույց տվեցին, որ հոնիական քաղաքները մտադիր չեն պարսկական տիրապետությունը փոխարինել Բալկանյան թերակղզու գերիշխանությամբ: Ապստամբների և պարսիկների միջև գլխավոր ճակատամարտը տեղի ունեցավ ծովում: Հոնիական նավատորմը կենտրոնացավ Միլետ քաղաքի մոտ գտնվող Լադան փոքր կղզու ափին: Պարսկական նավատորմն ու ցամաքային ուժերը մոտեցան Միլետին և ջախջախիչ պարտության մատնեցին ապստամբներին: Ծանր ու դաժան ճակատագիր բաժին ընկավ միլետացիներին: Քաղաքի բնակչության մի մասը սպանվեց, իսկ կենդանի մնացածները վերաբնակեցվեցին Միջագետք ու Պարսից ծոցի շրջակայքը: Դաժանորեն պատժվեցին նաև մյուս ապստամբ քաղաքները:   

    Չնայած ապստամբության ողբերգական վախճանին, Աթենքի առևտրական վերնախավը շարունակում էր նոր ընդհարման հրահրել Աթենքի բնակչությանը: Աթենքի ղեկավարությունը լավ էր հասկանում, որ Պարսկաստանի հետ բացահայտ ընդհարումը կարող է աղետաբեր լինել. «Այսպես, Փռինիքոսը հեղինակեց «Միլետի անկումը» դրաման, և երբ այն բեմադրվեց, ամբողջ թատրոնը խեղդվեց արցունքներից, իսկ Փռինիքոսին տուգանեցին 1000 դրաքմե, այն բանի համար, որ նա հիշեցրել էր հարազատների կրած դժբախտությունը»: Պարսկաստանի գործունեության հետևանքով Սև ծովը փակվեց հունական առևտրականության առջև: Դարեհը Փռյուգիային ու Մակեդոնիային արգելեց նաև առևտուր անել հունական քաղաքների հետ: Այս շրջաններն առաջին հերթին շատ կարևոր էին որպես փայտ մատակարարողներ: Աթենքի առևտրականության ու հարստացած հողատերերի համար կարևոր էր այն, որ Ք.ա. 493թ. Աթենք եկավ Միլթիադեսը: Նա կարողացավ միավորել Աթենքի հակապարսկական ուժերը: Նույն թվականին Աթենքում արքոնդ դարձավ Փիմիստրոկլետը, ով ամբողջությամբ հենվում էր առևտրականության ու հարուստ արհեստավորների վրա: Այս դասերը խիստ դժգոհ էին դեպքերի զարգացումից և ամեն գնով ցանկանում էին հասնել դեպի Սև ծով, պարսկական տարածքներում ազատ առևտրի համար:

    Աթենական առևտրականությունը ցանկանում էր իր գերիշխանությունը հաստատել հարևան պոլիսների վրա: Ինչպես երևում է Հերոդոտոսի նշումից, դրան հասնելու համար Աթենքը մշտապես ընդհարումների մեջ էր իր հարևանների հետ:

    Սա չի՛ նշանակում, որ Պարսկաստանը շահագրգռված չէր պատերազմի հետագա շարունակման համար: Օգտվելով Փոքր Ասիայի ապստամբությունից, Բալկանյան թերակղզու հյուսիսը, որը մինչ այդ պատկանում էր Աքեմենյան Պարսկաստանին, դարձավ անկախ: Ապստամբությունը ճնշելուց հետո էլ այդ տարածքը չէր ցանկանում ենթարկվել Պարսկաստանին:

    Ք.ա. 492թ. Կիլիկիայից դուրս եկավ պարսկական նավատորմը, իսկ նրա հետ Բալկանյան թերակղզի շարժվեց նաև հետևակը: Զորքերի հրամանատարն էր Մարդոնիոսը, որը երիտասարդ, փորձ չունեցող զորավար էր: Այդ բարձր պաշտոնին նա հասել էր այն բանի շնորհիվ, որ ամուսնացել էր Դարեհ I-ի աղջկա հետ: Թերակղզու հյուսիսում արագ վերականգնվեց Պարսկաստանի գերիշխանությունը, բայց սկսված փոթորիկի ժամանակ պարսկական նավերի մեծ մասը ոչնչացան՝ զարկվելով ժայռոտ ափերին: Այդ դժբախտությունից օգտվելով, հյուսիսում բնակվող թրակիացիները գիշերով հարձակվեցին պարսկական հետևակի վրա և մեծ վնաս պատճառեցին: Չնայած այդ կորուստներին և այն բանի, որ գիշերային հարձակման հետևանքով Մարդոնիոսը վիրավորվել էր, պարսկական զորքերը կարողացան այդ տարածքում վերականգնել Պարսկաստանի գերիշխանությունը: Դարեհ I-ը խիստ դժգոհ էր Մարդոնիոսից և մեծ թվով զոհեր տալու պատճառով հեռացրեց պաշտոնից (քիչ է հավանական, որ այդ աղետի հետևանքով ոչնչացել է 300 նավ և 20 հազար զինվոր, ինչպես նշում է Հերոդոտոսը): Մարդոնիոսի պաշտոնից հեռացումը ցույց է տալիս, որ Դարեհը դժգոհ էր նրանից այն պատճառով, որ վերջինս չէր պատժել Աթենքին և նրա դաշնակիցներին, որոնք, ըստ Դարեհի, հրահրել էին հոնյացիների ապստամբությունը:

    Դարեհի պալատը դարձել էր Աթենքից փախած կամ վտարված մարդկանց ապաստարան, որոնք հրահրում էին Դարեհին, գրավել Աթենքը: Դրանցից հատկապես աչքի էին ընկնում Աթենքի վերջին բռնապետ Պիսիտրատեսի կողմնակիցները, որոնք հույս ունեին Աթենքի գրավումից հետո վերականգնել իրենց իշխանությունը: Նրանք հավատացնում էին Դարեհին, որ Աթենքում արշավանք սկսելու դեպքում բնակչության մի խոշոր մասը կաջակցի պարսիկներին: Նոր, մեծածավալ արշավանքի էր հրահրում նաև փյունիկյան առևտրականությունը, որը ցանկանում էր ազատվել հույն առևտրականների մրցակցությունից:

    Դարեհը որոշեց նոր արշավանք սկսել, որն, ըստ իր նշման, նպատակ ուներ պատժել Աթենքին և Էրետրային, որոնց համարում էր ապստամբության հրահրողը և իրական կազմակերպիչը: Հերոդոտոսը նշում է, որ Դարեհը արշավանքը սկսելուց առաջ պատվիրակություն է ուղարկել հունական պոլիսներ, նրանցից պահանջելով «հող ու ջուր», այսինքն՝ ճանաչել իր գերիշխանությունը: Այս պնդումը խիստ անհավանական է և նպատակ ունի բարձրացնել Աթենքի հեղինակությունը: Հերոդոտոսը նշում է, որ բոլոր պոլիսները կատարել են Դարեհի պահանջը և միայն Աթենքն ու Սպարտան էին, որ ոչ միայն չճանաչեցին Դարեհի գերիշխանությունը, այլև սպանեցին բանագնացներին: Իրականում Ք.ա. 500թ. Աթենքը, իր նավատորմը ուղարկելով Փոքր Ասիա, պատերազմ էր հայտարարել Աքեմենյան Պարսկաստանին և Դարեհն արշավանք սկսելու համար առիթ փնտրելու կարիք չուներ:

    Ք.ա. 490թ. Դարեհի բանակը վեց հարյուր նավերով շարժվեց Բալկանյան թերակղզի: Նավերի մեծ մասը բեռնատար էին և հարմարեցված էին մարտակառքեր տեղափոխելու համար:   

    Նորագույն ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ Պարսկական բանակը չէր կարող 15 հազարից ավել լինել: Սա նույնպես ցույց է տալիս, որ Դարեհի նպատակը ոչ թե հունական պոլիսների գրավումն էր, այլ Սարդեսի հրկիզման վրեժի լուծումը: Սրա օգտին է խոսում նաև Պարսկական բանակի պահվածքը Դելոս քաղաքում: Երբ քաղաքի բնակչությունը ահաբեկված փախավ, Դարեհը պատվիրակություն ուղարկեց նրանց մոտ և վստահեցրեց, որ քաղաքի բնակչությանը որևէ վտանգ չի սպառնում: Պարսիկները ոչ միայն պահեցին իրենց խոստումը, այլև զոհեր մատուցեցին հույն աստվածներին: Այլ էր վիճակը Էրետրիայում: Քաղաքի բնակչությունը, լսելով թշնամու մոտենալու մասին, օգնության խնդրանքով դիմեց Աթենքին: Քաղաքի առևտրական վերնախավը, վախենալով կորցնել իր ունեցվածքը, պահանջում էր առանց կռվի հանձնել քաղաքը: Սակայն, արիստոկրատիան կազմակերպեց քաղաքի պաշտպանությունը: Քաղաքը դիմացավ վեց օր: Քաղաքը հանձնվեց հարուստ վերնախավի դավաճանության հետևանքով: Առևտրականության դասի երկու ներկայացուցիչներ պարսիկների առաջ բացեցին դարպասները: Պարսիկները մտան քաղաք. «Պարսիկները, մտնելով քաղաք, կողոպտեցին ու հրկիզեցին սրբավայրերը, վրեժ լուծելով Սարդեսի սրբավայրերի հրկիզման համար, իսկ բնակիչներին, Դարեհի հրամանի համաձայն, ստրկացրեցին»:

    Քաղաքը գրավելուց մի քանի օր հետո պարսկական բանակը նավերով շարժվեց դեպի Ատտիկա: Անմիջապես Աթենքը պաշարելու փոխարեն, որի բնակչության մի մասը աջակցում էր պարսիկներին, Դարեհը ափ իջավ քաղաքից 40 կմ հեռու գտնվող Մարաթոնի դաշտում: Աթենքի բնակչության մեծ մասը պահանջում Էր առանց կռվի հանձնել քաղաքը: Աթենական բանակի 10 ստրատեգոս-առաջնորղներից 5-ը դեմ Էին պարսիկներին դիմադրելուն: Ըստ Հերոդոտոսի, աթենական բանակը կազմված Էր տասը հազար ծանրազեն հետևակից, նրան միացավ պլատեական բանակը, որի թիվն անհայտ Է: Աթենքին օգնություն խոստացավ նաև Սպարտան, բայց չկարողացավ իր խոստումը կատարել: Դրա պատճառն այն հնագույն օրենքն Էր, որը արգելում Էր զորքեր դուրս հանել երկրից մինչև լիալուսնի սկիզբը: Միլտիադեսը կարողացավ հասնել նրան, որ ճակատամարտ տրվի Մարաթոնի դաշտում: Հույները ամրացել Էին դաշտի նեղ մասում' փակելով Աթենք տանող ճանապարհը: Պարսկական բանակի հիմքը կազմող մարտակառքերը չէին կարող կռվել այնտեղ, և մի քանի օր շարունակ կռվող կողմերը անգործ կանգնած էին իրար դիմաց:

     

    Աթենական բանակն իր թվաքանակով չէր զիջում հակառակորդին: Աթենքի խորհրդի որոշմամբ տասը հազար ծանր հետևակին, միացել էին նաև այն կամավոր ստրուկները, որոնք ազատության դիմաց համաձայնվել էին կռվել թշնամու դեմ: Պարսկական զորքերի հրամանատար Դատիսը հասկանալով, որ տեղի ընտրությունը սխալ է կատարվել, և ժամանակը գործում է պարսիկների դեմ, որոշեց կատարել խիստ վտանգավոր մի քայլ: Նա գիշերով զորքերի մի մասը և մարտակառքերը բեռնեց նավերը, նպատակ ունենալով հանկարծակի գրոհել Աթենքի վրա: Այդ քայլը հնարավոր չեղավ թաքցնել հույներից: Միլտիադեսը, լուր առնելով պարսկական զորքերի տեղաշարժի մասին, առավոտ ծեգին անցավ հարձակման: Հունական բանակի կենտրոնում կանգնած էր թեթևազեն հետևակը, որը գլխավորապես կազմված էր ազատագրված ստրուկներից: Թևերում կանգնած էին լավ մարզված ու զինված տաս հազարանոց ծանր հեծելազորայինները: Պարսիկները, որոնք զրկվել էին մարտակառքերից և հիմնականում թեթևազեն էին, մտան կռվի մեջ: Նրանք կարողացան ճեղքել աթենացիների կենտրոնը: Աթենական բանակի թևերը, օգտվելով իրենց թվային գերակշռությունից, կարողացան հետ շպրտել պարսիկներին և փորձեցին շրջապատել թշնամուն: Պարսիկները ծանր կորուստներով նահանջեցին դեպի նավերը և շարժվեցին Աթենք: Աթենական բանակը ցամաքով ավելի շուտ հասավ քաղաք և թույլ չտվեց ապստամբելու քաղաքում գտնվող Դարեհի կողմնակիցներին: Պարսկական բանակը համոզվելով, որ հակառակորդի հետ համեմատած իր ուժերը չնչին են, առանց կատարելու իր առջև դրված խնդիրը, հեռացավ Պարսկաստան:

    Մարաթոնի ճակատամարտում պարսկական զորքերի պարտությունը պատահական չէր: Պարսկական զորքերի ղեկավարները սկսել էին արշավանքը, ծանոթ չլինելով հակառակորդի ուժերին: Պարզվեց, որ հունական քաղաք-պետություններն ունեն ռազմական մեծ հզորություն և հնարավոր չէ ծնկի բերել նրանց փոքրաթիվ ուժերով: Միաժամանակ պարսկական հրամանատարությունը կատարեց մի շարք ռազմավարական սխալներ, որոնք ճակատագրական հետևանքներ ունեցան։

    Դրան հակառակ, հունական զորքերի հրամանատար Միլտիադեսը գերազանց կատարեց իր առջև դրված խնդիրը: Նա երկար ժամանակ ծառայել էր պարսկական բանակում և լավ գիտեր պարսկական բանակի թույլ և ուժեղ կողմերը: Միլտիադեսը, լավ իմանալով, որ պարսկական բանակի հիմքը կազմում են թեթևազեն նետաձիգները, կարողացավ գերազանց օգտվել տեղանքի առանձնահատկություններից և ստիպեց պարսկական թեթևազեն նետաձիգներին ձեռնամարտի բռնվել հույն ծանրազեն հետևակի հետ, որով դժվար չէր գուշակել մարտի ելքը:

    Մարաթոնի ճակատամարտում կրած անհաջողությունը չէր հուսալքել Դարեհին: Նա գտնում էր, որ արշավանքն ունեցել է որոշ հաջողություն, քանի որ հունական պոլիսներից միայն Աթենքն ու Սպարտան էին, որ բացահայտ դիմադրություն էին ցույց տվել, իսկ մյուսները ընդունել էին իրենց կախվածությունը Պարսկաստանից: Դարեհն իր արձանագրության մեջ նշում է, որ իրեն ենթարկվում են. «Հոնիացիները, որոնք ծովի վրա են և նրանք, որ ծովից այն կողմ են»:

    Այլ էր ճակատամարտի մասին աթենացիների վերաբերմունքը: Փիմիստրոկլը հաղթանակի շնորհիվ ավելի ամրապնդեց իր հեղինակությունը և իշխանությունը: Նա հասկանում էր այն մեծ առավելությունը, որ տալիս էր հզոր նավատորմի գոյությունը: Այդ ժամանակ Աթենքի մոտ արծաթի հարուստ հանքեր հայտնաբերվեցին, որի եկամուտները տրամադրվեց հզոր նավատորմ ստեղծելուն: Կարթագենի հետ պատերազմ էր ընթանում Կիպրոս կղզու ու Հարավային Իտալիայի համար: Աթենքը պատերազմներ էր մղում նաև Միջերկրական ծովի այլ տարածաշրջաններում: Այս գրավումները ցույց են տալիս, որ Աթենքը մտադիր չէր վարել միայն պաշտպանողական մարտեր, այլ մտադիր էր գրավումների շնորհիվ Միջերկրական ծովի կարևորագույն առևտրական ուղիները իր ձեռքում կենտրոնացնել:

    Դարեհը չէր կարող չընդունել աթենացիների նետած մարտահրավերը և սկսեց նախապատրաստվել Աթենքի դեմ մեծ արշավանքի: Նախապատրաստությունը չէր ավարտվել, երբ Եգիպտոսում սկսվեց ապստամբություն: Դարեհը մահացավ, չհասցնելով ճնշել ապստամբությունը: Նրա մահից հետո երկրում սկսվեցին երկպառակտչական կռիվներ: Դարեհի որդի Քսերքսեսը մեծ դժվարությամբ կարողացավ ամրապնդել իր իշխանությունը և ճնշել Եգիպտոսի ապստամբությունը Ք.ա. 484թ.: Նույն թվականի կեսերին ապստամբեց Բաբելոնը: Քսերքսեսը դաժանորեն ճնշեց ապստամբությունը և բռնագրավեց ապստամբների ամբողջ ունեցվածքը: Բաբելոնի համար ավելի մեծ հարված էր այն, որ քանդվեցին քաղաքի պարիսպները և քաղաքից դուրս տարվեց Մարդուկի արձանը: Առանց Մարդուկի արձանի գոյության հնարավոր չէր վերականգնել Բաբելոնի թագավորությունը, քանի որ թագադրվելիս նոր թագավորը թագը կարող էր ստանալ միայն Մարդուկի ձեռքից: Դրա հետևանքով Բաբելոնը դադարեց քաղաքական ու կրոնական կենտրոն լինելուց:

    Այս երկու ապստամբությունների պատճառը արդարացիորեն համարվում են, այդ երկրներից գանձվող բարձր հարկերը և ազգային ճնշումը, որ գոյություն ուներ: Ապստամբությունների հերթականությունը, Դարեհի հանկարծակի մահը, Եգիպտոս արշավելու ճանապարհին, ինչպես նաև խռովարար սատրապների կապը Աթենքի հետ, մտածել են տալիս, որ այդ դեպքերի իրականացման համար աթենացիները չեն խնայել իրենց ոսկին ու ջանքերը: 

    Ապստամբությունները ճնշելուց հետո Քսերքսեսը որոշեց նաև աթենացիներին պատժել, բայց զորքերի ավելի լավ հրամանատար չգտավ, քան Մարդոնիոսը, որի մեղքով առաջին արշավանքի ժամանակ խորտակվեց պարսկական նավատորմը: Հերոդոտոսը մանրամասն նկարագրել է այն նախապատրաստական աշխատանքները, որոնք կատարվեցին արշավանքից առաջ: Զգացվում է, որ այդ նկարագրությունը ինքնանպատակ չէ: Ընթերցողն այն կարծիքն է ստանում, որ ողջ արևելքը մանրակրկիտ նախապատրաստվում էր արշավելու հունական պոլիսների դեմ: Հունական քաղաք- պետությունները ոչ միայն միավորված չէին այդ պահին, այլև հունական գլխավոր սրբավայր ու գուշակարան Դելֆիքն ուներ պարսկական դիրքորոշում ու համոզում էր տատանվող պոլիսներին, չդիմադրել Քսերքսեսին: 

    Հերոդոտոսի մտքի գեղարվեստական զեղում են նաև Քսերքսեսի և նրա հորեղբայր Արտաբանոսի տեսած երազները, որոնցում տեսիլքները հրամայում են նրանց արշավել Հունաստան, ցանկանալով Քսերքսեսի խայտառակ պարտությունը: Պատմիչը Ք.ա. 478թ. արևի խավարումը հասցնում է Ք.ա. 480թ. որպեսզի ընթերցողին համոզի, որ պարսկական բանակի պարտությունը որոշված էր ի վերուստ: Այս դեպքում միայն ապագայի ընթերցողը կարող է հավատալ այն ֆանտաստիկ թվին, որ բերում է պատմիչը: Ըստ Հերոդոտոսի, պարսկական բանակն ուներ 231 բյուր զինվոր, այսինքն՝ չմիավորված պոլիսների դեմ արշավում էր երկու միլիոն երեք հարյուր տասը հազար զինվոր: Այժմյան պատմաբանները, որքան էլ փորձում են երևակայել, միևնույնն է, ստիպված են ընդունել, որ պարսկական բանակը սպասարկող անձնակազմի հետ միասին չէր կարող հասնել 200 հազարի:

    Տասը տարվա ընդմիջումը Աթենքն ու Սպարտան կարողացան շատ հմտորեն օգտագործել: Աթենքը, օգտագործելով նոր հայտնաբերված արծաթի հանքերի եկամուտները, կառուցեց 200 նոր նավ, որոնք հարմարեցված էին ծանծաղ ջրերում լողալուն, ունեին այդ ժամանակի համար մեծ արագություն ու շարժունակություն: Դիվանագիտական մեծ հաջողություն էր Ք.ա. 481թ. Սպարտայի նախաձեռնությամբ գումարված հունական 30 պոլիսների ժողովը: Այնտեղ որոշվեց կռվել միացյալ ուժերով և միավորված զորքերի հրամանատարությունը հանձնվեց Սպարտայի երկու թագավորներին: Փորձ արվեց միավորել Բալկանյան թերակղզուց դուրս գտնվող հունական քաղաք-պետությունների ուժերը, բայց այս ուղղությամբ հաջողությունները մեծ չէին: Սիցիլիայում գտնվող Գելեի պետության բռնապետ Գելոնը համաձայնվեց տրամադրել 200 նավ, քսան հազար ծանրազեն հետևակ, թեթևազեն հետևակ ու հեծելազոր, մարտակառքեր ու պարեն: Այս բոլորի փոխարեն նա պահանջում էր իրեն հանձնել զորքերի ընդհանուր հրամանատարությունը կամ գոնե նավատորմի ղեկավարումը: Չնայած ստեղծված բավական լուրջ վտանգին, Աթենքն ու Սպարտան չէին ցանկանում առաջնությունը զիջել այլ պոլիսի և մերժեցին այդ առաջարկը: Հույները, որ մինչ այդ լրտեսել էին պարսկական զորքերին, հավանաբար վստահ էին, որ Քսերքսեսը չունի իրենց գերազանցող ուժ, քանի որ ոչ Աթենքը և ոչ էլ Սպարտան հանուն փուչ փառամոլության չէին կարող հրաժարվել առաջարկվող ռազմական ահռելի ուժից, որով կորստյան էին մատնում երկիրը: Քսերքսեսը իր հերթին վախենալով, որ Գելեի զորքերն ի վերջո կարող են օգնության հասնել, նրա դեմ ուղղեց Կարթագենի գլխավորությամբ փյունիկյան քաղաքների դաշնակից ուժերին, որով չեզոքացրեց նրանցից բխող վտանգը:

    Քսերքսեսի համար այս արշավանքն անհաջող սկսվեց, չնայած պարսիկների մանրակրկիտ նախապատրաստությանը: Մագնեսիայի ծովափին սկսվեց փոթորիկ, որի հետևանքով 400 ռազմական նավեր իրենց վրա գտնվող զինվորներով ջրասույզ եղան, իսկ. «Պարենատար և այլ նավերին թիվ չկար» նշում է Հերոդոտոսը:   

    Պարսկական արշավանքի դեմ որոշվեց Մակեդոնիայից հարավ պաշտպանական գիծ ստեղծել, որտեղ գտնվում էր Թեմպե կիրճը: Այդ կիրճը Մակեդոնիան միացնում էր Հյուսիսային Հունաստանին: Հետագայում որոշվեց Պարսկաստանին առանց դիմադրության թողնել Հյուսիսային Միջագետքը և ամրանալ Թերմոպիլի կիրճում փակելով Կենտրոնական Հունաստան տանող միակ ճանապարհը: Այս նահանջի հետևանքով հունաբնակ Թեսալյան մնաց անպաշտպան: Թեսալյացիները մինչ այդ հայտնել էին իրենց համերաշխությունը մյուս հունական քաղաքների հետ: Այժմ, մնալով միայնակ, Թեսալյան առանց կռվի ընդունեց իր ենթակայությունը: Քսերքսեսը ոչ միայն չվնասեց Թեսալյային, այլև որպես բարեկամության խորհրդանիշ սպորտային մրցումներ անցկացրեց հույն և պարսիկ զինվորների միջև: Սրանով Քսերքսեսը ցանկանում էր ցույց տալ իր բարեկամական վերաբերմունքը այն հունական պոլիսների նկատմամբ, որոնք կհեռանան Աթենքից ու Սպարտայից: 

    Հունական զորքերը կարողացան ամրանալ Թերմոպիլի կիրճում, որտեղ մինչ այդ պաշտպանական ամուր կառույցներ կային: Հույները կարողացան էլ ավելի ամրացնել կիրճը, որը փաստորեն դարձավ անառիկ: Կիրճով կարող էր անցնել ընդամենը մեկ մարտակառք:

    Պարսկական բանակը ստիպված էր կանգ առնել կիրճի առջև. «Արդ, Քսերքսես արքան բանակեց Մալիս երկրի Տրաքիս քաղաքի մոտ, իսկ հելլենները՝ անցավայրում: ...Քսերքսեսի ձեռքի տակ էր հյուսիսում գտնվող ամբողջ երկիրը, մինչև Տրաքիս, իսկ հելլենները զբաղեցնում էին անցումից հարավ գտնվող հունական մայր ցամաքի հատվածները»։ Կիրճում կենտրոնացած հունական ուժերը իրենցից ներկայացնում էին հունական բանակի առաջապահ ջոկատը, բայց իրենց զինվածության ու հմտության աստիճանով հզոր ուժ էին ներկայացնում: Կիրճի ամրացումը հնարավորություն չէր տալիս պարսկական զորքերին օգտագործել մարտակառքեր և ծավալել զորքերը: Հույները մի քանի օր կարողացան հետ մղել պարսկական փոքրաթիվ զինվորների գրոհները: Այն, ինչ չկարողացավ անել պարսկական բանակը, արեց հունական դավաճանությունը: Տեղացի մի հույն, պարգև ստանալու հույսով, պարսիկներին ցույց տվեց վաղուց չօգտագործվող մի ճանապարհ, որը շրջանցում էր կիրճը: Պարսկական մի զորաջոկատ անցավ հույների թիկունք: Հունական զորքերը, որոնք իրենց թվաքանակով գերազանցում էին թշնամուն, որոշեցին նահանջել առանց կռվի: Սպարտայի թագավոր Լեոնիդասը հրաժարվեց նահանջելուց և ստիպեց իր հետ մնալ նաև Թեբեյի զորքին: Ճակատամարտը չսկսված, Թեբեյի բանակն իր թագավորի հետ անցավ սյարսիկների կողմը: Ճակատամարտի վայրում մնացին միայն սպարտացիները և նրանց հելոտ զինակիրները: Առաջին ընդհարման ժամանակ սպարտացիների մեծ մասը զոհվեց հերոսի մահով: Հույների զոհերի ընդհանուր թիվը Թերմոպիլի կիրճում մոտ չորս հազար էր: Միջին Հունաստանում Թերմոպիլի ճակատամարտից հետո տիրում էր խուճապ, և չկար որևէ ուժ, որը կարողանար պարսիկներին կանգնեցնել ցամաքում: Սրան հակառակ, ծովում հաջողությունը հույների կողմն էր: Երբ ընթանում էր Թերմոպիլի ճակատամարտը, պարսկական նավատորմը հանդիպեց հունական նավերին: Պարսիկները որոշեցին շրջապատել հունական նավատորմը, որի համար 200 նավեր փորձեցին շրջանցել հունական նավերը: Գիշերն սկսված փոթորիկի հետևանքով 200 նավերը ջրասույզ եղան: Առավոտյան սկսվեց ծովամարտը: Պարսկական նավերը հարմարեցված էին բաց ծովում լողալուն, մեծ մասամբ բեռնատար էին, որի համար էլ հունական նավերի հետ համեմատած, շատ դանդաղաշարժ էին: Երկու կողմն էլ մեծ վնասներ կրեցին և հունական նավատորմը նահանջելով խմբավորվեց Սալամինի նեղուցում, որն ընկած է նույնանուն կղզու և Բալկանյան թերակղզու միջև: Այնտեղ հանգրվանեցին նաև հունական մյուս քաղաքներից ժամանած նավերը: Պարսկական զորքերն առանց դիմադրության հանդիպելու մտան Ատտիկա: Աթենքի բնակչությունը չփորձեց կազմակերպել քաղաքի պաշտպանությունը, այլ իրենց ողջ ունեցվածքով տեղափոխվեց Սալամինի կղզի: Պարսիկները մտան անպաշտպան Աթենք և վրեժ լուծելով Սարդես քաղաքի և տաճարի ավիրման համար, այրեցին Ակրոպոլիսում գտնվող սրբավայրերը և սպանեցին այն աթենացիներին, որոնք թաքնվել էին այնտեղ: Քսերքսեսը հայտարարեց, որ լուծել է Սարդեսի վրեժը, որով արշավանքի նպատակը իրականացված է: Չնայած դրան, Քսերքսեսը չէր կարող հեռանալ, երբ ծովում Աթենքի դիմաց կանգնած էր հունական միացյալ նավատորմը: Հույները չնայած մինչ այդ ունեցել էին որոշ հաջողություն ծովում, բայց մեծ էր պարսիկների նկատմամբ սարսափը, ու շատերն առաջարկում էին հեռանալ առանց կռվի: Միայն աթենացի Թեմիստոկլեսի ջանքերի շնորհիվ, որը կարողացավ կաշառել մի քանի քաղաքների նավատորմների ղեկավարների, որոշվեց ճակատամարտ տալ: Հունական արագաշարժ, թեթև նավերի համար ծովամարտի վայրն անթերի էր ընտրված: Նավերի մեծ մասը պատկանում էին աթենացիներին, իսկ մյուս նավերի վրա կային աթենացի ուղեկիցներ, որոնք շատ լավ գիտեին Սալամինի նեղուցը ու նրանում թաքնված դարանները: Պարսկական ծանրաշարժ նավերն չկարողացան անգամ մարտական շարք կազմել: Քսերքսեսը վստահ, որ իր ներկայությունը կոգեվորի իր նավատորմին և լիակատար հաղթանակի հույս ունենալով, նահանջող հունական նավերի ճանապարհը կտրելու համար նավատորմի մի մասը ուղարկեց հույների թիկունք: Այս ճակատամարտը ողբերգական վախճան ունեցավ ոչ միայն պարսկական նավատորմի, այլ նաև ողջ արշավանքի համար: Պարսկական նավատորմի զգալի մասը ոչնչացավ: Հունական նավատորմը ծովում իշխող դարձավ: Ցամաքում պարսկական բանակը մնում էր անպարտելի, սակայն առանց նավատորմի աջակցության, մարտական գործողությունները պարսկական բանակի համար դառնում էին անհնարին: Արշավանքն Ատտիկայից դեպի Պելոպոնես (Հարավային Հունաստան) դարձել էր անհաղթահարելի, քանի որ Միջին Հունաստանից Պելոպոնես անցնող միակ Իսթմոսի կիրճը Սպարտացիները ամրացրել էին այն աստիճան, որ ցամաքից անհնարին էր անցնել: Ծովում կրած պարտությունը պատճառ դարձավ, որ Փոքր Ասիայում, Միջագետքում և Եգիպտոսում սկսվեն նոր ապստամբություններ: Քսերքսեսը ստիպված էր զորքերի մեծ մասով վերադառնալ Պարսկաստան: Որոշվեց զորքերի մի մասին Մարդոնիոսի գլխավորությամբ թողնել Հյուսիսային Հունաստանում: Պարսկական զորքերի հեռանալուց անմիջապես հետո սկսվեց մրցակցություն հունական պոլիսների միջև և այդ խմբավորումները գլխավորում էին Աթենքն ու Սպարտան: Հավանաբար այս մրցակցությունն էր պատճառը, որ Մարդոնիոսը լսեց Թեսսալյայի ավագանուն։ Նրանք պնդում էին, որ որոշ զիջումների գնով կարելի է աթենացիների հետ միակողմանի հաշտության հասնել: Աթենական նավատորմի օգնությամբ կարելի էր ոչ մեծ դժվարությամբ գրավել Սպարտան: Մարդոնիոսը, որը աչքի էր ընկնում իր փառամոլությամբ ու հախուռն խառնվածքով, որոշեց փոքրաթիվ ուժերով նոր պատերազմ սկսել: Նա Աթենք ուղարկեց Ալեքսանդր անունով մի մակեդոնացու որը մեծ հարգանք ուներ Աթենքում: Նա աթենացիներին խոստացավ, որ Պարսկաստանի հաղթանակի դեպքում Աթենքը կպաշտպանի իր ինքնուրույնությունը, եթե իր նավատորմով աջակցի Մարդոնիոսին: Բանակցություններին աթենացիները նաև Սպարտայի պատվիրակությանն էին հրավիրել, քանի որ Աթենքը վստահ էր իր ուժերի վրա Մարդիոնոսին ցանկանում էր օգտագործել իր հեղինակությունը և ազդեցությունը բարձրացնելու համար: Սպարտայի պատվիրակությունը խոստացավ Աթենքին մերժման դեպքում տնտեսական մեծ օգնություն ցույց տալ: 

    Մերժումը լսելով, Մարդոնիոսը ինքնագլուխ շարժվեց Ատտիկա ու երկրորդ անգամ գրավեց Աթենքը, որի բնակչությունը նորից հասցրել էր հեռանալ քաղաքից: Աթենացիները պատվիրակություն ուղարկեցին Սպարտա, պահանջելով շուտափույթ օգնություն ուղարկել, հակառակ դեպքում, սպառնում էին ընդհանրապես հեռանալ նավերով Բալկանյան թերակղզուց կամ միանալ պարսկական բանակին: Սպարտան Աթենք ուղարկեց հինգ հազարանոց բանակ, որին ուղեկցում էին երեսուն հազարանոց հելոտներից կազմված զինակիրները: Շուտով Սպարտայից նրանց օգնության հասան հինգ հազար պերիոյկներից (Սպարտայի ոչ լիարժեք քաղաքացիներ) կազմված ջոկատը: Ընդհանուր առմամբ Սպարտան, հելոտներին չհաշված, Աթենք ուղարկեց տասնյոթ հազար զինվոր: Սպարտայից հետո իրենց զորքերը Ատտիկա ուղարկեցին մյուս պոլիսները նույնպես: Դրա հետևանքով հույները ստացան թվային գերազանցություն պարսիկների նկատմամբ։ Տեղանքի անհարթ լինելն իր հերթին թույլ չէր տալիս ակտիվորեն օգտագործել մարտակառքերը: Մարդոնիոսը հասկացավ իր սխալը և որոշեց նահանջել առանց կռվի։ Նա հրամայեց հողին հավասարեցնել Աթենքը: Այս հրամանը չուներ ոչ մի ռազմական նշանակություն, այն զուրկ էր որևէ իմաստից, բայց պատճառ դարձավ հակապարսկական տրամադրությունների բարձրացմանը:

    Պարսկական բանակը հաջողությամբ հասավ Հյուսիսային Հունաստան, սակայն պարսկական բանակը հասկանում էր, որ պատերազմը տանուլ է տրված: Պարսկական բանակը թվաքանակով և զինվածությամբ զիջում էր հույներին: Հունական բանակին բացահայտ կամ գաղտնի աջակցում էր նաև Հյուսիսային Հունաստանի բնակչությունը, որը դեռ չէր զգում իր միասնությունը հույների հետ, բայց ուներ նույն լեզուն և կրոնը, ինչ որ պարսիկների դեմ կռվող պոլիսների բնակչությունը: Պարսկական բանակի ցածր բարոյական վիճակը լավ երևում է Հերոդոտոսի նկարագրած խնջույքի տեսարանից, երբ պարսիկ զորավարներից մեկը, դիմելով իր հույն սեղանակցին, ասում է՝ «Տեսնում ես այստեղ խրախճանող պարսիկներին և գետի մոտ բնակատեղում մնացած մեր զորքը։ Շուտով դու կտեսնես, որ այս բոլոր մարդկանցից քչերը միայն կկարողանան փրկվել»։ Մարդոնիոսը նույնպես, հասկանալով ստեղծված ծանր վիճակը, սկսեց ամրություններ կառուցել հանկարծակի հարձակումներից պաշտպանվելու համար:

    Հունական միացյալ ուժերը կենտրոնացան Ելևսիսում: Նոր ճակատամարտը դարձավ անխուսափելի: Մարդոնիոսի անտաղանդության շնորհիվ հույները նորից կարողացան ամրանալ նախալեռներում, պարսկական մարտակառքերին զրկելով գործելու հնարավորությունից: Մարդոնիոսը հույների դեմ ուղարկեց հեծելազորը։ Ճակատամարտն արյունահեղ էր, բայց հաջողություն չբերեց կողմերից և ոչ մեկին։ Մարտում հերոսի մահով զոհվեց Մասիստիոսը, որը պարսկական հեծելազորի հրամանատարն էր: Նրա մահը մեծ հարված էր Պարսկաստանի համար։

    Երկու կողմն էլ ձգտում էին նոր ճակատամարտի, և հունական զորքերը իջան իրենց դիրքերից Պլատեա քաղաք: Շուտով այնտեղ եկան նաև պարսիկները: Հունական զորքերն անցնում էին հարյուր հազարից, և նրանց մեծ մասը կազմված էր ծանր հետևակից: Նրանց դեմ կանգնած պարսկական բանակը չէր հասնում 60-70 հազարի, որից 10 հազարը հեծելազորն էր: Այս զորքերի մեջ մտնում էին նաև Փոքր Ասիայի, Հյուսիսային Հունաստանի հունական պոլիսների և Մակեդոնիայի զորքերը, որոնք վստահելի չէին և ի վերջո անցան հույների կողմը: Հակառակորդները 10 օր կանգնած էին իրար դեմ և չէին համարձակվում սկսել ճակատամարտը: Հերոդոտոսը դա բացատրում է նրանով, որ երկու բանակի գուշակներն էլ պարտություն էին գուշակել ճակատամարտը սկսող կողմին: Պարսկական բանակի վիճակը օր-օրի վատանում էր, վերջանում էր սննդամթերքի պաշարը և որոշ զորահրամանատարներ առաջարկում էին նահանջել առանց կռվի: Դրան հակառակ, հունական բանակը ոչ միայն ապահովված էր սննդով, այլև մշտապես նոր զորաջոկատներով էր համալրվում: Մարդոնիոսը որոշեց հունական բանակին կտրել ջրի և սննդի մատակարարման ճանապարհից: Պարսիկները կարողացան հույներին հետ քշել ջրի աղբյուրներից և գրավեցին ճանապարհը, որտեղով հույները պարեն էին ստանում: Հույները նահանջելով ամրացան բլուրների վրա, բայց կտրվեցին սննդի ու ջրի մատակարարումից: Մարդոնիոսը չօգտվեց ձեռք բերված առավելությունից, թույլ տալով ռազմավարական մեծ սխալ: Նա հրամայեց գրոհել բլուրները, որտեղ պարսկական մարտակառքերը անզոր էին և հեծելազորին դժվար էր կռվել ամրացած ծանրազեն հունական հետևակի դեմ, որը զինված էր երկար նիզակներով. «Պարսիկներն իրենց խիզախությամբ և ուժով չէին զիջում հելլեններին, բայց նրանք ծանրազեն չէին և բացի այդ, ձեռնամարտելու հնարավորություն չունեին ու ռազմարվեստով չէին կարող հավասարվել իրենց հակառակորդներին: Նրանք նետվում էին սպարտացիների վրա մեկական կամ տասնյակներով, կամ ավելի մեծ ու փոքր խմբերով և կործանվում»: Մարդոնիոսը 1000 պարսիկների հետ հարձակվեց սպարտացիների փաղանգի վրա և մեծ վնաս պատճառեց նրանց: Պլուտարքոսը նշում է, որ սպանվեց 1360 սպարտացի, բայց սպանվեց նաև Մարդոնիոսը: Պարսկական հեծելազորը չկարողացավ բլուրներից քշել հույներին, իսկ պարսկական հետևակը, մնալով առանց գլխավոր հրամանատարի, պարտվելով նահանջեց: Պարտված, քայքայված, առանց գլխավոր հրամանատարի մնացած պարսկական բանակը մեծ զոհեր տալով նահանջեց Փոքր Ասիա: Բացի մի քանի հենակետերից, որոնցում ամրացել էին պարսկական զորքերը, ողջ Բալկանյան թերակղզին անցավ հունական զորքի հսկողության տակ:  

    Աքեմենյան Պարսկաստանի իշխանության տակ գտնվող հունական պոլիսները գտան, որ պահը հարմար է ազատագրվելու համար, և պատվիրակություն ուղարկեցին Բալկանյան թերակղզի: Նրանք խոստացան արշավանքը շարունակվելու դեպքում համընդհանուր ապստամբություն բարձրացնել: Սպարտան խիստ դժգոհ էր իր զորքերի հայրենիքից շատ հեռանալուց և ցանկանում էր արագ հաշտություն կնքել: Սպարտան առաջարկեց Բալկանյան թերակղզուց վտարել այն հույներին, որոնք աջակցել էին պարսիկներին, իսկ ազատված տարածքներում վերաբնակեցնել Փոքր Ասիայում ապրող այն հույներին, որոնք կցանկանային:

    Այս առաջարկությունը Աթենքի համար անընդունելի էր: Աթենական վերնախավը ցանկանում էր իր ձեռքը վերցնել Միջերկրական ծովից դեպի Սև ծով առևտրական ուղին: Աթենքի ջանքերի շնորհիվ ոչ միայն Սպարտայի առաջարկությունը մերժվեց, այլև նրանից վերցվեց ընդհանուր զորքերի հրամանատարության պաշտոնը: Սպարտան միակողմանի դուրս եկավ պատերազմից, իսկ զորքերի հրամանատարությունն անցավ Աթենքին:

    Ք. ա. 478թ. Դելոսում հանդիպեցին Աթենքի, Սամոսի, Քիոսի և էգեյան ծովի հունական այլ պոլիսների ներկայացուցիչները, որոնք որոշեցին միացյալ ուժերով շարունակել պայքարը Պարսկաստանի դեմ: Ընդհանուր զինված ուժերը պահելու համար ստեղծվեց ընդհանուր գանձարան, որը չնայած գտնվում էր Դելոսում, բայց տնօրինում էր Աթենքը: Այն քաղաք-պետությունները, որոնք մինչև դաշինքի մեջ մտնելը ենթարկվում էին Պարսկաստանին, պետք է ընդհանուր գանձարանին մուծեին նույն քանակությամբ փող, որքան հարկ էին մուծում Պարսկաստանին: Պարսկաստանը փորձեց դիմադրել դաշնակից պոլիսների միացյալ գրոհին, բայց երկրի ներքին խառնակ վիճակը թույլ չտվեց կանգնեցնել հույների առաջխաղացումը: էգեյան ծովի երկու ափամերձ շրջաններն անցան հույների ձեռքը: 

    Դաշինքի մեջ մտնող բոլոր պոլիսներն Էլ շահագրգռված Էին Սև և Միջերկրական ծովերի միջև ազատ առևտրի կազմակերպումով և մեծ զոհաբերությունների Էին պատրաստ: Աթենքը, հաստատվելով գրավված տարածքներում, սկսեց իր գերիշխանությունը հաստատել նախկին դաշնակիցների վրա: Այս երևույթը դարձավ բացահայտ, երբ գանձարանը տեղափոխվեց Աթենք: Ծովային միությունը շարունակում Էր համարվել հավասար պոլիսների կամավոր միություն, բայց Աթենքը դաժանորեն պատժեց այն պոլիսներին, որոնք, Աթենքի քաղաքականությունից դժգոհ փորձեցին դուրս գալ միության կազմից: Աթենքը նրանց խռովարարներ հայտարարեց և զորքեր ուղարկեց նախկին դաշնակիցների դեմ: Այդ պոլիսներից զավթվեցին նրանց հողերը և բաժանվեցին Աթենքի քաղաքացիներին:

    Բալկանյան թերակղզում և ողջ էգեյան ծովում Աթենքին իր գերիշխանությունը հաստատելուն խանգարում Էր միայն Սպարտան: Հունաստանում Սպարտան ուներ ամենահզոր ցամաքային ուժերը, բայց անպաշտպան էր աթենական նավատորմի առջև: Ցամաքային ուժերից իրեն ապահովելու համար Աթենքը խախտելով մինչ այդ կնքված համաձայնությունը, խաբեությամբ կառուցեց հզոր պարիսպներ: Աթենքն ապահովված զգալով իրեն, սկսեց բացահայտ առճակատման գնալ Սպարտայի դեմ, խառնվելով նրա ներքին գործերին:

    Աթենքի առևտրական վերնախավը ամրապնդեց իր դիրքերը, որից հետո սկսեց հաշվեհարդար տեսնել իր հակառակորդների՝ առաջին հերթին արիստոկրատիայի ներկայացուցիչների հետ: Նրանք կարողացան Օստրակիզմի ենթարկել Թեմիստոկլեսին, որը մահապատժից խուսափելու համար փախավ Պարսկաստան: 

    Մեզ համար կարևոր Է պարզել հայերի մասնակցությունը պարսկական արշավանքներին: Հերոդոտոսը նշում է՝ Ք.ա.492թ. և 490թ. արշավանքներին մասնակցած ազգերին, որոնցում բացակայում են հայերը: Ք.ա.480թ. Քսերքսեսի արշավանքը նկարագրելիս, Հերոդոտոսը գրում է՝ «Մակեդոնացիներն ասում են, թե փռյուգները, քանի դեռ բնակվում էին Եվրոպայում, Մակեդոնացիների հարևանությամբ, կոչվում Էին բրիգներ, բայց Ասիա տեղափոխվելուց հետո, իրենց երկրի հետ փոխեցին նաև իրենց անունը, (կոչվելով) փռյուգներ: Արմենները ևս, լինելով փռյուգիական վերաբնակիչներ, զինված Էին փռյուգիացիների նման: Այս երկուսին առաջնորդում Էր Արտոքմեսը, որն ամուսնացել Էր Դարեհի դստեր հետ»: Ուսումնասիրողները ուշադրություն են դարձրել փռյուգների ու հայերի զորահրամանատար Արտոքմեսի անվան վրա և ընդունվում Է նրա հայկական ծագումը և անունը պետք Է ընթերցել Արտաշես: Այն փաստը, որ Արտաշեսն ամուսնացած էր Դարեհ I-ի աղջկա հետ, թույլ է տալիս կարծել, որ Արտաշես-Արտոքմեսը ծագում էր հայ Երվանդունիներից: Ալարոտ (արարորդի) և սասպեր հայկական ցեղային միություններն առաջնորդում էր Սիրոմիտեսի որդի Մասիստիոսը: Այս երկու անունների մակերեսային քննարկումն անգամ ցույց է տալիս նրանց անունների կապը հայոց լեզվի և անվան կրողների հայ լինելը: Կնշանակի պարսկական բանակում կար գոնե երկու հայկական զորամիավորում, հայ զորավարների գլխավորությամբ: Փռյուգիացիները կռվում Էին հայկական զորքերի շարքերում, քանի որ նրանց առանձնացումը հայկական էթնոսից նոր էր սկսվել և որպես առանձին ժողովուրդ, փռյուգիացիները դեռևս հանդես չէին գալիս: Հայերի մասնակցությունը սրանով չի սահմանափակվում: Հավանական է հայ Երվանդունի էր նաև մարական զորքերի հրամանատար Տիգրանեսը, որին Հերոդոտոսը ներկայացնում է ոչ թե որպես Աքեմենյան, այլ սերված Աքեմենյան տոհմից: Երվանդունիների ամուսնության շնորհիվ, այդ տոհմի անդամներին իրավացիորեն կարելի է կոչել Աքեմենյաններից սերված: Ավելացնենք միայն, որ ողջ պարսկական պատմության ընթացքում, ոչ դրանից առաջ և ոչ էլ հետո, Տիգրան անուն չի հիշատակվում: Դրան հակառակ, Հայոց պատմության մեջ ամենաուշը Տիգրան Երվանդունուց սկսված այս անունը եղել է ամենատարածված և սիրված անուններից մեկը: 

    տուն

    3.Դեմոկրատիայի փայլն ու թշվառությունը

    19-րդ դարից սկսած և հատկապես վերջին 20 տարիներին, որպես մարդկության բարձրագույն նվաճում է համարվում կառավարման դեմոկրատական մոդելի ստեղծումը, որն, ըստ Եվրոպական քաղաքագիտության, ապահովում է ողջ երկրի մասնակցությունը պետության կառավարմանը:  

    Ք.ա. 7-րդ դարի վերջին դրամաիրային հարաբերություններն Աթենքում երկրորդ պլան մղեցին բոլոր հոգեվոր արժեքները և ձևավորեցին այդ հարաբերություններին համապատասխան բարոյական արժեքների իրենց համակարգը, որում առաջնային դարձավ հարստության կուտակումը, անկախ նրա ձեռքբերման աղբյուրից ու ձևից:

    Դրամաիրային հարաբերությունները և այդ համակարգի հետևանքով ձևավորված հարուստների դասի գոյությունը, որով շերտավորվել էր դեմոսը, այլևս չէին համապատասխանում հին արիստոկրատական կառավարմանը և դեմոսը, հարուստ վերնախավի դրդմամբ, պայքար սկսեց իշխանությունը վերցնելու համար:

    Դեմոկրատական կառավարման հիմնական սկզբունքների ստեղծողը եղել է արիստոկրատական ծագում ունեցող Սոլոնը: Նա լավ էր պատկերացնում ստեղծված վիճակի ողջ լրջությունը և Ք.ա. 594թ. ընտրվելով արքոնտ և ունենալով բնակչության լայն շրջանների աջակցությունը, անցկացրեց իր բարեփոխումները: Նա լավ էր հասկանում, որ մի կողմից իշխանության համար պայքարում արիստոկրատիայի ու հարստացած խավի միջև լարվածությունը, իսկ մյուս կողմից շերտավորման հետևանքով բնակչության մեծ մասի ծանր սոցիալական վիճակը, երկրում ստեղծել են անկառավարելի պայթյունավտանգ վիճակ, և անհրաժեշտ է փոխզիջման ճանապարհով մեղմել լարվածությունը: 

    Սոլոնի նորամուծությունները հենվում էին երեք գլխավոր սկզբունքի վրա, առաջին՝ քաղաքացիության գաղափարը, երկրորդ՝ օրենքի գերակայություն, երրորդ՝ անհատի օրենքով պաշտպանված լինելը, և դրա հետ պետության կողմից անհատի ձեռներեցության ու աշխատասիրության խթանումը: Սոլոնը Աթենքի ողջ բնակչությանը քաղաքացիություն տվեց: Վերացրեց պարտաքարերը, փրկագնեց մինչ այդ պարտքի դիմաց ստրկացված աթենացիներին և արգելեց պարտքի դիմաց ստրկացնել Աթենքի քաղաքացիներին: Սոլոնը ողջ բնակչությանը բաժանեց չորս դասի, որոնք ունեին իրենց կոնկրետ իրավունքներն ու պարտականությունները: Դասակարգման հիմքը համարվում էր ոչ թե քաղաքացու ունեցած հարստությունն, այլ տարեկան ստացած եկամուտը, որը պետք է շահագրգռեր անհատին աշխատել, հարստանալ աշխատանքով ու հարստացնել երկիրը: Պաշտոնյաները չպետք է ստանային աշխատավարձ, որով ըստ Սոլոնի, շահամոլների համար փակվում էր դեպի իշխանություն ճանապարհը: Այս քայլերը միայն կարող էին ժամանակավոր թուլացնել լարվածությունը և թվացյալ էր նրանց առաջադիմական լինելը: Դա լավ էր հասկանում նաև Սոլոնը: Նա հասկանում էր, որ դեմոսի հարստացած վերնախավը ի վերջո զավթելու է ողջ իշխանությունը և հաստատելու է փողի դիկտատուրա: Սա էր պատճառը, որ Սոլոնը, երդում վերցնելով աթենացիներից, որ իր օրենքները փոփոխության չեն ենթարկվի10 տարվա ընթացքում, ընդմիշտ հեռացավ Հունաստանից:

    Սոլոնը ճիշտ էր, և երկրում հաստատվեց Պիսիստրատի բռնապետությունը՝ տիրանիան: Նա դաժանորեն ոչնչացրեց արիստոկրատներից հրաշքով կենդանի մնացած շատերին, որով վերացրեց փողի իշխանության հաստատման վերջին արգելքը:  

    Նրան փոխարինեց արքոնտ դարձած Կլիսթենեսը, որի կառավարման տարիներին վերացան արյունակցական կապերի վրա հիմնված կառավարման վերջին օղակները: Նա վերացրեց ցեղերի ու տոհմերի սահմանների վրա ստեղծված հին վարչական բաժանումը և ստեղծեց 10 վարչական շրջաններ: Ստեղծված ստրատեգություններից ընտրվում էին մեկական ստրատեգոս, որոնք խաղաղ ժամանակ կազմում էին Աթենքի կառավարությունը, իսկ պատերազմի ժամանակ ղեկավարում իրենց հանձնված շրջանից հավաքված զորքը: Հերոդոտոսի պատմությանը ծանոթանալիս առաջին հերթին այն տպավորությունն է ստեղծվում, որ մեր նշած շրջանում, հատկապես Աթենքի վերնախավի մոտ, հնարավոր չէր որևէ հարց բարձրացնել ու լուծել առանց կաշառք տալու կամ վերցնելու, եթե իհարկե նպատակին չէին հասնում դավադրությամբ կամ պարզապես բռնությամբ: Այսպիսի օրինակները այնքան շատ են, որ անգամ որևէ մեկն առանձնացնելու կարիքը չկա: Սա ցույց է տալիս այն բարոյական դաշտը, որի վրա հենվում էր դասական դեմոկրատիան: Դեմոկրատիայի ամենացայտուն հրեշային գործիքը, որը լավ պատկերացում է տալիս դեմոկրատիայի ամբոխավարական բնույթի էության մասին, դա օստրակիզմի դատարանն էր: Այն թույլ էր տալիս առանց մեղադրանք ներկայացնելու ժողովրդական համաժողովին մասնակցողների ձայների կեսով 10 տարով Աթենքից վտարել ցանկացած քաղաքացու: Իշխանությունը վերցրած խմբավորումը (այժմ նրանց ավելի հաճախ իրավացիորեն կոչում են թայֆա) իրենց ոչ հաճելի անհատներին պայքարի թատերաբեմից հեռացնում էր օստրակիզմի դատարանի միջոցով: Թե ինչպես էին ամբոխից ստանում ձայների 50% շատ լավ պարզվեց Աթենքում կատարված պեղումների ժամանակ: Գտնվեցին 542 խեցու կտորներ' գրված 6 մարդու ձեռքով, որոնցից 190-ը գտնվել է մի չորացած ջրհորի մեջ: Հավանաբար այս «ընտրաթերթիկները» պատրաստվելուց ու կաշառված ընտրողներին բաժանելուց հետո ավելացել են և շպրտվել (իսկ մերօրյա հայերին թվում է, թե հայերն են հնարել ընտրաթերթիկների լցոնումը, «ընտրական կարուսելը» ու ընտրողներին կաշառելը): Թեմիստոկրեսի հակառակորդները այնքան ինքնավստահ էին եղել ու չէին վախեցել բացահայտվելուց, որ ոչ միայն ձեռագրերն են նույնը, այլև խեցու կտորները պատրաստված էին նույն արհեստանոցում:

    Հույն-պարսկական պատերազմի ժամանակ օստրակիզմի ենթարկվածներից շատերը, մոռանալով իրենց հասցրած վիրավորանքը, վերադարձան պաշտպանելու հայրենիքը ի տարբերություն հարստացած վերնախավի, որը Մարաթոնի ճակատամարտի նախօրեին պատրաստ էր հաճույքով երկիրը հանձնելու թշնամուն (վերադարձողների ճնշող մեծամասնությունը արիստոկրատներ էին): Դեմոկրատիայի վերջնական հաղթանակն ու ծաղկումը տեղի ունեցավ Դերիկլեսի ստրատեգության (կառավարման) տարիներին:

    Դեմոկրատիան և այն արտահայտող աթենական վերնախավը ամբողջությամբ բացահայտեց իրեն ու իր իղձերը՝ Ք.ա. 454թ. հետո հասնելով նրան, որ ծովային միության գանձարանը տեղափոխվեց Աթենք:

    Այժմյան ժողովրդավարների գնահատմամբ Աթենական դեմոկրատիան հասել էր զարգացման այն բարձրագույն աստիճանին, որ դրան կարելի է նախանձել նաև այժմ ու շատ բան սովորել:

    Երկրում հաստատվել էր օրենքի գերակայություն, որին ենթարկվում էին Աթենքի բոլոր քաղաքացիներն, անկախ իրենց գրաված դիրքից: Օրենքի իշխանությունը ապահովելու համար ստեղծվում էր կառավարման կարևորագույն երկու մարմին՝ ժողովրդական ժողով և դատարան: ժողովրդական ժողովը համարվում էր պետության կառավարման բարձրագույն մարմինը, որին մասնակցում էին 20 տարին լրացած բոլոր տղամարդ քաղաքացիները (կանայք, ի տարբերություն արիստոկրատական Սպարտայի, զրկված էին քաղաքական, հասարակական, տնտեսական և մշակութային կյանքին մասնակցելու հնարավորությունից): Ժողովրդական ժողովում քննարկվում էին և հաստատվում ներկայացված օրենքներն ու որոշումները: Նաև ընտրում էին պաշտոնյաներին: ժողովրդական ժողովները պետք է տեղի ունենային տարեկան 40 անգամից ոչ քիչ: Սրանով պետք է ապահովվեր Աթենքի բոլոր քաղաքացիների հսկողությունն ու մասնակցությունը պետության գործունեությանը: Իրականում բնակչության լայն խավերի մասնակցությունը պետության կառավարմանը ձևական էր: Ատտիկայի բնակչությունը, եթե ցանկանար էլ, չէր կարող մասնակցել հաճախակի կրկնվող ժողովրդավարական ժողովներին: Նրանք պարզապես ֆիզիկապես չէին կարող օրերով կտրվել իրենց գործից, Աթենք հասնելու համար: Անգամ դա դժվար էր իր առօրյա հոգսերով ապրող Աթենքի բնակչության համար: Այդ պատճառով, ըստ օրենքի, կարևորագույն հարցերը քննարկելիս մասնակիցների թիվը չպետք է 600 մարդուց պակաս լիներ: Կնշանակի, ժողովներին մասնակցում էին քաղաքացիների մի փոքրիկ մասը, որոնք քաղաքականությունը դարձրել էին իրենց մասնագիտութունը: Իրենց կարծիքը ժողովրդական ժողովներին կարող էին հայտնել բոլոր քաղաքացիները, բայց ինչպես ցույց են տալիս աղբյուրները, մշտապես նույն անձնավորություններն էին ելույթ ունենում, որոնք, լինելով հարուստ ընտանիքների շառավիղներ, ստացել էին հռետորական գերազանց կրթություն և կարող էին համոզել ամբոխին, քվեարկել իրենց առաջարկության օգտին: Իրականում ժողովրդական ժողովը դարձել էր մի վայր, որտեղ հարուստ վերնախավի առանձին խմբերը պայքարում էին իրենց անձնական շահերի համար, իսկ բնակչության մի չնչին մասը կաշառքի կամ խոստումների դիմաց պաշտպանում էր այս կամ այն խմբավորմանը: 

    Ժողովրդական ժողովը վիճակահանությամբ ցանկացող քաղաքացիներից 5000 դատավոր էր ընտրում և 1000 փոխարինողներ: Տարվա ընթացքում որոշված օրեր (ամենաքիչը 3000 օր), ըստ վիճակահանության որոշվում է կոնկրետ գործը վարող դատավորը: Սա արվում էր, որպեսզի մինչև դատը սկսելը բացառվեր չարաշահման ու կաշառակերության հնարավորությունը: Դատարանի որոշումը բողոքարկման չէր ենթարկվում: Դատարանում իրենց շահերը պաշտպանում էին երկու կողմերն էլ, որոնց արգելվում էր դատարան բերել խորհրդականների: Քանի որ դատավոր կարող էր ընտրվել ցանկացած խավի պատկանող մարդ, նրանց աշխատավարձը խիստ ցածր էր: Հաճախ դատավոր դառնում էին պատահական մարդիկ, որի հետևանքով դատավարման մակարդակը շատ ցածր էր, դատավարությունն ընթանում էր շատ դանդաղ, և գործը կարող էր տարիներով մնալ չքննված: Աթենքի ամեն մի քաղաքացի չէ, որ կարող էր հասկանալ ու իմանալ օրենքի բոլոր նրբությունները, ինչին մեծ մասամբ ծանոթ չէին նաև ընտրված դատավորները, որի համար հաճախ օգտվում էին հատուկ պատրաստված իրավաբան-հռետորների ծառայությունից, ով նախօրոք վճարողի համար գրում էր ճառը, և վերջինս անգիր էր սովորում այն: Այսպիսի ծառայությունը թանկ արժեր և տարբեր դասերի միջև վեճի դեպքում չկար որևէ հույս, որ չքավորը, որքան էլ արդար լիներ, հասներ արդար վճռի: Կար նաև մի տարօրինակ օրենք, ըստ որի Աթենքի քաղաքացին, եթե գիտակցում էր, որ դատարանը իրեն մեղավոր կճանաչի, իրավունք ուներ փախչել Աթենքից:

    Ինչպես տեսանք, նշած երկու կառույցներն էլ թվացյալ անկախ, ժողովրդավարական, արդար լինելուց, իրականում գործիք էին դեմոսի մեծահարուստների ձեռքին: Դրա վառ օրինակներն են այն բռնությունները, որոնք կատարվեցին բազմաթիվ ազնիվ, առաջադեմ մտավորականների նկատմամբ «դեմոկրատական» դատարանի միջոցով: Երկու անգամ կեղծ մեղադրանքով (առաջին անգամ Աթենասի արձանի ոսկին գողանալու) դատի տրվեց Ֆիդիասը և ի վերջո մեռավ բանտում: Սպանվեց Սոկրատը, իսկ Անաքսագորը ստիպված փախավ Աթենքից:

    Աթենքը բացահայտ ոտնահարում էր ծովային միության մեջ մտած իր դաշնակիցների շահերը: Նրա գերիշխանության հաստատմանը խոչընդոտում էր Սպարտան: Ք.ա. 465թ. Սպարտայում տեղի ունեցավ ավերիչ երկրաշարժ, որից օգտվելով ապստամբեցին հելոտները: Սպարտան ժամանակավորապես խիստ թուլացավ և չէր կարող խոչընդոտել Աթենքին: Աթենքը պատճառաբանելով, որ անհրաժեշտ է իշխանությունից հեռացնել բռնակալներին, սկսեց բացահայտ խառնվել իրեն ոչ ցանկալի պոլիսների ներքին գործերին: Ուժով իշխանությունից հեռացվեցին անհնազանդ պաշտոնյաները և դեմոկրատական իշխանության անվան տակ այդ պոլիսներում հաստատվեցին Աթենքի կամակատարները (համաշխարհային դեմոկրատիայի դրոշակակիր պետությունների գործելակերպը հազարամյակներում չի փոխվել): Այժմ, 2500 տարի անց ԱՄՆ-ը կարող է ցանկացած երկիր գրավել և ոչնչացնել խաղաղ բնակչությանը, որպեսզի նույն ժողովրդին ազատի իր անձնական բռնակալից:

    Աթենական դեմոկրատիան ծաղկեց, պտուղ տվեց ու թառամեց Պերիկլեսի կառավարման տարիներին: Նա, սերված լինելով նշանավոր արիստոկրատական տոհմից, ստացել էր լավ կրթություն, դարձել Աթենքի, իր ժամանակի ամենանշանավոր հռետորը: Նա իր ակտիվ քաղաքական ու ռազմական գործունեությունը սկսել էր 460- ական թվականներից, իսկ հետո 15 տարի անընդմեջ ընտրվել գլխավոր ստրատեգոս: Մինչ այդ ավարտվել էր դեմոկրատական համակարգի ձևավորումը, իսկ նրա գործը եղավ շերտավորված դեմոսից ստեղծել միասնական շահագործող դաս-ժողովուրդ (Պերիկլեսի կառավարման ժամանակակիցը այսպես է բնութագրել՝ «Խոսքով դա դեմոկրատիա էր, իսկ գործով մեկ մարդու կառավարում»):   

    Աթենքը մեծ Եկամուտներ էր ստանում ոչ միայն ստրուկներից, որոնք հատկապես մեծաթիվ դարձան հույն-պարսկական պատերազմից հետո, այլև Ատտիկայի այն բնակիչներից, որոնք չունեին քաղաքացիություն: Նրանք ոչ միայն սեփականության իրավունք չունեին, այլև մուծում էին մեծ ծավալի հասնող հարկ: Չնայած հարստացման այդ աղբյուրներին, հարստացած վերնախավը փնտրում էր հարստացման նոր աղբյուրներ, որը, բնական է, պետք է լիներ համաքաղաքացիների՝ չորրորդ դասի շահագործումը: Այս երևույթն էր, որ կարողացավ կասեցնել Պերիկլեսը: Նա իր ձեռքում կենտրոնացնելով ծովային միության ողջ իշխանությունը, Աթենքի ներքին ողջ ծախսերը դրեց միության մեջ մտնող պոլիսների ուսերին: Աթենքի քաղաքացիները ոչ միայն ազատվում էին հարկերից, այլև պետությունից տարբեր տեսակի եկամուտներ էին ստանում: Մեծ նշանակություն ունեցավ  հսկայածավալ շինարարությունը, որն սկսվեց Աթենքում: Դրա շնորհիվ չքավոր քաղաքացիներին բարձր աշխատավարձ էր ապահովվում: Մշտապես Աթենք հոսող եկամուտների հաշվին զարգացավ ճարտարապետությունը, քանդակագործությունը, ոսկերչությունը, փորագրությունը և այլ արհեստների ու արվեստների ճյուղեր: Փաստորեն գովերգված հունական դասական մշակույթի ծաղկումը ստեղծվել է Պերիկլեսի ձեռքով, 15-20 տարիների ընթացքում դաշնակիցներին թալանելու ճանապարհով: Չքավոր բնակչության կարիքները բավարարելու և լռեցնելու միջոց էին նաև մշտապես անցկացվող տոներն ու կրոնական ծիսակատարությունները, որոնց ժամանակ չքավոր քաղաքացիներին բաժանում էին անվճար սննդամթերք, հագուստ: Պետությունը վճարում էր նրանց, թատրոն գնալու համար: Այս քայլերն ունեին ոչ միայն տնտեսական, այլև քաղաքական նշանակություն, ստեղծվում էր այնպիսի պատրանք, որ անկախ դասերից, ողջ բնակչությունը միատարր է, ինչպես մի մեծ ընտանիք: Պերիկլեսի օրոք բոլոր պաշտոնները դարձան վճարովի, և Աթենական բնակչության մի զգալի մասը ապահովված եկամուտների տեր դարձավ, և նրանցից շատերն անգամ չգիտեին իրենց պաշտոնի, իմաստն ու նշանակությունը:

    Այս ահռելի ծախսերը ընկնում էին դաշնակիցների վրա, որոնք իրականում վեր էին ածվել գաղութների, և նրանց դրածո կառավարությունները ստիպված էին Աթենքի շահերը պաշտպանել, ի վնաս իրենց պոլիսների շահերին: 

    Գաղութացման ամենավայրի, բացահայտ դրսևորում էր աթենացիների վերաբնակեցումը: Ատտիկայի իշխանությունից դժգոհ կամ հողազուրկ քաղաքացիներին բնակեցնում էին դաշնակից պոլիսներից խլված լավագույն հողերի վրա: Այս քաղաքացիները նոր տարածքներում պահպանում էին Աթենքի իրենց քաղաքացիությունը: Դրա միջոցով Աթենքում ոչ միայն թուլանում էր դասակարգային լարվածությունը, այլև պոլիսներում ստեղծվում էր Աթենքի շահերը պաշտպանող ուժ, որը կարելի էր օգտագործել պոլիսների դժգոհության կամ ըմբոստացման դեպքում:

    Աթենքը, որն ուներ ընդամենը քառասուն հազար քաղաքացիություն ունեցող հասուն տղամարդ, մեզ հասած տվյալներով վերաբնակեցրել է տաս հազար մարդ:

    Այժմ ընդունված է, որ Աթենական ծովային միությունը ձեռնտու էր ոչ միայն Աթենքին, այլև նրա մեջ մտած մյուս պոլիսներին: Այս տեսակետի կողմնակիցներն իրենց տեսակետը հիմնավորելու համար բերում են երկու փաստարկ, I-ին՝ միությունը ապահովում էր իր կազմի մեջ մտած պոլիսների անվտանգությունը: Հույն-պարսկական պատերազմից հետո Հունաստանի համար չկար որևէ արտաքին վտանգ: Հունական պոլիսները դարձել էին սպառնալիք հարևան տարածքների համար: Աթենքից հետո հաջորդ գեր պոլիսը Սպարտան էր, որը ստեղծել էր Աթենքին հակակշիռ Պելոպոնեսյան միությունը, բայց չուներ նավատորմ, իսկ Աթենական հզոր պարիսպների դեմ նրա ցամաքային ուժերը անզոր էին: Սպարտան, չնայած անհամեմատ աղքատ էր Աթենքից, ինքն էր ֆինանսավորում ստեղծված ընդհանուր բանակը, որի համար հարկ չէր վերցնում իր դաշնակիցներից:

    Երկրորդ հիմնավորումը Էգեյան ծովում ծովահենությունից նավագնացության ապահովումն է: Պոլիսների ունեցած հզոր ռազմական նավատորմների պայմաններում տեղ չի մնում կասկածելու, որ միջպետական պայմանագրերով կարելի էր առանց մեծ ծախսերի արմատախիլ անել ծովահենությունը, որը Աթենքի ծովահենության գոյության պայմաններում շարունակում էր իր գործունեությունը: Աթենքի ծովային միությունը, որ ստեղծվել էր երկիրը թշնամուց պաշտպանելու համար, կորցրել էր իր նշանակությունը: Այն դարձել էր զենք, որով Աթենքը գաղութացված վիճակում էր պահում ու դաժան շահագործման ենթարկում դաշինքի մեջ մտած հարյուրից ավելի պոլիսների: Աթենքի քառասուն հազար քաղաքացիները դարձել էին շահագործող դաս-ժողովուրդ, որոնք իրենց նշանաբանն էին դարձրել՝ «Եթե չես տեսել Աթենքը, ուրեմն դեռ ոչինչ չես տեսել, իսկ եթե տեսել ես, բայց հեռացել այնտեղից, ուրեմն պարզապես ավանակ ես»:

    Աթենքն ավելի ու ավելի էր ձգտում ճոխության, և Պերիկլեսը ստիպված էր ավելի հաճախ դիմել բռնությունների ու նոր զավթումների, որպեսզի աթենացիների չհագեցող ախորժակը բավարարի. «Արիստոկրատ ընդդիմությունը քննադատում էր Պերիկլեսին, դաշնակիցների հետ խիստ դաժան վերաբերվելու համար, այն բանի համար, որ նրանց մուծումները ծախսվում էին ներքին կարիքների համար»: Ընդդիմությունը լավ էր հասկանում, որ դաշնակիցների շահագործումը չի կարող ընդմիշտ շարունակվել, և այդ բոլորի հետևանքով Աթենքը կարող է կորցնել իր դերն ու իշխանությունը:

    Պերիկլեսի վարած քաղաքականությունը ունեցավ շատ մեծ բացասական հետևանք ողջ Հունաստանի հետագա ճակատագրի համար: Հույն-պարսկական պատերազմի հետևանքով պոլիսներում սկսվել էր միավորման, միասնական պետության ստեղծման ձգտում, իսկ այժմ, երբ օտար Պարսկաստանի լծին եկել էր փոխարինելու հարազատի ավելի ծանր լուծը, միավորման գաղափարը թաղվեց դարերով և մեծ ողբերգություն բերեց ողջ հույն ժողովրդին:

    Աթենքի ոտնձգությունները հասան այնտեղ, որ նրա զորքերը մտան Պելոպոնես: Սպարտայի դաշնակիցները և մյուս պոլիսները նրանցից պահանջում էին դիմել կտրուկ քայլերի: Սպարտան, որ երեսուն տարով հաշտություն էր կնքել, չէր ցանկանում մեծ ավերիչ պատերազմ սկսել:

    Աթենքն իր քաղաքն ամրացրել էր հզոր պարիսպներով: Նավահանգստի հետ քաղաքի կապը ապահովում էին իննը կմ երկարությամբ ձգվող երկար պարիսպները: Սրանով Աթենքն իրեն ապահովել էր ցամաքից, իսկ դրան հակառակ, ծովից Աթենքի հարձակման դեպքում, Սպարտան անպաշտպան էր:

    Սպարտան դեռ հույս ուներ խաղաղ ճանապարհով լուծել վեճը ու դրանով փրկել նաև իր հեղինակությունը: Սպարտայի պատվիրակությունը գնաց Աթենք և պահանջեց հարգել մյուս պոլիսների ինքնուրույնությունը: Չանրադառնալով մինչ այդ բարձրացված հարցերին, դեսպանները սահմանափակվեցին միայն հետևյալ հայտարարությամբ՝ «Լակոնացիները ցանկանում են խաղաղություն, և կլինի խաղաղություն, եթե դուք կճանաչեք հելլենների անկախությունը»: Չնայած դրան, Աթենքի ժողովրդական ժողովը Պերիկլեսի դրդմամբ մերժեց նրանց առաջարկությունը, և Ք.ա. 437թ-ին Սպարտայի ու Աթենքի միջև պատերազմ սկսվեց, որոնց միացան իրենց դաշնակիցները: Երկու կողմն էլ վարում էր «այրված հողերի» քաղաքականություն: Այրվեց ու թալանվեց ողջ երկիրը: Պատերազմն ավարտվեց Ք.ա. 401թ.֊ին Աթենքի պարտությամբ, և Աթենքի ծովային միությունը ցրվեց: Այս պատերազմն ունեցավ բազմաթիվ բացասական հետևանքներ: Ժողովրդի մի ստվար զանգված սովորեց զենքի ուժով «օրինական» թալանի տեր դառնալ և դժվար էր նրանց վերադարձնել խաղաղ աշխատանքի: Այս մարդիկ դարձան վարձկան զինվորներ, առանց սկզբունքների ու խղճի: Սրանք պատուհաս դարձան սկզբում Հունաստանի, իսկ հետո ողջ Արևելքի համար: 

    Ցավալի էին նաև բացասական հետևանքները, որոնք առաջացան Սպարտայում պատերազմի հետևանքով: Սպարտա թափանցեցին աթենական բարքերն ու ապրելակերպը: Սպարտացիները նույնպես սովորեցին ճոխությանը, հարստություն դիզելուն, սկսեցին զբաղվել առևտրով, որը մինչ այդ համարվում էր ամենաամոթալի գործը և արգելվում էր:

    Դեմոկրատիան, որի ձևավորումը անցել էր քաղաքական, հասարակական և տնտեսական ծանր ու արյունոտ մի երկարատև շրջան, իրականում ծաղկեց մարդու կյանքից էլ շատ կարճ մի ժամանակահատվածում, բայց տվեց շատ ողբերգական պտուղներ: Երկիրն ավերված էր, ժողովուրդը բարոյալքված, և դարերով թաղված էր հույն ժողովրդի միավորման պայծառ իղձը:

    Նորագույն ժողովրդավարները, գովերգելով Աթենքի դեմոկրատիան, ցանկանում են հիմնավորել իրենց գոյությունը՝ շուկայական վայրենի տնտեսվարումը, բիրտ բարքերը և այն հրեշը, որ կոչվում է գլոբալիզացիա: Այս բոլորն նույն ծագումն ու զարգացումն ունեն, ինչ եղավ հին Աթենքում: Տիրում է փողի նույն պաշտամունքը, ժողովրդավարության անվան տակ մի փոքր մարդկանց գերիշխանությունը մյուսների նկատմամբ և հզոր պետությունների կամքի թելադրումը թույլ ժողովուրդներին, ի վնաս վերջինների կենսական, ազգային շահերի:

    Հունաստանում սկիզբ առած հասարակական, քաղաքական ու առավել ևս տնտեսական ճգնաժամը միանգամից չսկսվեց, այն իր արմատներով գնում է մինչև հոմերոսյան դարաշրջան: Դրա պատճառը ոչ միայն տեղաբնակ աքարացիների նյութականացված աշխարհաճանաշումն էր, այլև Բալկանյան թերակղզու աշխարհագրական դիրքը, որը խթանում էր միջազգային առևտրի զարգացմումն ու բնակչության սոցիալական շերտավորումը: Հասարակության նյութականացումն ու շերտավորումը, որի պատճառով էլ բարոյական արժեքների արժեզրկումը, լավ երևում է նաև հունական կրոնում, ինչպիսին այն հասել է մինչև մեր օրերը:

    Հունական կրոնի համաձայն, սկզբում եղել է քաոսը, որի մեջ ընդգրկված էր այն ամենը, ինչ պետք է ստեղծվեր: Քաոսից առանձնացավ ամեն ինչին կենդանություն տվող սերն ու երկիրը, որի ընդերքում գտնվում է մթին տարտարոսը: Քաոսից առանձնանում են նաև մութն ու լույսը: Երկիրը ծնունդ տվեց երկնքին, որը անսահման տարածքն է, հույները այն կոչում են Ուրանոս:

    Ուրանոս-երկնքի ու Գեա-երկրի ամուսնությամբ ավարտվում է աշխարհ արարման առաջին փուլը, սակայն նրանցից ծնված Քրոնոս-ժամանակը փակվում է երկնքի ընդերքում: Եվ միայն ժամանակի ըմբոստացումից ու հաղթանակից հետո է, որ սկսվում է երկրորդ փուլը, որը դեռ անկայունության շրջան է, որովհետև Քրոնոս-ժամանակը կուլ է տալիս իր որդիներին: Նրա որդիները, որոնք հետագայում ստացան «Օլիմպիական աստվածներ» անվանունը, Զևսի գլխավորությամբ հաղթեցին Քրոնոսին, որով սանձեցին ժամանակն ու տիեզերքը՝ այն դարձավ կայուն: Սրանով ավարտվեց տիեզերքի արարումը: Զևսը դարձավ աստվածների հայր և երկնքի ու երկրի տեր, իսկ նրա եղբայրներ Պոսեյդոնն ու Հադեսը համապատասխանաբար տիրացան ծովերի ու մահվան թագավորություններին:

    Հունական կրոնի մեջ աշխարհի արարման մոդելի փուլային զարգացումը, կանոնավոր ու անկանոն աշխարհների գոյությունը (երկիր ու տարտարոս), ժամանակ- տարածություն կապը և երրորդության գոյությունը, առաջին փուլում՝ սեր, երկիր ու տարտարոս, երկրորդ փուլում՝ Զևս, Պոսեյդոն, Հադես, ցույց են տալիս նրա կապը Հայկական լեռնաշխարհի հետ: Հունական կրոնում բացակայում են և՛ բացարձակի հասկացությունը, և՛ աշխարհի արարման սկզբնական երկու փուլերը, որոնց մեր նախնիները կոչում էին վիշապ ու հրեշ: Սրանից կարելի է եզրակացնել, որ հունական կրոնը բավականին ուշ է ձևավորվել և իր ավարտուն տեսքին հասել Հայկական լեռնաշխարհից կտրվելուց հետո:

    Հունական կրոնի նախասկիզբ Քաոսը հին հայկական հավատքում հանդես է գալիս որպես Ծովինար, որից ծնվում են կանոնավոր աշխարհը խորհրդանշող Սանասարը և անկանոն, քայքայող աշխարհը խորհրդանշող Բաղդասարը: Հունական տարբերակում նրանք Քաոսից ծնված երկիրն ու տարտարոսն են: Սեր-Էրոսի զուգահեռն Էլ Կաթնաղբյուրն է, որից սաղմնավորվում են երկու եղբայրները: Զևս-Պոսեյդոն-Հադես երրորդության տեղը հունական տարբերակում բացահայտ չի զգացվում, սակայն սա անկասկած սուրբ երրորդություն Է հանձինս տիեզերական ոգի Զևսի, հոգի-ջուր Պոսեյդոնի ու նյութ-հող Հադեսի:

    Ժամանակի ընթացքում հունական հասարակության նյութականացման հետ համընթաց, մոռացվեց հին հավատքի աշխարհաճանաչողության էությունն ու նյութականությունը թափանցեց նաև կրոն:

    Աստվածները դադարեցին բնական երևույթներ լինելուց, ու ստեղծվեցին մարդ- աստվածներ, որոնք կրում Էին այն բոլոր բացասական գծերը՝ դաժանություն, նյութապաշտություն, այլասեռություն, դավաճանություն, փառամոլություն, որոնք հատուկ Էին հունական հասարակությանը:

    Ինչպես հունական կրոնը, այնպես էլ հունական գիտական մտքի ու արվեստի զարգացումը սերտորեն կապված է արևելքի, հատկապես Հայկական լեռնաշխարհի հետ: Մինչև վերջերս ընդունված էր, որ հունական այբուբենը հույները վերցրել են փյունիկցիներից, իսկ այժմ ավելի հավանական է համարվում, որ հույները իրենց այբուբենը վերցրած լինեն անմիջապես փռյուգիացիներից, իսկ ինչպես տեսանք վերևում, ողջ փռյուգիական մշակույթը հայկական մշակույթի արևմտյան ճյուղերից մեկն էր՝ նույն հիմքից ձևավորված: Հունական գիտությունը նույնպես իր ձևավորման փուլն սկսել է բուն Հունաստանից դուրս՝ հունական գաղութներում, սերտ կապի մեջ լինելով հայկական միջավայրի հետ: Պյութագորասի թվերի տեսությունն ամբողջությամբ համապատասխանում է հին հայկական աշխարհաճանաչմանը: Պյութագորասը, ինչպես և հին հայերը, ընդունում են զրոն որպես նախասկիզբ, որից ծագել է այն ամենը, ինչ կա, եղել է ու կլինի: Հայկական պատկերացմանը ամբողջությամբ համապատասխանում Է նաև մեկ, երկու, երեք թվերի պյութագորյան սահմանումը:

    Ք.ա. 5-րդ դարից հույն փիլիսոփաներին ավելի շատ սկսում են հասարակությանը հուզող հարցերը հուզել: Սոկրատը բարոյականությունը համարում էր հասարակության հիմք և սուր քննադատության էր ենթարկում Աթենքում տիրող բարքերը։ Սոկրատի նկատմամբ իրականացված դատավարությունն ու սպանությունը նրա աշակերտ Պլատոնին վերջնականապես համոզում է Աթենական պետության ոչ բնական ու անբարոյական լինելու մեջ, և նա 12 տարի շրջում Է տարբեր երկրներում ցանկանալով հավաքել տեղեկություններ, որոնց միջոցով կարելի կլինի տալ իդեալական պետության կառուցվածքն իր պատկերացմամբ: Երկարատև պրպտումներից հետո Պլատոնը վերադարձավ Աթենք, համոզված, որ իր հավաքած տեղեկությունները բավական են հույներին իրենց ակունքներին վերադարձնելու համար: Ըստ Պլատոնի ուսմունքի, տիեզերքը կազմված է անփոփոխ, մնայուն ու հավերժական իդեալներից, տեսակներից, որոնց միայն ստվերներն են զգայական իրերն ու նյութական աշխարհը: Պլատոնը գտնում էր, որ ոգեղենության մնայուն աշխարհն իր կառուցվածքով նման է բուրգի, որի գագաթին գտնվում է բարիքի իդեալը, իսկ ավելի ներքևում աստիճանավորված, գտնվում են նրանից ծագած ավելի ստորադաս իդեալները: Նրա մոտ համաշխարհային ոգու հասկացության տակ հասկացվում Էր Պյութագորասի զրոն կամ բացարձակը, որը շարժման մեջ է դնում և հսկում գոյություն ունեցող կարգը: Ինչպես Պյութագորասի, այնպես էլ Պլատոնի մոտ աշխարհաճանաչման մոդելը բացառապես հայկական է, և այս էր պատճառը, որ այդ երկու տեսությունները լրացնում են իրար, տալով հայկական աշխարհաճանաչման մեզ հայտնի մոդելը, որում ընդունվում էր ոգու, հոգու և նյութի միասնությունը, ոգու գերակայությամբ: Պլատոնի աշխարհաճանաչման վրա է հիմնված նաև նրա տված իդեալական պետության կառուցվածքը, որում ողջ բնակչությունը բաժանվում էր երեք խավերի՝ երկիրը ղեկավարող փիլիսոփաների, երկիրը պաշտպանող զինվորականության և երկրի նյութական պահանջմունքները բավարարող գյուղացիների և արհեստավորների: Առևտուրը, որպես ժողովրդին այլասերող երևույթ, արգելվում էր: Պետության գլխավոր հոգսը պետք Է հանդիսանար մատաղ սերնդի դաստիարակումը, որի մեջ մեծ տեղ պիտի տրվեր արվեստին և մերժվելու էին Հունաստանում բուռն ծաղկում ապրող արվեստի այնպիսի ճյուղերը, որոնք հենվում էին զգայական իրերի նմանության և վերարտադրման վրա, քանի որ դրանք համարվում էին այլասերող: Այս ամենով հանդերձ, Պլատոնի փիլիսոփայությունը մի փորձ էր հույներին վերադարձնելու իրենց արիական ակունքներին: Որևէ կասկածի տեղիք չի մնում Պլատոնի ուսմունքի ամբողջականության և հայկական հիմք ունենալու մեջ, և վստահ կարելի է պնդել, որ Պլատոնն իր ուսմունքը վերցրել է անմիջապես Հայաստանից, քանի որ Ք.ա. 5-րդ դարում ոչ Եգիպտոսում, ոչ Պարսկաստանում, ոչ էլ որևէ այլ երկրում այլևս չէր պահպանվել արիական համակարգը: Հայաստանում, ի տարբերություն այլ երկրների, չնայած խավերի միջև կապերի թուլացմանը, գոյություն ունեին և մեր նշած երեք խավերի բաժանումը, և արիական աշխարհաճանաչման վրա ստեղծված կրոնը: Եվ չնայած Պլատոնի ջանքերին, նրա ծրագիրն անիրականալի էր: Հունաստանը հասել էր նյութականացման այն աստիճանին, որ այլևս չկար ակունքներին վերադառնալու որևէ հնարավորություն: Արդեն Պլատոնի աշակերտ Արիստոտելը դարձավ իր ժամանակի իսկական ներկայացուցիչ, նրա համար չկար որևէ ավելի էական բան, քան նյութն ու նյութականությունը:

    Հույն ժողովրդի ողբերգության և դեմոկրատիայի անբարոյական լինելն ապացուցող փաստ կարելի է համարել Դիոգենեսին, որը օրը ցերեկով վառվող լամպը ձեռքին շրջում էր Աթենքի փողոցներով և «մարդ» փնտրում:

    Եթե Աթենքի դեմոկրատիայի ձևավորումը համեմատենք նոր և նորագույն շրջանի ժողովրդավարության ձևավորման հետ, կտեսնենք, որ նույնն են նաև անցած փուլերը: Դեմոսի երրորդ դասի շերտավորումը և նրանց մեծ մասի ավելի բիրտ շահագործումը Եվրոպայում շարունակվեցին դարեր, երբ մարդիկ երանությամբ էին հիշում ավատատիրական իրավազուրկ ժամանակները: Եվրոպայում Պերիկլեսյան ծաղկման շրջանը սկսվեց 19-րդ դարի երկրորդ կեսից, երբ պետությունների վերնախավերը մի կողմից ստիպված էին չափավորել իրենց ախորժակը և դանդաղ, մի կողմից ձևավորել կառավարմանը ժողովրդի մասնակցության պատրանք, իսկ մյուս կողմից շարունակել ավելի վայրի ձևով շահագործել աշխարհի բնակչության 4/5-ին:

    Նայեք, աշխարհին ու ձեր շրջապատին, կտեսնեք նաև Պերիկլեսի վերաբնակներին: Չնայած նրանք հաճախ նույնիսկ խոսում են ձեր լեզվով, բայց դա կեղծիք է: Նրանք իրենց մտածելակերպով և ապրելակերպով ձերը չեն և օտար են: Աթենական դեմոկրատիան գոյատևեց 20 տարի, քանի որ փոքր էր նրա ազդեցության ոլորտը և քիչ էին շահագործվող պոլիսներն ու մարդիկ: ժողովրդավարության ծաղկումը բոլորում է իր 100 տարին, մեծ է շահագործվող երկրների ու մարդկանց թիվը: Ինչ կբերի ողջ մարդկությանը մոտեցող նոր Պելոպոնեսյան պատերազմը, մտածելն անգամ սարսափելի է:

    տուն

    4. Պարսկաստանը հույն-պարսկական պատերազմից հետո

    Դարեհ I-ի ռազմական հեղաշրջումից հետո աշխարհակալ պետության կառավարման հիմքում դրվեց սեմական բռնապետական կառավարման սկզբունքը: Աքեմենյան թագավորները ստացան բազմազգ մի տարածք, որի բնակչությունը գտնվում էր բարոյահոգեբանական, էթնիկական ու հասարակական-տնտեսական զարգացման տարբեր ուղղությունների և աստիճանների վրա: Գոյություն ունեցող այդպիսի առանձնահատկությունների պայմաններում, եթե անգամ ցանկանային, հնարավոր չէր ստեղծել կառավարման միասնական համակարգ: Այդ էր պատճառը, որ չնայած երկիրը բաժանված էր սատրապությունների, որոնք իրենց կառավարիչներն ունեին, բայց ներսում գոյություն ունեին կառավարման տարբեր, իրար հակասող համակարգեր: Օրինակ՝ Փոքր Ասիայում և Փյունիկիայի քաղաքներում պահպանվել էին տեղական ինքնուրույնությունները, բայց եթե Փյունիկյան քաղաքների մեծ մասում իշխանությունը պատկանում էր ժառանգական թագավորական տներին, ապա Փոքր Ասիայի քաղաքներում գլխավորապես բռնապետություն էր հաստատվել: Փոքր Ասիայում մեծ ազդեցություն ունեին նաև ժողովրդական ժողովները: Պարսկական վերնախավը և, հատկապես, զինվորականությունը ընդարձակ հողատարածքներ էր ձեռք բերել, որոնք տրվում էին վարձակալման կամ մշակվում էին ստրուկների ու կախյալ գյուղացիների միջոցով: 

    Քրմական դասը կորցրել էր իր լծակները երկրի կառավարման գործում, բայց քրմությունը շարունակում էր իրենից մեծ ուժ ներկայացնել: Աքեմենյան թագավորները մի կողմից աշխատում էին թուլացնել ու չեզոքացնել նրանց քաղաքականապես, իսկ մյուս կողմից, հնարավորության դեպքում, օգտագործել երկրում գոյություն ունեցող բազմաթիվ կրոնները իրենց շահերի համար:

    Դեռևս Ք.ա. 3-րդ հազարամյակում տաճարներին կից ձևավորվել էին համայնքներ, և դրանց շուրջը ստեղծվել էին քաղաք կրոնապետություններ: Նոր շրջանում, չնայած քրմության ձեռքից խլվել էին քաղաքական լծակները, նրանք պահպանել էին իրենց տնտեսական իրավունքները: Աքեմենյան թագավորները, կրոնական համայնքներին տալով ներքին ինքնավարություն, փորձում էին թուլացնել սատրապների և պահպանված ներքին կիսաանկախ միությունների հզորությունը, որոնք մշտապես ձգտում էին անկախության:

    Դարեհ I-ը, հասկանալով հսկայածավալ սատրապությունների կառավարիչներից բխող վտանգը, փորձեց սահմանափակել նրանց իշխանությունը: Սատրապները զրկվեցին տեղական զորքերի հրամանատարի պաշտոնից, ու ամբողջ բանակի միակ հրամանատար դարձավ արքայից արքան: Ստեղծվեց ներքին հետախուզության նախատիպը, երբ թագավորը սատրապություն է ուղարկում տարբեր դասի ու մասնագիտության մարդկանց, որոնք անմիջապես ենթարկվում էին թագավորին և գաղտնի հետևում տեղի աստիճանավորների գործերին ու այդ մասին հայտնում թագավորին: Չնայած ստեղծվել էր թվացյալ հզոր, կենտրոնացված կառավարման մեխանիզմ, սակայն բռնապետության պայմաններում ստեղծված պետությունը չէր կարող կայուն լինել: Երկրի կառավարման անկայուն լինելը երևաց դեռևս Դարեհի կառավարման վերջում: Ք.ա. 486թ.-ին ապստամբեց Եգիպտոսը: Դեպքերի շարանում անհավանական չէ ընդունել Հունաստանի կազմակերպիչ դերը այս ապստամբության մեջ, բայց միևնույն է, գլխավոր պատճառը տեղի բնակչության ու վերնախավի անհաշտ դիրքն էր Պարսկական տիրապետության դեմ: Դարեհի հաջորդը՝ Քսերքսեսը, նոր էր ճնշել Եգիպտական ապստամբությունը, երբ նոր ապստամբություն բռնկվեց Բաբելոնում: Անկախ ապստամբության վերջնական արդյունքից, պարզ էր, որ բռնապետական կառավարումը դատապարտված էր:

    Քսերքսեսի կառավարման տարիներին սկսեց խախտվել վարչական ու ռազմական իշխանությունների տարանջատման սկզբունքը: Որոշ սատրապներ ընկան տեղական զինվորական ղեկավարի ենթակայության տակ, իսկ նրանց մի մասը յուրացրեց սատրապության զորքերի հրամանատարի պաշտոնը:

    Աքեմենյան պետության էությունը հասկանալու համար կարող է օգնել պահպանված մի ավանդույթ: Խնջույքներից մեկի ժամանակ պարսիկ ավագանին դիմում է Կյուրոս Մեծին, առաջարկելով պարսիկներին վերաբնակեցնել ավելի բերրի երկրներից մեկում, որոնք նվաճել էին պարսկական զորքերը: Կյուրոսը հարցնում է ավագանուն, թե ո՞ր բերրի երկրի բնակչությունը կարողացավ դիմադրել իրենց: Չլսելով պատասխան, Կյուրոսը եզրակացնում է, որ իրենց չդիմադրելու պատճառն այն է, որ լավ, բերրի հողերի վրա բնակվող ժողովուրդները կորցնում են իրենց մարտունակությունը, դառնալով փափկասուն: Կյուրոսը չվերաբնակեցրեց պարսիկներին, բայց գոնե պարսկական վերնախավի հետ դա տեղի ունեցավ ավելի ուշ: Մի էթնիկական խումբ, որը կազմված էր ընդամենը վեց ցեղերից, վերցնելով իշխանությունը տարածվեց այդ հսկայածավալ կայսրության տարածքում: Պարսկական վերնախավը կտրվեց իր արմատներից ու փոխեց իր բարքերը: Նրանք դարձան փափկասուն և կորցրեցին իրենց արիությունն ու կորովը:

    Հույն-պարսկական պատերազմը և պարսիկների անհաջողությունները ավելի սրեցին ներքին հակասությունները: Հույն առևտրականության շնորհիվ, հույներին լավ հայտնի էր տերության ընդհանուր ծանր, լարված վիճակը: Հույները կարողացան գերազանց օգտագործել ստեղծված իրավիճակն:

    Հույների միջամտությամբ ու ակտիվ ռազմական օգնությամբ Եգիպտոսում Ք.ա. 460թ. սկսվեց նոր ապստամբություն: Աթենքի ուղարկած 200 նավերի, մեծաքանակ զորքերի շնորհիվ ապստամբությունը մեծ ծավալ ստացավ: Ապստամբությունը հնարավոր եղավ ճնշել միայն Ք.ա. 454թ. այն էլ ոչ ամբողջովին: Դելտայի արևմուտքում ապստամբները կարողացան հիմնավորվել և այդ տարածաշրջանում մշտական սպառնալիք դարձան Պարսկաստանի տիրապետության համար:

    Բարդ իրավիճակ էր ստեղծվել նաև Ասորիքում ու Միջագետքում: Փյունիկյան քաղաքները, լինելով հույն առևտրականների մրցակիցը, աջակցում էին Աքեմենյան Պարսկաստանին: Չնայած դրան, սեմական բնակչությունը, բնական է, հակադրվում էր նաև Պարսկաստանին: Նրանք կորցրել Էին այս տարածաշրջանում նախկինում ձեռք բերված գերիշխանությունը ու ավելի ամրապնդել իրենց ներքին ինքնուրույնությունը:

    Սեմական ցեղերը, չնայած իրենց ընդհանուր ծագմանը և նրան, որ խոսում էին իրար հասկանալի բարբառներով, չկարողացան միավորվել: Ինչպես նշեցինք, սեմական ցեղերի չմիավորվելու գլխավոր պատճառներից մեկը ընդհանուր կրոնի բացակայությունն էր, և այդ ուղղությամբ Ասորեստանի, նրանից հետո Բաբելոնի կատարած բոլոր ջանքերն անցան ապարդյուն:

    Ք.ա. 484թ. Բաբելոնում սկսված ապստամբությունը ճնշելուց հետո քաղաքից տարվեց Մարդուկի արձանը: Քանդվեցին քաղաքի պարիսպները: Սրա հետևանքով Բաբելոնը կորցրեց տարածաշրջանում իր քաղաքական և կրոնական նշանակությունը: Դրան հակառակ, հյուսիսում բնակվող սեմական ցեղերի մոտ ավելի էր ամրապնդվում Իշտար աստվածուհու պաշտանմունքը, որը պտղաբերության ու ռազմի աստվածությունից վեր էր ածվում բացարձակ աստվածության: Իշտար աստվածուհու կենտրոնը գտնվում էր Ադիաբեն քաղաքում: Ասորիքի հարավում շատ մեծ հեղինակություն ունեին Բաալ և Աստարովթ աստվածությունները, որոնք ողջ տարածաշրջանում պաշտանմունքի առարկա էին դարձել: Ձևավորվող այս նոր համասեմական կրոնական կենտրոնները, բնական է, որ անհանգստացնում էին աքեմենյան տիրակալներին, որոնք չէին կարող թույլ տալ սեմականությանը միավորվել առաջին կամ երկրորդ կենտրոնների շուրջը: Այլ էր վերաբերմունքը մովսեսական համայնքների նկատմամբ: Մովսեսական համայնքին, ինչպես տեսանք, Կյուրոսը թույլ տվեց վերադառնալ Պաղեստին, և նրանց կենտրոնը դարձավ Երուսաղեմի Եհովայի տաճարը, որն այդպես էլ մնացել էր ավերված: Ստեղծված բարենպաստ պայմանների շնորհիվ այս համեմատաբար փոքրաթիվ կրոնական համայնքը, արագ աճում էր: Եթե Ք.ա. 5-րդ դարի սկզբին մովսեսական համայնքի անդամները կազմում էին Հուդա երկրի բնակչության միայն 20%-ը, ապա նույն դարի երկրորդ կեսին նրանք իրենց համայնքներում միավորում էին բնակչության 70%-ը: (Ք.ա. 5-րդ դարի կեսերին մովսեսական համայնքները ունեին 42 հազար անդամ, իսկ նույն դարի վերջին նրանց թիվը հասավ 150 հազարի): Համայնքներն ունեին ընդհանուր հողատարածք, որը բաժանվում էր համայնքի լիարժեք համարվող անդամների միջև, բայց նրանք իրավունք չունեին հողը վաճառելու կամ հեռանալու այդ հողից: Համայնքները ղեկավարում էին համայնքի ղեկավարները, որոնք տնօրինում էին անգամ համայնքի մեջ մտնող ընտանիքների աշխատանքն ու եկամուտները: Սրանով ընտանիքները փաստացի ոչ թե հողի սեփականատեր էին, այլ վարձակալներ: Չնայած համայնքներն ամբողջությամբ գտնվում էին Եհովայի քրմության ազդեցության ու ենթակայության տակ, չկար բացարձակ միաստվածություն և Երուսաղեմի տաճարում դրված էին նաև շրջակայքում պաշտվող այլ աստվածների կուռքեր: Մովսեսականությունը նշանակություն չէր տալիս իր անդամների էթնիկական ծագմանը, որով, ըստ աքեմենյան տիրակալների, չէր կարող դառնալ հիմք տեղական սեմական ցեղերի միավորման համար: Նրանց համար կարևոր էր այն փաստը, որ մովսեսական կրոնի քրմերը դեմ էին իրենց ենթակա տարածքներում աշխարհիկ կառավարման ձևավորմանը, չցանկանալով կորցնել իրենց բացարձակ իշխանությունը: Հոգեվորականությունը մովսեսականների պետության ոչնչացման մեղավորը Դավիթի տոհմն էին համարում:

    Այս բոլորի շնորհիվ մովսեսականությունը ոչ միայն չէր համարվում վտանգավոր, այլև աքեմենյան տիրակալները այն համարում էին մի ուժ, որը կարող էր պառակտել սեմականությանը և դառնալ տիրակալների համար հենարան պայքարելու համար տեղական ինքնուրույնության դեմ: 

    Արտաքսերքսես I-ի կառավարման տարիներին կենտրոնախույս ուժերն ավելի ակտիվացան: Անհանգիստ էր վիճակը Ասորիքում, Եգիպտոսում և անհրաժեշտ էր Պաղեստինում, որն ընկած էր կարևորագույն ռազմական, տնտեսական գոտում, ամրապնդել պետության դիրքերը: Այս պայմաններում է, որ հզորացած մովսեսականները ավելի մեծ նշանակություն են ձեռք բերում: Արտաքսերքսեսը մովսեսական համայնքներին տվեց ոչ միայն ինքնուրույնություն, այլև ազատեց բոլոր տեսակի հարկերից:

    Մովսեսական համայնքներն իրենց ներքին կառուցվածքով, առաջին հայացքից, կարող էին նման թվալ հին հայկական կամ արիական համայնքներին, որոնցում նույնպես հողի սեփականատերը ոչ թե ընտանիքն էր, այլ ողջ համայնքը: Բայց իրականում մովսեսական համայնքներում հողի տերը քրմությունն էր, իսկ համայնքի անդամներն իրենց կարգավիճակով ավելի շուտ մոտ էին ճորտ գյուղացուն: Քրմերը, ստանալով բացարձակ իշխանություն, համայնքի շարքային անդամներին ենթարկում էին բիրտ շահագործման. «Եվ ժողովրդի ու նրանց կանանց աղաղակը մեծ էր իրենց հրէայ եղբայրների դեմ: Եվ կային ասողներ, թե մենք մեր տղերքովն ու աղջկերքովը շատ ենք, և ուտելիք ծախու կառնենք և կուտենք ու կապրենք: Եվ ասողներ էլ կային, թե մեր արտերը, այգիները և տները գրավ ենք դնում, որ ուտելիք առնենք սովի ժամանակ: ... Եվ մեր ձեռքին կարողություն չկայ, որովհետև արտերն ու այգիները ուրիշներինն են»:

     Համայնքի վերնախավի ու շարքային անդամների միջև գոյություն ունեցող պայքարը ստացել էր նաև կրոնական հիմք: Չնայած մովսեսական համայնքներում պարտադիր էր Եհովայի պաշտանմունքը, բայց այն չէր մերժում հարևան սեմական ցեղերի աստվածներին զոհեր մատուցելը: Վերնախավը ցանկանում էր համայնքի անդամներին արտաքին ազդեցություններից վեր պահել և հաստատել նրանց վրա անսահմանափակ իշխանություն: Սրան հասնելու համար քրմությունն իր անդամներից պահանջում էր դադարեցնել կրոնական մերձեցումները և Եհովային ճանաչել մովսեսականների համար որպես միակ աստված: Սրան դեմ էին համայնքի անդամները, քանի որ տնտեսական և ամուսնական կապերով կապված էին շրջակա բնակչության հետ: Երկու խմբավորումների միջև պայքարը հասավ լարվածության այն աստիճանին, որ Ք.ա. 458թ.-ին Արտաքսերքսես I-ը հատուկ լիազորություններով Երուսաղեմ ուղարկեց մովսեսական կրոնի գիտակ, քրմության շահերի ակտիվ պաշտպան Եզրասին: Նա իր հետ Երուսաղեմ բերեց իր կողմից կազմած Հնգամատյանը կամ Մովսեսի գիրքը, որը դարձավ Հին կտակարանի հիմքը: Եզրասը Բաբելոնում կարողացավ համոզել և իր հետ Երուսաղեմ տանել մովսեսական կրոնի մի խումբ հետևորդների՝ դրանով, իսկ ամրապնդելով Երուսաղեմի ու սփյուռքի միջև մովսեսականների կապը: Նա, գալով Երուսաղեմ, կատարեց մի շարք արմատական քայլեր: Հմգամատյանը հայտարարեց պարտադիր բոլոր մովսեսական համայնքների համար, պատճառաբանելով, որ այն Մովսեսի կողմից է գրված Եհովայի անմիջական թելադրանքով: (Գրքում նկարագրված է նաև նույն Մովսեսի մահը և այն դեպքերը, որ տեղի են ունեցել նրա մահից հետո): Արգելվեց այլ աստվածների պաշտպանմունքը բացառությամբ Եհովայի: Անօրինական հայտարարվեցին այն ամուսնությունները, որոնք տեղի էին ունեցել մովսեսականների ու համայնքից դուրս գտնվողների միջև: Համայնքի մեկուսացումն ու անվտանգությունն ապահովելու համար փորձ արվեց վերականգնել քաղաքի պարիսպները: Նրա գործունեությունը հանդիպեց տեղական իշխանությունների և համայնքի շարքային անդամների դիմադրությանը: Եզրասը չկարողացավ իրականացնել իր ծրագրերը: Նրա գործունեությունը շարունակեց ու ավարտին հասցրեց Նէեմիան, որը Երուսաղեմ եկավ բանակով, պատրաստ ուժ գործադրել ինչպես Սամարայի կառավարիչի, այնպես էլ մովսեսական համայնքների շարքային անդամների դեմ: Համայնքի անդամների աջակցությունը ստանալու համար նա անցկացրեց սոցիալական բարեփոխումներ: Չեղյալ հայտարարեց հին պարտքերը և նախկին տերերին վերադարձրեց պարտքի դիմաց վերցված սեփականությունը: Վերացվեց այն հարկը, որ գանձվում էր սատրապի գրասենյակը պահելու համար: Այս քայլերը չէին հակասում քրմության շահերին, քանի որ պահպանվեցին նրանց բոլոր արտոնությունները և անփոփոխ մնացին տաճարի օգտին գանձվող հարկերը. «...Եվ մեր արջառների և ոչխարների անդրանիկները տանենք մեր Աստուծոյ տունը՝ քահանաներին... Եվ մեր երկրի տասանորդը Ղեվտացիներին տանք: Եվ Ղեվտացիք իրենք մեզանից տասանորդ առնեն մեր ծառայութեան բոլոր քաղաքներում»: Ստանալով հասարակ ժողովրդի աջակցությունը, Նէեմիան սկսեց իրականացնել իր ծրագրերը, որի նպատակն էր արմատավորել Եհովայի պաշտպանմունքը, որպես միակ պաշտվող աստծո: Երուսաղեմից վտարվեցին այն մարդիկ, որոնք Եհովայից բացի այլ աստվածների էին պաշտում: Ավարտվեց քաղաքի պարիսպների շինարարությունը: Այս բոլորից հետո մովսեսական համայնքները վերջնականապես ինքնամեկուսացան շրջակա միջավայրից: Մովսեսական ողջ բնակչության 1/10 մասը վերաբնակեցվեց Երուսաղեմում, որը դարձավ Եհովայի պաշպանմունքի միակ պաշտոնական կենտրոն:

    Այս փոփոխությունների հետևանքով ավարտվեց Հուդա ժողովրդի ձևավորման երկրորդ փուլը. «Հուդայականությունը արգասիքն է Աքեմենյան տերության: Չնայած նրա գաղափարը ձևավորվեց Պաղեստինում, այն չէր կարող կյանքի կոչվել առանց Բաբելոնի հուդայական սփյուռքի տնտեսական օգնության և Աքեմենյան թագավորների աջակցության, ու Բաբելոնի ջանքերով Հնգամատյանը դարձավ պարտադիր ինչպես Հուդայում, այնպես էլ սփյուռքում»:  

    Երկրորդ փուլի ժամանակ Մովսեսական համայնքը սկսեց ձևափոխվել որպես կրոնական ժողովուրդ:

    Հուդա-մովսեսական ժողովրդի վերջնական միավորումն ու ձևավորման ավարտը հավանաբար պետք է համարել Ք.ա. 410թ.-ը, երբ Եգիպտոսում այրվեց Եհովայի տաճարը , որը մրցում էր Երուսաղեմի տաճարի հետ: Հուդայականների հետ մինչ այդ լավ հարաբերություններ ունեցող խաղաղասեր եգիպտացիները անհայտ է, թե ում կողմից կաշառված, այրեցին Եգիպտոսում գտնվող Եհովայի տաճարը: Տեղի համայնքը դիմեց Երուսաղեմի քրմերին ու պարսիկ աստիճանավորներին: Երուսաղեմն այդ խնդրանքը թողեց անպատասխան, քանի որ ըստ Նէեմայի հաստատած կարգի, Եգիպտոսի տաճարը անօրինական էր: Իր աջակցությունն ու օգնությունն առաջարկեց Սամարայի կառավարիչը, որը ընդունում էր Եհովայի պաշտպանմունքը, բայց դեմ էր այլ աստվածների մերժմանը և խիստ բացասաբար էր տրամադրված Հնգամատյանին: Չնայած նրա բոլոր ջանքերին, Երուսաղեմի քրմերը հասան իրենց նպատակին ու վերացրեցին Երուսաղեմի մրցակից տաճարը, որով Երուսաղեմի Եհովայի տաճարը դարձավ միակ կրոնական կենտրոնը, ուր հոսում էր տասանորդը ու մնացած հարկերն ինչպես Հուդայից, այնպես էլ սփյուռքից: Ք.ա. 5-րդ դարի վերջին և Ք.ա 4-րդ դարի սկզբին, չնայած թափված ջանքերին, Աքեմենյան Պարսկաստանի թուլացումն ու մասնատումը շարունակվում էր: Ք.ա. 359թ-ին արքայից-արքա դարձավ Արտաքսերքսես III-ը: Քրմերը գուշակել էին, որ նրա կառավարման տարիները պետք է լինեն բերքառատ և դաժան մահապատիժներով լի: Իրականացավ հատկապես գուշակության երկրորոդ մասը: Նոր թագավորի հրամանով մի օրում մահապատժի ենթարկվեցին նրա 80 եղբայրները: Նրա հրամանով ոչնչացվեցին բոլոր ազգականները, որպեսզի բացառվի իր դեմ դավադրության ցանկացած հնարավորություն: Արտաքսերքսեսը ապստամբությունները դաժանորեն ճնշեց սկսված և սատրապների խռովությունները: Չնայած իր կասկածամտությանը, չկարողացավ խուսափել դավադրությունից և սպանվեց նրանց ձեռքով: Ք.ա. 338թ.-ին արքայից-արքա դարձավ նրա որդին, որը երկու տարի հետո արժանացավ հոր բախտին ու թունավորվեց: Գահն անցավ ազգակցական կապերով Աքեմենյաններին ազգակից հայ Արտաշատ Երվանդունուն, որը թագադրվելիս, ինչպես ընդունված էր Աքեմենյան Պարսկաստանում, ընդունեց Դարեհ III արքայական անունը: Չնայած իրականացված քայլերին՝ պարզ էր, որ բռնապետական կառավարում ունեցող Աքեմենյան Պարսկաստանը չէր կարող պաշտպանել իր հսկայածավալ տերությունը և դատապարտված էր ոչնչացման: Պարսկական վերնախավում արմատավորված բարքերը, բնակչության վրա դրված ծանր հարկերը, արհամարհանքը ստրկացված ժողովուրդների նկատմամաբ քայքայել էին պետությունն ու բանակը: Բանակի մարտունակության ցածր մակարդակի մասին է խոսում այն փաստը, որ պետության գոյության վերջին շրջանում բանակի կորիզն ու հիմքը դարձել էին 30 հազարանոց հույն վարձկանները, որոնց միջոցով փորձ էր արվում ճնշել երկրի տարբեր շրջանների ապստամբությունները: Աքեմենյան Պարսկաստանը սպառել էր իրեն և դարձել էր խոչընդոտ նրա տարածքում բնակվող ժողովուրդների բնական զարգացման համար:

    տուն

    5. Հայաստանի քաղաքական վիճակը Ք.ա. V-IV դարերում

    Ինչպես տեսանք նախորդ գլխում, Հայաստանը պահպանեց իր անկախությունը, հզորությունն ու միասնությունը, երբ Աքեմենյան Պարսկաստանը գտնվում էր իր հզորու­թյան գագաթնակետին և իրականացնում էր լայնածավալ նվաճումներ: Հայաստանի ղեկավարումը ամբողջությամբ գտնվում էր Երվանդունի արքայատոհմի ձեռքին: Երվանդունիները մեծ հեղինակություն ունեին Աքեմենյան Պարսկաստանում: Աքեմենյաններն ու Երվանդունիները գտնվում էին ամուսնական կապերի մեջ: Այդ ամուսնություններն այնքան հաճախ էին կրկնվում, որ հույն պատմիչներից շատերը սխալմամբ այս երկու տոհմերը նույնացրել են, համարելով պարսկական տոհմի երկու ճյուղեր: Դա որոշ կախվածություն էր առաջացնում, որով կարելի է բացատրել հայերի ակտիվ մասնակցությունը հույն-պարսկական պատերազմում: Չնայած դրան, չի կարելի խոսել երկու պետությունների միասնության մասին: Երկու պետությունների ինքնուրույնության և նրանցում տարբեր բարոյահոգեբանական մթնոլորտի մասին որոշ կարծիք կարելի է կազմել Պարսկաստանի մասին Քսենոփոնի աշխատություններից:

    Ճիշտ է, այդ աշխատությունները չի կարելի համարել ճշգրիտ պատմական աշխատություններ, քանի որ հեղինակը գրելիս ունեցել է քաղաքական նպատակներ, որի մասին կխոսենք ներքևում:

    Քսենոփոնի երկու աշխատություններում մեծ տեղ է հատկացված պարսկական արքունիքում և ողջ երկրում տիրող բարոյահոգեբանական մթնոլորտին: Պարսկական վերնախավում իշխում է նյութապաշտությունն ու ցոփությունը, դաժանությունն ու դավադրությունները դարձել են ապրելակերպ: Այլ է վիճակը Հայաստանում: Քսենոփոնը Ք. ա. 401թ. անցել էր Հայաստանով և տեղում շփվել ու ծանոթացել էր երկրում տիրող մթնոլորտին: Հայկական արքունիքում տիրող բարքերը շատ լավ երևում են «Կիրոպեդա» աշխատության մեջ այն հատվածում, երբ Կյուրոսը դավադրաբար ձերբակալել էր Հայոց թագավոր Երվանդի ու արքայազն Տիզրանի ընտանիքը և նրանց փոխարեն փրկագին էր պահան­ջում. «Դու ևս, ո՛վ Տիգրան,- ասում է Կյուրոսը,- ասա՛ ինձ, որքա՞ն կվճա­րես, որպեսզի հետ ստանաս կնոջդ և Տիգրանը, որը նոր էր ամուսնացել և շատ էր սի­րում իր կնոջը, ասաց՝ ես, ո՛վ Կյուրոս, իմ անձը գլխովին կտամ, որպեսզի իմ կինը երբեք ստրուկ չլինի»: Հայ արքունիքի բարոյական կերպարը լրացնում է Տիգրանի կինը. «Այդ ժամանակ Տիգրանը հարցրեց իր կնոջը՝ իսկ քեզ,- ասաց,- ո՛վ արմենուհի, թվու՞մ է նույնպես, որ Կյուրոսը գեղեցիկ է: -Վկա է աստված,-ասաց կինը,-որ ես նրան չէի նայում: -Հապա ու՞մ էիր նայում,- հարցրեց Տիգրանը: Վկա է աստված,-ասաց կինը,-որ ես նրան էի նայում, որ ասաց թե իր անձը գլխովին կտա, որպեսզի ես ծառա չդառնամ»: Նույն աշխատությունում զգացվում են այն ազատ ընտանեկան հարաբերությունները, որոնք գոյություն ունեն ընտանիքի անդամների միջև: Տարբերվում են նաև թագավորի ու նրա ենթակաների փոխհարաբերությունները: Եթե Հայոց արքան հանդես է գալիս որպես ավագ ընկեր և ենթակաների հետ հարաբերությունները հենվում են սիրո և հավատարմության վրա, ապա այլ են հարաբերությունները Աքեմենյան արքունիքում, որտեղ թագավորի հրամանով մեկ օրվա մեջ մահապատժի են ենթարկվում թագավորի 80 եղբայրները:

    Երբ Ք.ա. 401թ. հունական վարձու բանակը, պարտություն կրելով, ստիպված էր հեռանալ հունական որևէ պոլիս, նահանջի ճանապարհը պատահական չէր ընտրված: Հույները տարածքային առումով ավելի հեշտությամբ կարող էին հեռանալ Փոքր Ասիայի Միջերկրական ծովի ափին գտնվող հունական պոլիսները, քանի որ նահանջի ճանապարհը ավելի հարմար էր և ծանոթ հույներին: Դրան հակառակ՝ հույները ընտրեցին Կորդուքի ու Հայաստանի վրայով անցնող անծանոթ և վտանգավոր ճանապարհը, որը ձմռան հետևանքով դարձել էր էլ ավելի անանցանելի: Այս ընտրությունը միայն հնարավորն էր այն դեպքում, եթե հույները, այս ճանապարհն ընտրելով, խուսափում էին պարսկական զորքերի հետապնդումից: Իրականում էլ Արտաքսերքսես II-ը, որը հայտնի էր իր դաժան բնավորությամբ, չհետապնդեց նահանջող հույներին, որոնք կազմում էին իր ապստամբ եղբայր Կյուրոս կրտսերի բանակի կորիզը: Դրա պատճառը կարող էր լինել միայն այն, որ Հայաստանը անկախ երկիր էր, և պարսկական բանակը չէր կարող մտնել երկիր առանց Հայոց թագավորի թույլատվության:

    Հունական զորքերը, մտնելով Հայաստան, վստահ էին, որ հետապնդման չեն ենթարկվի, իսկ հայերի հետ հույս ունեին լեզու գտնել: Նրանց հաշվարկները ճիշտ էին: Պարսկաստանը օր օրի թուլանում էր և դրան հակառակ ավելանում էր հույների ճնշումը, և Հայաստանը ցանկանում էր ունենալ լավ հարաբերություններ:

    Քսենոփոնը, հույն վարձկանների հետ հեռանալով Հունաստան, տարավ Աքեմենյան Պարսկաստանի մասին շատ կարևոր տեղեկություններ: Նա իր «Անաբասիս» աշխատությունում դիպուկ տվել է Պարսկաստանի ռազմական հզորու­թյունը և նրա խոցելի կողմերը. «Ուշադիր դիտողը կարող էր նկատել, որ արքայի տերու­թյունը հզոր էր իր ընդարձակությամբ և բնակչության բազմությամբ, բայց նրա թույլ կողմն էր ճանապարհների ձգվածությունը և թշնամու հանկարծակի հարձակվելու դեպ­քում' ուժերի ցրվածությունը»: Հույները, դրանից հետո Պարսկաստանի դեմ օգտագոր­ծելով անսպասելի հարձակումների ռազմավարությունը, մի շարք մեծ հաջողությունների հասան: Ավելի կարևոր ու ճակատագրական էր այն, որ հույն վարձկանները, որոնք պատրաստ էին ցանկացած արկածախնդրության, հասկացան, որ կարելի է մասնատ­ված ու թուլացած Պարսկաստանի վրա թալանչիական արշավանքներ կատարելով հեշտությամբ հարստանալ. «Վերադառնալով Հելլադա, աղքատ երկիր, որը այդ ժամա­նակ գտնվում էր խոր ճգնաժամի մեջ, որտեղ աղքատացած բնակչությունը չգիտեր ինչով կերակրվել, վարձկաններն իրենց համաքաղաքացիներին պատմեցին, թե որքան հարուստ է սննդամթերքով, անասունների հոտերով, ոսկով և արծաթով պարսիկ թագավորի տիրա­պետությունը և չքավորությունից ինչ հեշտությամբ կարելի է ազատվել, զավթելով ուրի­շի հողերը»: Այդ է պատճառը, որ Կյուրոս կրտսերի հույն վարձկաններին, որոշ առումով, կարելի է Ա. Մակեդոնացու արշավանքի նախապատրաստողները համարել:

    Ք. ա. 400թ. Սպարտան, որը հաղթանակ էր տարել Հունաստանում իր գլխավոր հակառակորդ Աթենքի դեմ և այնտեղ հաստատել իր գերիշխանությունը, արշավեց դեպի Փոքր Ասիա: Սպարտան ցանկանում էր իր ազդեցությունը տարածել Փոքր Ասիայի հունական քաղաքների վրա, որոնց արիստոկրատական վերնախավը բացահայտ ցանկանում էր միավորվել Սպարտայի գլխավորությամբ: Սրան հակառակ, Պարսկաս­տանը սկսեց աջակցել այդ քաղաքների դեմոկրատական կուսակցություններին և դրա հետևանքով խիստ լարվեցին հարաբերությունները Սպարտայի և Պարսկաստանի միջև: Սպարտան խախտեց Ք. ա. 412-410թ. կնքած պայմանագիրը, որով ճանաչում էր Փոքր Ասիայի հունական քաղաքների կախվածությունը Պարսկաստանից: Սպարտայի 5 հազարանոց բանակը մտավ Փոքր Ասիա: Մանր ընդհարումները Ք.ա. 397թ. վերածվեցին լայնամասշտաբ պատերազմի: Պարսկական վերնախավը, զբաղված լինելով բանսար­կություններով և հետապնդելով միայն իրենց նեղ անձնական շահերը, ի վիճակի չէին կազմակերպել երկրի անվտանգությունը: Վիճակն ավելի ծանրացավ, երբ Ք.ա. 389թ. Աթենքը, Եգիպտոսը և Կիպրոսում նոր ստեղծված հունական պետությունը միավորվեցին Պարսկաստանի դեմ: Այս ծանր պայմաններում Արտաքսերքսեսը Փոքր Ասիայի կառավարումը հանձնեց Արևմտյան Հայաստանի կառավարիչ Տիրիբազին, որը, ըստ Քսենոփոնի, մինչ այդ էլ մեծ հեղինակություն ուներ պարսկական արքունիքում: Տիրիբազը կարողացավ սանձել զորքերի հրամանատարներին և տեղի կառավարիչներին, որոնցից շատերին դաժանորեն պատժեց: Նա հաստատեց իր միանձնյա կառավա­րումը: Կարճ ժամանակահատվածում հնարավոր եղավ Սպարտայի ու նրա դաշնակից­ների դեմ տանել ազդեցիկ հաղթանակներ և՛ ցամաքում, և՛ ծովում: Ք.ա. 387թ. Տիրիբազի մոտ եկավ Սպարտայի պատվիրակությունը հաշտության խնդրանքով: Ք.ա. 386թ. կնքվեց պայմանագիր, որով Փոքր Ասիայի հունական քաղաքները մտնում էին Աքեմենյան Պարսկաստանի կազմի մեջ, իսկ Բալկանյան թերակղզու հունական պոլիսները ընդունում էին իրենց կախվածությունը: Սպարտայից բացի մյուս քաղաքները իրավունք չունեին ստեղծելու քաղաքական ու ռազմական դաշինք:

    Պարսկաստանի համար, անկախ այս հաջողությունից խիստ վտանգավոր էին մնում հարաբերությունները հարավում ապստամբած Եգիպտոսի, իսկ Միջերկրական ծովում պատերազմը շարունակող Կիպրոսի հետ: Եգիպտոսի դեմ արշավանքն անցավ անհաջող, և Եգիպտոսի ազդեցությունը տարածվեց փյունիկյան քաղաքների ու Ասորիքի վրա: Կիպրոսի դեմ արշավանքը իրականացնում էին Տիրիբազը և Հայոց թագավոր Երվանդը:

    Կիպրոսը ուներ հզոր ցամաքային և ծովային ուժ: Նա ուներ 200 ռազմական նավ, որոնցից 60-ը Կիպրոսին հանձնել էր Եգիպտոսը: Բանակի կորիզը կազմում էին հույն վարձկանները: Տիրիբազը կարողացավ ծովային մարտում փայլո՛ւն հաղթանակ տանել, և սկսվեցին բանակցությունները: Տիրիբազի հաջողությունները, բնական է, անհանգստացնում էին Երվանդին: Տիրիբազը, ունենալով Արտաքսերքսեսի աջակցությունը, նաև լինելով Արևմտյան Հայաստանի կառավարիչ, Փոքր Ասիայում դիրքերի խիստ հզորացման դեպքում կարող էր դառնալ լուրջ մրցակից հայկական գահի համար: Սա էր պատճառը, որ Երվանդը մեղադրեց Տիրիբազին դիտավորյալ պատերազմը ձգձգելու համար ու հասավ նրան ժամանակավորապես պաշտոնից հեռացնելուն։ Հետագայում Արտաքսերքսեսը վերականգնեց Տիրիբազին իր հին դիրքին: Հավանաբար սա էր պատճառը, որ Երվանդը ոխ պահեց Արտաքսերքսեսի դեմ և Ք.ա. 367թ. երբ Փոքր Ասիայի Սատրապները ապստամբեցին, Երվանդը միացավ նրանց ու համաձայնեց ղեկավարել ապստամբ զորքերի արշավանքը դեպի Սիրիա: Հետագայում նրանք հաշտվեցին և դա դարձավ գլխավոր պատճառ, որ թուլացած ապստամբները ի վերջո պարտություն կրեցին: 

    Այս բոլորի հետևանքով Հայաստանն իր կամքից անկախ ստիպված էր ակտիվացնել իր արտաքին քաղաքականությունը և մտնել Միջերկրական ռազմական բախումների մեջ ու ղեկավարել դրանք: Այդ բոլորը պատճառ դարձան, և Հայաստանում արագացան մինչ այդ սկսված ռազմական ու քաղաքական երևույթները, որի արդյունքում Հայաստանում ձևավորվեց կառավարման նոր ձև:

    Ինչպես տեսանք, Վանի թագավորությունից հետո վերացավ մեծ և հզոր բանակ պահելու անհրաժեշտությունը, քանի որ Հայաստանը երեք կողմից շրջապատ­ված էր Աքեմենյան Պարսկաստանով, իսկ հյուսիսում նոր էին ձևավորվում կովկասյան ցեղերը և նրանցից չէր կարող որևէ վտանգ սպառնալ: Քսենոփոնը նշում է, որ Հայաս­տանը ուներ 40 հազար հետևակ և 8 հազար այրուձի, որը անհամեմատելի է Վանի թագավորության 300 հազարանոց բանակի հետ: Սրա հետևանքով Ք.ա. 6-5-րդ դարերում վերացավ բնակչությունից աշխարհազոր հավաքելու անհրաժեշտությունը, և բնակ­չությունը կտրվեց ռազմական գործից: Քսենեփոնի նկարագրից լավ երևում է ժողովրդի ոչ ռազմականացված լինելը: Ք.ա. 4-րդ դարի սկզբին Հայաստանը ներքաշվեց տարա­ծաշրջանի խոշոր զինված ընդհարումների մեջ: Դա պատճառ դարձավ, որ նորից սկսեց բարձրանալ զինվորականության դերը: Հայաստանը ամենաուշը Ք.ա 401 թ. շփվելով հույն վարձկան զինվորների հետ, ավելի արագ քան արևելքի մեկ այլ ժողովուրդ, հասկացավ բանակի ոչ թե քանակի այլ որակի բարձրացման անհրաժեշտությունը:

    Դեռևս Վանի թագավորության ձևավորումից առաջ ցեղերի ներսում առանձնացել էին առաջնորդ ընտանիքներ, որոնցից ցեղակիցներն ընտրում էին առաջնորդ՝ նախարարներին: Այս նախարարական տները կարողացան պահպանել իրենց դիրքերը նաև Վանի թագավորության շրջանում, իսկ մեզ հասած փաստերի հիման վրա կարող ենք պնդել, որ այդ նախարարական տներից Երվանդունիների օրոք կազմվեց թագավորա­կան արքունիքը: Հին ժողովրդական ժողովներին եկան փոխարինելու աշխարհաժողով­ները, որին մասնակցում էին ցեղերի կողմից ընտրված նախարարները: Հավանաբար Ք.ա. 6-րդ դարում ստեղծված բանակը գլխավորապես կազմվում էր առաջնորդող նախարարական ընտանիքների անդամներից: Այժմ, երբ առաջացավ անհրաժեշտու­թյուն բանակի թվաքանակի ավելացման, բնական է, որ բանակի թվաքանակը պետք է ավելանար նախարարական տան անդամների հաշվին, որոնք, կապված չլինելով հողին, ունեին մարզումների ազատ ժամանակ: Նախարարական կրտսեր անդամներից սկսեց ձևավորվել պրոֆեսիոնալ հայկական բանակը: Այս ճանապարհով Ք.ա 4-րդ դարի սկզբից սկսեց ձևավորվել նոր դաս, որը հետագայում կոչվեց սեպուհ: Թագավորական տոհմի անդամների համար նույն շրջանում, ըստ Մ. Խորենացու, սկսում են տարածքներ հատկացվել բնակվելու համար: Այդպիսի վարչական տարածքները հետագայում էլ շարունակում էին իրենց գոյությունը և կոչվում էին ոստան: Այն, որ արքայական տոհմի կրտսեր անդամներին նույնպես կոչում էին սեպուհ, կարելի է ընդունել, որ նրանք նույնպես համարվում էին զինվորականներ: Ինչպես Վանի թագավորության ժամանակ իշխող տոհմից կազմվում էին հատուկ զորաջոկատներ, այնպես էլ այժմ ոստանից հավաքվում էին արտոնյալ զորքեր, օրինակ՝ թագավորի թիկնապահ զորքը: Նախարարների պաշտոնը ոչ թե ժառանգական էր, այլ անցնում էր նախարարական տոհմի հաջորդ, տարիքով ու փորձով ավագ անդամին: Նախարարի հետ կարևորագույն հարցերի քննարկումներին մասնակցում էր համայնքների ավագներից կազմված ժողովը: Նախարարներին կոչում էին նաև ավագ սեպուհ: Այս բոլորի հետևանքով ձևավորվեց ազգի վերնախավը, որի պարտականությունն էր երկրի կառավարումն ու պաշտպանությունը: Ազգային ընտրանին ստացավ ազատների դաս անվանումը: Մանանդյանը, քննելով այս հարցը, հանգել է այն եզրակացության, որ ազատները համապատասխանում են Եվրոպային հատուկ մանր ազնվականներին, որոնք, հող ստանալով իրենց ավագ ֆեոդալներից, կախման մեջ էին նրանցից: Հայաստանում գոյություն ունեցող քաղաքական կյանքի համապատասխանեցնելը Եվրոպական համակարգին չի համապատասխանում իրականությանը, քանի որ դրանք ձևավորվել են այլ քաղաքական միջավայրում: Եվրոպական ֆեոդալիզմը ձևավորվել է ստեղծված բանակի ու պետական մեքենայի գոյության պայմաններում, երբ գրաված նոր տարածքները բաժանվում էին առաջնորդի դրուժինայի անդամների միջև, որով ձևավորվում էր հիերարխիկ (աստիճանակարգ) կառուցվածք, ըստ բանակում ունեցած ենթակայության: Հայաստանում հողային սեփականությունը ձևավորվել էր պետության ձևավորումից ավելի վաղ որպես հողի համայնական սեփականություն, և այն փոփոխության չէր ենթարկվել: Հայաստանի պարագայում նախարարական տունը չնայած համարվում էր այդ տարածքի տեր, որի համար էլ նախարարը կոչվում էր իշխան, տանուտեր, բայց նա այդ հողի սեփականատերը չէր և չէր կարող Եվրոպայում հող հատկացնել իր ազգակից կամ ենթակա զինվորականությանը: Հայաստանի չորային պայմաններում միշտ էլ կար չմշակված անջրդի տարածքներ, որոնք ոռոգման շնորհիվ դառնում էին մասնավոր հողեր՝ դաստակերտներ ու ագարակներ, բայց երկրի բնակչությունն ուներ իր մշակելի հողերը: Սեպուհներից կազմվում էր պրոֆեսիոնալ բանակ ու նրանք չէին կարող զբաղվել այլ գործով բացի մարզվելուց: Բանակի կարիքները բավարարելու համար բնակչությունից հավաքվում էր հարկ, որով նրանց պարտականությունները վերջանում էին երկրի պաշտպանության գործում:

    Այս բոլորը Հայաստանի համար ունեցավ երկու իրար հակադարձ հետևանք, որոնք մինչև այժմ էլ ունեն մեծ ազդեցություն հայ տեսակի, նրա հոգեբանության վրա: Հայերը, որ մինչև այդ էլ աչքի էին ընկնում իրենց մարտունակությամբ, Ք.ա. 4-րդ դարից ձևավորեցին փակ զինվորականության դաս, որը սերնդե-սերունդ նպատակը և կյանքի իմաստը դարձրեց հայրենիքի պաշտպանությունը: Հայ զինվորականությունը ստեղծեց իր զինվորական պատվի չափանիշները, որ մեզ են հասել ու մինչև այժմ էլ ողջ մարդկության համար մնում են անգերազանցելի: Դրա շնորհիվ հայկական բանակը դարձավ ողջ հայկական պետության ամենակայուն, կենսունակ մասը և պետականության ժամանակավոր կորստի շրջանակներում անգամ պահպանեց իր որակական բարձր հատկանիշները և մշտապես մնաց անպարտելի (Նկ. 19)։

    Դրան հակառակ, երկրի բնակչության ճնշող մեծամասնությունը օտարվեց երկրի պաշտպանության գործից: Պարտականություններից ազատվելը պետք է բերեր նաև բնակչության լայն խավի իրավունքների կրճատմանը, և բնակչությունը հեռացվեց երկրի կառավարման գործից: Հայ շինականը, մնալով ազատ և ունենալով համայնքում իր առորյա հարցերը լուծելու բացարձակ իրավունք, այլևս չէր կարող ազդել պետության ճակատագրի վրա: Բարձր ապահովվածությունը, որը ձեռք էր բերվում սեպուհ ազատների միջոցով ու պետության կառավարումից հեռացվելը, բնակչության մեծամասնության մոտ ժամանակի ընթացքում ձևավորեցին անտարբերություն պետության ճակատագրի հանդեպ և դրանով հայը սկսեց խորթանալ իր իսկ պետությունից։ Խիստ բացասական էր նաև այն, որ թուլացավ կապը իշխող վերնախավի և բնակչության միջև։ Այս բոլորի հետևանքով հայը կարողանում էր ամեն պարագայում պահպանել իր ներքին ինքնուրույնությունը, քանի որ դեռ կային, գործում էին հայ նախարարներն ու սեպուհները, իսկ նրանց բացակայության դեպքում հայը կորցնում է իր ինքնապաշտպանողական բնազդը։

    Այժմյան շրջանում վիճակը մնում է նույնը։ Բնակչության ճնշող մեծամասնությունը չի ցանկանում իր վրա վերցնել իրեն հասանելիք իրավունքներն ու պարտականությունները, և հուսալ, որ կարճ ժամանակահատվածում կարելի է այն ուղղել՝ մանկամտություն է։ Միակ ճանապարհը բնակչության և իշխանության միջև կապող օղակ ստեղծելն է։ Դա է պատմության պահանջը։

     

     
    Նկ.19 Մեզ հասած հնագույն զորանամակ (զորքերի դասավորման կարգ)

    տուն

    IV գլխի եզրակացություններ

    Ք.ա. 6-րդ դարի վերջն ու 5-րդ դարի սկիզբը բեկումնային եղավ ոչ միայն Առաջավոր Ասիայի, այլև ողջ մարդկության հետագա զարգացման համար: Իրարից անկախ ձևավորվեցին երկու կառավարման ձևեր: Բալկանյան թերակղզում ձևավորված հունական քաղաք պետություններում հիմնվեց փողի գերիշխանություն, որի պայմաններում հարստացած դեմոսի վերնախավը հիմնեց փողի կառավարման իր մոդելը' հանձին Աթենական դեմոկրատիայի: Արևելքում արիական ծագման ժողովուրդները փորձեցին հիմք դնել իրենց միավորված պետությանը, և մշտապես շարունակվող պատերազմների հետևանքով ձևավորվեց իր ժողովրդից կտրված պրոֆեսիոնալ բանակ, որը հաստատեց իր գերիշխանությունը Առաջավոր Ասիայում: Երկու կառավարման ձևերն էլ, չնայած առաջին հայացքից թվում էին տարբեր, անգամ հակամարտող, իրենց ներքին էությամբ մնում էին նույնը, քանի որ հիմքում ունեին նյութապաշտությունը, և փոքրամասնության արհամարհանքը մեծամասնության նկատմամբ: Երկու համակարգերն էլ նպատակ ունեին տարածվելու, նոր շահույթի աղբյուրներ ձեռք բերելու համար: Եթե դրան հասնելու համար Աքեմենյան Պարսկաստանը դիմում էր բացահայտ զավթումների, ապա հունական պոլիսները գործում էին, թաքնված միջոցներով, ցանկանալով իրենց ճանապարհից հեռացնել հակառակորդին ուրիշի ձեռքով: Աթենքի ու նրա դաշնակիցների դրդումով և բացահայտ աջակցությամբ սկսված Փոքր Ասիական հունական քաղաքների ապստամբությունը առիթ դարձավ հույն-պարսկական պատերազմի, որն ի վերջո ողբերգական հետևանքներ ունեցավ երկու կողմի համար էլ: Աքեմենյան տերությունը, որը վերջնականապես դարձել էր տիպիկ արևելյան բռնապետություն, այլևս չկարողացավ պահպանել իր թվացյալ ամբողջականությունն ու հզորությունը, և սկսեց արագ քայքայվել: Հունական պոլիսները, որոնք հաղթանակ էին տարել ու պահպանել իրենց անկախությունը, ընկան Աթենքի գերիշխանության տակ և սկսեցին ենթարկվել բիրտ շահագործման: Աթենքի դրամատեր վերնախավը, մշտապես մտածելով իր եկամուտների ավելացման մասին, ի վերջո տասնհինգամյա ծաղկումից հետո իրեն ու հունական քաղաք պետություններին ներքաշեց Պելոպոնեսյան եղբայրասպան պատերազմի մեջ, թաղելով հույն ժողովրդի լավագույն զավակների նվիրական երազանքը՝ հույն ժողովրդին տեսնել միավորված: Այս պատերազմի հետևանքներն այնքան ողբերգական էին, որ դարեր հետո էլ բազմաթիվ հույներ գտնում էին, որ Հունաստանի համար չարյաց փոքրագույնը կլիներ նրա պարտությունն ու մտնելը Աքեմենյան Պարսկաստանի կազմի մեջ: Պատերազմի հետևանքով ծաղկուն թերակղզին վերածվեց անապատի, և բնակչության ճնշող մեծամասնությունը չէր կարող կերակրել իրեն: Շարունակվող պատերազմի հետևանքով բնակչության ճնշող մեծամասնությունը դարձավ պրոֆեսիոնալ զինվոր և ստիպված էր իր բախտը փորձել աշխարհի տարբեր մասերում: Ազգային ողբերգություն էր այն, որ Սպարտայի ութսունամյա թագավոր Ագեսիլայոսը ստիպված էր, որպես վարձկան, գնալ կռվելու Եգիպտոս: Այս երկու համակարգերի խոր ճգնաժամը նրանց գոյությունը դարձնում էր անհնարին: Հունական քաղաքներում տապալվեցին դեմոկրատական կառավարումները, և նորից հաստատվեց բռնապետություն, բայց վերջիններս չունեին այլևս ժողովրդի վստահությունը, և հենվում էին միայն վարձկան, բիրտ ուժի վրա: Աքեմենյան Պարսկաստանում հաստատված բռնապետությունը նույնպես չէր կարող իրեն արդարացնել: Հսկայական բանակը, մեծ, ուռճացած պետական ապարատը, ավելի շատ խոչընդոտում էր, քան օգնում երկրի պահպանմանը: Երկու կառույցների ոչնչացման համար էլ անհրաժեշտ էր մի արտաքին ազդակ, որը պետք է վերջ դներ պատմության այդ երկու անհաջող մոդելներին: Հայաստանը չնայած աշխարհագրական առումով մոտ էր գտնվում այդ պատմական փոթորկալից դեպքերին, բայց կարողացավ զերծ մնալ կտրուկ փոփոխություններից և երկար ժամանակ պահպանեց իր պետական դիմագիծը: Սա է պատճառը, որ հույն հնագույն պատմագիրները մինչև Ք.ա. 3-րդ դարի սկիզբը քիչ են անդրադարձել հայերին ու Հայաստանին, իսկ այն հայ զորավարները, որոնք մասնակցել են հույն-պարսկական պատերազմին, դիտվել են որպես պարսիկներ: Վիճակը կտրուկ փոխվեց Ք.ա. 3-րդ դարում, երբ հույն վարձկան զինվորներից եկող վտանգը կախվեց Հայաստանին հարևան շրջանների վրա: Հայաստանը ձեռնամուխ եղավ, նոր, կանոնավոր բանակի ստեղծմանը, որով պետք է բացատրել Փոքր Ասիայում ձեռք բերած հաջողությունները: Սակայն նոր բանակի ձևավորումը Հայաստանի համար ունեցավ ծանր հետևանք: Սկսեց թուլանալ կապը բնակչության տարբեր դասերի միջև: Դեռևս Ք.ա. 17-րդ դարում հզորացող զինվորականությունը կարողացավ չեզոքացնել քուրմ-մտավորականի ազդեցությունը, որով երկրի կառավարումն անցավ զինվորականության ձեռքը և կրոնապետություններին փոխարինելու եկավ զինվորական պետության ձևը: Այժմ բանակը, դառնալով փակ կաստա, շինական դասին հեռացրեց երկրի կառավարումից և արիական բրգաձև հասարակության մեջ, մեր կողմից արդեն մատնանշած՝ շինական, զինվոր, քուրմ, աստիճանների մեջ կապը վերջնականապես խզվեց: Երկրի ճակատագիրը ամբողջությամբ հանձնվեց զինվորականությանը հանձինս նախարարների, որի համար էլ ճիշտ է Մանանդյանը, երբ գրում է, որ Հայկական երկիրը ոչ թե թագավորական էր, այլ նախարարական: Այսպիսի կառույցը կարողացավ դիմանալ մինչև Ք.հ. 13-րդ դարը, ու դա ավելի շատ երկար է, քան մեկ այլ կառույց մեր տարածաշրջանում, բայց բավական էր, որ մոնղոլները, տիրելով երկրին, ոչնչացնեն մեր, դարերով ձևավորված, փակ զինվորականությանը, որ Հայաստանը, ունենալով մարդկային մեծ ռեսուրսներ դադարեր գոյություն ունենալուց որպես քաղաքական ուժ:

    V Գլուխ

    Ալեքսանդր Մակեդոնացու արշավանքը և Հայաստանը

    տուն

    1.  Մակեդոնիան և Հունաստանը

    Մակեդոնիյան գտնվում է Բալկանյան թերակղզու հյուսիսում: Մակեդոնացիները ունենալով դորիական ծագում, իրենց լեզվով և որոշ սովորություններով մոտ էին հույներին: Մինչև Ք.ա. 5-րդ դարը Մակեդոնիյան պահպանել էր իր նախնական ապրելակերպը, որը ձևավորվել էր արիական ցեղերի մեծ արշավանքի ժամանակ: Երկրի թագավորը իրականում հանդիսանում էր զորքերի գլխավոր հրամանատարը, որին ընտրում էին զորքերի ընդհանուր ժողովում և միայն պատերազմի ժամանակ էր, որ թագավորն ուներ անսահմանափակ իշխանություն: Խաղաղ ժամանակ թագավորն ուներ մեծ հեղինակություն, բայց բոլոր հարցերը քննարկում և լուծում էր ավագների ժողովի հետ միասին: Մակեդոնական թագավորները հնագույն ժամանակներից հյուրընկալության օրենքով կապված էին Աթենք պոլիսի հետ:

    Մակեդոնիայում բացակայում էր մասնավոր առևտուրը, իսկ պետական մակարդակով Մակեդոնիան փայտ և մետաղ էր արտահանում Հունաստան նավաշինության համար: Ք.ա. 5-րդ դարից սկսվեց հունական բարքերի թափանցումը Մակեդոնիա: Նյութականությունը և հունական բարքերը պարարտ հող գտան մակեդոնական վերնախավի շրջանում և արքունիքում: Դրան նպաստում էր հույն մտավորականների և արվեստագետների մեծ քանակը, որոնք թափանցում էին Մակեդոնական արքունիք:

    Մակեդոնական թագավորի ազգական Փիլիպը, որը երկար ժամանակ ապրել էր Հունաստանում և յուրացրել հունական հոգեբանությունն ու ապրելակերպը, գահընկեց արեց իր անչափահաս ազգականին, որի խնամակալն էր և զավթեց գահը: Նա թագավոր օծվեց Փիլիպ IIանունով: Փիլիպը կարողացավ վերակազմավորել բանակը, որի վրա հենվելով, թագավորական իշխանությունը դարձրեց բացարձակ: Նրա անվան հետ է կապված արիական հին համակարգի հիման վրա մակեդոնական փաղանգի ստեղծումը, որին պարտական է Ալեքսանդր Մակեդոնացին իր հաղթանակների համար:

    Մակեդոնիայի հզորացումը համընկավ Հունաստանում սկսված խոր քաղաքական ճգնաժամի հետ: Հույն մտավորականները և հունական պոլիսների ղեկավարները հասկանում էին, որ Հունաստանը ի վիճակի չէ դուրս գալ ստեղծված վիճակից առանց դրսի ազդեցության: Այս պայմաններում Աթենքում և մյուս պոլիսներում ձևավորվում են երկու հակադիր խմբավորումներ՝ մակեդոնամետ և պարսկամետ:

    Երկրորդ խմբի մեջ մտնում էին այն պոլիսները և քաղաքական գործիչները, որոնք հասկանալով, որ թուլացած Աքեմենյան Պարսկաստանը չի կարող սպառնալ իրենց ինքնուրույնությանը, ցանկանում էին Պարսկաստանի հովանու տակ միավորել Հունաստանը և դրանով ապահովել երկրի խաղաղ զարգացումը: Դրան հակառակ առաջին խմբավորումը, որի մեջ մեծ թիվ էին կազմում Փիլիպի կողմից կաշառված պաշտոնյաներն ու զինվորականությունը, երկրի միավորումը տեսնում էր Մակեդոնական պետության կազմում: Այս խմբավորումը նպատակ ուներ նաև Մակեդոնիայի հետ միավորվելու շնորհիվ հասնել այնպիսի ռազմական հզորության, որ հնարավոր կլիներ ճգնաժամից դուրս գալ, դեպի Ասիա կատարվող արշավանքների միջոցով: Այս խմբավորման ձգտումներն է արտահայտում ժամանակակիցը, գրելով՝ «Հողի կարիք ունեցող գյուղացիությունը կստանա անծայրածիր հող, թափառաշրջիկները Հելլադան ծվատելու փոխարեն իրենց գործունեության ոլորտ կգտնեն Ասիայում: Հաղթանակը ծաղկում կբերի նրանց ով կմնա տանը և հարուստ ավար կտա զինվորին»: Այդ շրջանում բնակչության մեծամասնություն կազմող դեմոսը անտարբեր էր երկրի ճակատագրի նկատմամբ: Դեմոսը գլխավորապես կազմված էր ունեզրկված բնակչությունից, որի համար թալանով հարստացած վերնախավը նույնացվում էր պետության հետ: Հասարակության մեջ մեծ ուժ էր ներկայացնում զինվորականությունը, որի համար փրկություն էր Հունաստանի միացումը Մակեդոնիային: Այս դեպքում զինվորականությունը կներգրավվեր մակեդոնական բանակ և բաժին կստանար խոստացված թալանից: Դեմոսի կազմում քիչ չէին նաև պորտաբույծները, որոնք, ապրելով պետության ու հարուստների ողորմության հաշվին, չէին ցանկանում իրենց վրա վերցնել որևէ պարտականություն, առավեւ ևս վտանգել կյանքը, հանուն երկրի պաշտպանության:  

    Փիլիպը իր լրտեսների ու կաշառված հույն պաշտոնյաների միջոցով քաջատեղյակ էր Հունաստանի ներքին վիճակին: Պոլիսներում չէին դադարում խայտառակ մերկացումներն ու աղմկալի դատավարությունները: Քաղաքական հակառակորդներն իրար մեղադրում էին անբարոյականության, կաշառակերության ու հայրենիքի դավաճանության մեջ, իսկ Փիլիպը սպասում էր իր ժամին:

    Ք.ա. 339թ. հունական պոլիսների մեջ սկսվեց հերթական եղբայրասպան պատերազմը, որից օգտվելով Փիլիպը գրավեց Հյուսիսային Հունաստանից դեպի Կենտրոնական Հունաստան տանող անցումները: Անցումների գրավման լուրը մեծ աղմուկ առաջացրեց Հունաստանում, բայց արդյունքը չնչին էր: Ընդհանուր վտանգի պայմաններում թշնամանքն այնքան մեծ էր, որ հունական պոլիսները չկարողացան միավորվել: Ք.ա. 338թ. Քերոնիայի ճակատամարտում մակեդոնական փաղանգը ջախջախիչ պարտության մատնեց հունական զորքին: Ճանապարհը դեպի Աթենք բաց էր, բայց Փիլիպի նպատակը ոչ թե հունական պոլիսների ոչնչացումն էր, այլ միավորումն իր տիրապետության տակ, նոր գրավումներ իրականացնելու համար: Ք.ա. 337թ. Փիլիպի առաջարկությամբ Կորնթոսում տեղի ունեցավ հունական պոլիսների ընդհանուր ժողով: Ժողովը ստեղծեց համահունական խորհուրդ, որի նստավայրը հայտարարվեց Կորնթոսը: Ողջ Հունաստանում հայտարարվեց ընդհանուր հաշտություն: Համահունական խորհուրդը պետք է ապահովեր Հունաստանում անվտանգ ծովագնացությունը և առևտուրը: Բոլոր պոլիսներում արգելվում էր անօրինական մահապատիժները, ունեցվածքի բռնագրավումը: Կորնթոսի խորհուրդը պետք է հետևեր և թույլ չտար, որ պոլիսներում հեղաշրջումներ իրականացնեին, որի համար արգելվում էր ստրուկների մասսայական ազատումը և պարտքերի ներումը: Բոլոր պոլիսների միջև արգելվում էին պատերազմները:

    Փիլիպ II-ը «ընտրվեց» միացյալ զորքերի հրամանատար, և անկախ բնակվելու վայրից, հույներին արգելվում էր կռվել Փիլիպի զորքերի դեմ կամ օգնել այն բանակին, որի դեմ կռվում էր Փիլիպը:

    Այս քայլերով չնայած չէին լուծվում այն արմատական հակասությունները, որ գոյություն ունեին Հունաստանում, բայց հաստատվում էր համեմատաբար կայուն քաղաքական վիճակ, որը հնարավորություն կտար Փիլիպին շարունակել իր նվաճումները:  

    Ք. ա. 336թ. Փիլիպը տաղանդավոր զորավար Պարմենյոնի գլխավորությամբ 10 հազարանոց մի բանակ ուղարկեց Փոքր Ասիա: Ինչ խնդիր էր դրված այս բանակի առջև, այժմ պարզելն անհնարին է: Որոշ ուսումնասիրողներ գտնում են, որ Փիլիպը նպատակ ուներ այդ բանակի օգնությամբ հենակետեր գրավել Փոքր Ասիայում, որով կապահովվեր ողջ բանակով անվտանգ ափ դուրս գալը: Հավանական է նաև, որ Փիլիպը մտադիր չէր մեծ պատերազմ սկսել, այլ օգտվելով Պարսկաստանում սկսված խառը վիճակից, ցանկանում էր գրավել Փոքր Ասիայի հունական քաղաք պետությունները: Պարսկաստանում գահ էր բարձրացել Դարեհ III-ը, որը ստիպված էր պայքար մղել իր դիրքերը ամրապնդելու և Եգիպտոսում շարունակվող ապստամբությունը ճնշելու համար: Փիլիպի ծրագրերը մնացին անկատար, որովհետև դավադրաբար սպանվեց 46 տարեկանում: Արքայասպանները տեղում բռնվեցին, բայց սպանվեցին արքայազն Ալեքսանդրի ձեռքով, որի հետևանքով այդպես էլ անհայտ մնաց սպանության դրդապատճառները: Այժմ անհնարին է պարզել' մարդասպանները գործել էին անձնական թշնամանքից ելնելով, թե կաշառված էին Փիլիպի նախկին կնոջ, Ալեքսանդրի մայր՝ Օլիմպիադայի կողմից:

    Փիլիպի մահից հետո գահն անցավ քսանամյա Ալեքսանդրին, որը ստացել էր հունական կրթություն: Նա հունական կրթությանը զուգահեռ յուրացրել էր հունական հարաբերություններին հատուկ չհիմնավորված դաժանությունը և արհամարհանքը մարդու կյանքի հանդեպ: Նա դեռ 16 տարեկան էր, երբ հոր բացակայության պայմաններում դաժանորեն ճնշեց երկրում սկսված ապստամբությունը և ավերեց ապստամբների ողջ քաղաքը: Իր որդիով հպարտացող Փիլիպը տասնութամյա Ալեքսանդրին Քերոնեայում վստահեց մակեդոնական բանակի ձախ թևը: Մինչև վերջ էլ անհայտ կմնա Ալեքսանդրի հնարավոր կապը իր հոր մահվան հետ, բայց փաստ է, որ Փիլիպի երկրորդ ամուսնությունից հետո գահի նոր հավակնորդ հանդես գար, որը երբեք չէր կարող թույլ տալ փառամոլ Ալեքսանդրը:

    Փիլիպի մահից հետո հունական պոլիսները փորձեցին ազատագրվել մակեդոնական գերիշխանությունից: Ազատագրական շարժումը գլախավորում էր Թեբե պոլիսը. Ալեքսանդրը թույլ չտվեց, որ ապստամբությունը տարածվի, և այն դաժանորեն ճնշեց: Թեբեն ավերվեց, իսկ բնակչությունը ոչնչացվեց: Տաճարներում թաքնվել էին փոքրաթիվ կանայք, ծերեր ու երեխաներ: Հնագույն ժամանակներից տաճարներում թաքնված հանցագործներն անգամ համարվում էին աստվածների հովանավորության ներքո և անձեռնմխելի: Հունական կրթություն ստացած Ալեքսանդրին չվախեցրեց աստվածների զայրույթը, և նրա հրամանով տաճարներում գտնվողները ոչնչացվեցին տեղում: Հրաշքով փրկված փոքրաթիվ քաղաքացիները վաճառվեցին ստրկության: Ողջ Հունաստանը լուռ տարավ այդ պատիժը և չբողոքեց նաև այն ժամանակ, երբ Ալեքսանդրը վերացրեց այն ձևական ինքնուրույնությունը, որ Փիլիպը տվել էր պոլիսներին: Որպես պետական կառույցներ, պոլիսները վերացվեցին և մտան Մակեդոնական կայսրության մեջ:

    տուն

    2. Ալեքսանդր Մակեդոնացու արշավանքը

    Ալեքսանդրը, որին տրվեց Մակեդոնացի մականունը, բարձրանալով Մակեդոնիայի գահին, հետ կանչեց  Փիլիպի ուղարկած (Փոքր Ասիա)10 հազարանոց բանակը, որը հասել էր բավական շոշափելի հաջողությունների: Այս քայլը Պարսկական արքունիքում ընդունվեց մեծ ուրախությամբ, համարելով, որ Մակեդոնիան հրաժարվել է արևելք արշավելու Փիլիպի ծրագրից: Պարսկական վերնախավը հանգստանալով, ոչինչ չարեց արևմտյան սահմաններն ամրապնդելու համար: Հավանաբար պարսկական պաշտոնյաներից շատերն էին տեսնում, որ Պարսկաստանը հետ է մնացել ոչ միայն իր բանակի զինվածության աստիճանով, այլև բանակի կազմավորման ու մարտ վարելու ունակությամբ: Պարսկական բանակը շարունակում էր հույսը դնել իր թվային գերազանցության վրա, բայց վաղուց վեր էր ածվել վատ զինված խառնամբոխի, որը որևէ արժեք չուներ արժանավոր հակառակորդի դեմ կռվելիս:

    Ք. ա. 334թ. լավ նախապատրաստվելուց հետո մակեդոնական բանակը հանկարծակի մտավ Փոքր Ասիա և սկսեց շարժվել դեպի արևելք: Մակեդոնական բանակը, որի հիմքը դրել էր Փիլիպը, իրենից ներկայացնում էր լավ զինված, մարտունակ զինվորների ամբողջություն, որի ամեն մի անհատը ոչ միայն պատրաստ էր կռվելու իր հրամանատարի հրամանի համաձայն, այլև հրամանատարի ձեռքի թեթև շարժումից հասկանալ հրամանը և կատարել այն ամենայն ճշտությամբ:  Այդ մարտունակ բանակը առաջնորդում էին մի շարք տաղանդավոր, փորձառու հրամանատարներ, որոնք իրենց գործունեությունը սկսել էին դեռևս Փիլիպի հետ և ամբողջ հոգով նվիրված էին իրենց գործին:

    Բանակի թվաքանակը այժմ որոշել անհնարին է, որովհետև պահպանվել են միայն մակեդոնական զորավարների և հույն պատմիչների բերած տեղեկությունները, որոնք, մեղմ ասած, հավատ չեն ներշնչում: Ըստ այդ աղբյուրների, արշավանքի սկզբնական շրջանում, Ալեքսանդրն ուներ 30 հազար հետևակ և 5 հազար հեծելազոր, որին միացել էին հունական 7 հազարանոց հետևակային և 6 հազարանոց հեծելազորային ուժերը: Բանակն ուներ 160 նավ, գումակ և քաղաքներ գրավելու համար նախատեսված մեքենաներ: Ալեքսանդրը ստեղծել էր զինվորական շտաբ, որի մեջ ընդգրկված էին աշխարհագրագետներ և հետախույզներ: Նրանք պետք է ոչ միայն տեղեկություններ հավաքեին հակառակորդ բանակի մասին, այլև ուսումնասիրեին այն վայրերը, որտեղով անցնելու էր բանակը կամ հնարավոր էր խոշոր ընդհարում հակառակորդ բանակի հետ: Բանակում կային նաև պատմագիրներ, փիլիսոփաներ և գիտության այլ ճյուղերի ներկայացուցիչներ: Նրանք տեղեկություններ պետք է հավաքեին մինչ այդ հույներին անծանոթ երկրների մասին և որոշեին այդ երկրների հարստության հնարավոր քանակը: Այս արշավանքը լավ մտածված, հեռավոր նպատակներ հետապնդող գործողություն էր, որով արևմուտքում ծագած խոր ճգնաժամը փորձ էր արվում լուծել արևելքի անսահմանափակ մարդկային ու բնական հարստությունների հաշվին: Զավեշտալին այն է, որ նույն Ալեքսանդր Մակեդոնացին, որը Թեբե քաղաքում ոչնչացնում էր սրբավայրերը, պղծում տաճարներն ու արհամարհում սրբազան օրենքները, արշավանքի սկզբում նշում է, որ իր արշավանքի նպատակը Աթենքի Ակրոպոլիսի ավերման վրեժը լուծելն է:

    Հունական, իսկ հետո Հռոմեական պատմագիրների ջանքերով մի լուսապսակ է ստեղծվել Ալեքսանդր Մակեդոնացու և նրա արշավանքի շուրջը: Այժմ շատ դժվար է ընթերցողին հասցնել այն բացահայտ բացասական հետևանքները, որ ունեցավ հունա-մակեդոնական արշավանքը Ասիայի համար ընդհանրապես և Հայաստանի համար մասնավորապես: Որքան էլ իրականությունը թվա անհավանական, մենք ստիպված ենք անդրադառնալ այս արշավանքի հետևանքներին: Մակեդոնիան, որը դարերով ընկած լինելով հզոր Պարսկաստանի ու Հունաստանի միջև, կրել էր նրանց ազդեցությունը, կարճ ժամանակահատվածում ենթակա երկրից վեր է ածվում իշխող, իր կամքը թելադրող գերտերության: Որքան էլ բարձր լինեին մակեդոնական վերնախավի փառամոլ ձգտումները և որքան էլ մակեդոնացիներն էին, առաջին հայացքից, դեպի արևելք շարժման ղեկավարները, միևնույնն է, հույներն էին մնում նրանց հոգեվոր առաջնորդներն, իրենց աշխարհընկալմամբ և ձևավորված փիլիսոփայությամբ: Մակեդոնական վերնախավի մեծ մասը, ինչպես և Ալեքսանդրը, հունական կրթություն էին ստացել: 

    Ալեքսանդր Մակեդոնացու ուսուցիչը եղել է Պլատոնի աշակերտ Արիստոտելը, մարդ, որի աշխատությունները քչերն են կարդացել, բայց երևի ավելի քչերը կգտնվեն, որոնք չեն սիրում նրանից մեջբերումներ անել: Արիստոտելը Մակեդոնական արքունիքի գլխավոր բժշկի որդին էր, որը քսան տարի սովորել էր Պլատոնի հիմնած դպրոցում: Արիստոտելը ծանոթության շնորհիվ դարձավ արքայազն Ալեքսանդրի ուսուցիչը և, խորհրդականը: Այդ տարիներին Արիստոտելը կարողացավ մեծ հարստություն կուտակել և վերադարձավ Աթենք, որտեղ հիմնեց իր դպրոցը: Աթենական դեմոկրատիան այդ շրջանում մտել էր խոր ճգնաժամի փուլ, և բազմաթիվ այլ հարցերի հետ Արիստոտելին հուզող գլխավոր խնդիրը դարձավ ճգնաժամից դուրս գալու ճանապարհ գտնելը: Արիստոտելը նաև ծարավ էր փառքի, որին հասնելու համար չէր խորշում անգամ իր աշակերտների աշխատությունները յուրացնելուց. «Նրա աշակերտները հավաքում էին տեղեկություններ կենսաբանությունից, բուսաբանությունից, տիեզերագիտությունից և ֆիզիկայից, պատմությունից, տնտեսագիտությունից, բարոյագիտությունից, պոետիկայից և ուրիշ գիտություններից, իսկ Արիստոտելը այդ տեղեկությունները համակարգում էր և գրում էր ընդհանրացնող աշխատություններ: Հավանաբար նա իր անվամբ է գրել նաև որոշ աշխատություններ գրված իր աշակերտների կողմից, որոնք ինքը ստորագրել է, այլ պարագայում անհնարին է բացատրել, որ Ալեքսանդրյան գրադարանում Արիստոտելի անվամբ էին նշվում փաթեթների մի խոշոր մասը»:

    Մեզ համար շատ ավելի կարևոր է քննարկել այն դերը, որ Արիստոտել մտածողը ունեցել է մարդկության հետագա հոգեվոր և քաղաքական զարգացման վրա:

    Ինչպես տեսանք վերևում, Պլատոնի աշխարհընկալումը հենվում էր արևելյան, ավելի կոնկրետ՝ հայկական աշխարհաճանաչման վրա: Ի տարբերություն Պլատոնի, Արիստոտելը չէր ընդունում աշխարհի բաժանումը ոգու, հոգու և նյութի: Ըստ Արիստոտելի գոյություն ունի միայն նյութական աշխարհը, և մարդուն տրված է բավարարել իր եսասիրական ձգտումները, որոնք գալիս են բնության կառուցվածքից: Նա գտնում էր, որ մարդու զգայարանները կատարյալ են, որի շնորհիվ էլ կարելի է ուսումնասիրել և վերջնականապես բացատրել մեզ շրջապատող բնությունը և բնական երևույթները: Էգոիզմի (եսասիրության) բնական լինելը չի խանգարում մարդուն սիրել իր շրջապատը, քանի որ ամեն մարդ ցանկանում է մտերիմներ ունենալ: Այս պարագայում, ըստ Արիստոտելի, կարևոր է դառնում ճիշտ սովորությունների ձևավորումը և դրա հիման վրա մատաղ սերնդի կրթությունը: Արա միջոցով Արիստոտելը գտնում էր, որ կարելի է ստեղծել զարգացող, համերաշխ հասարակություն:

    Այս տեսակետների վրա էր հենված նաև հասարակական հարաբերությունների Արիստոտելի համակարգը: Այն ամբողջությամբ նյութական է և դասակարգային: Նրանում կարևոր տեղ է տրվում մարդկանց պարտադիր բաժանմանը ազատների ու ստրուկների, որոնք տարբերվում են «ըստ իրենց բնույթի»: Նա գտնում էր, որ միայն պետությունն է ի վիճակի ապահովել անհատ մարդու, քաղաքացու նյութական բարեկեցությունը և անձնական ազատությունը: Քաղաքացի կատեգորիայի մեջ Արիստոտելը չէր մտցնում ոչ միայն ստրուկներին, այլ նաև ոչ հելլեններին, որոնց ըստ Արիստոտելի, տրված չէ ինքնուրույն մտածելու ընդունակությունը, և նրանց գոյության իմաստը հրամանները հասկանալն ու կատարել է:

    Պետության լավագույն ձևը քննարկելիս Արիստոտելը ուսումնասիրել է այդ շրջանում գոյություն ունեցող պետությունների կառավարման բազմաթիվ ձևեր: Նրա աշակերտները նկարագրել են 158 պետությունների կառավարման ձևեր, բայց մեզ է հասել կամ մեզ են հասցրել միայն Աթենական պոլիսի կառավարման մոդելը: Հավաքված նյութերը վերլուծելով, Արիստոտելը եզրակացնում է, որ էական չէ թե ով է գտնվում իշխանության ղեկին՝ անհատը, արիստոկրատիան, թե դեմոսը: Երկրի բարգավաճումն ու զարգացումը, բնակչության բարեկեցության աստիճանը ուղիղ համեմատական է այն քաղաքացիների քանակին, որոնք իրենց անձնական շահի հետ կարևորում են նաև հասարակական շահը: Հասարակական շահի բացակայության դեպքում Հայր-միապետին գալիս է փոխարինելու բռնապետը, արիստոկրատիային՝ օլիգարխը, իսկ դեմոսի իշխանության փոխարեն առաջանում է ամբոխի կառավարում և քաոս:

    Արիստոտելն առաջինն էր, որ գիտական հիմքերի վրա ուսումնասիրեց դասակարգային պետության կառավարման մոդելը և հասարակության կայունության համար միջին խավի գոյության անհրաժեշտությունը: Նա, ուսումնասիրելով հունական պոլիսների բնակչության առանձին խավերին, եզրակացրեց, որ ո՛չ հարուստները, և ո՛չ աղքատները չեն կարող լինել նվիրված քաղաքացիներ: Առաջինները, ապրելով ճոխության մեջ, դառնում են սրիկաներ ու լպիրշներ: Երկրորդ խումբը, մշտապես ապրելով աղքատության և կարիքի մեջ, ստիպված է ամեն օր մտածել հացի մասին, որի հետևանքով էլ դառնում են ստորաքարշներ ու ծախվածներ: Չքավորությունն իր ապրելակերպի հետևանքով ժամանակի ընթացքում սկսում է նմանվել ստրուկի և իր հոգեբանությամբ չտարբերվել ստրուկից: Այս բոլորից հետո պարզ է, որ ակտիվ, ազնիվ քաղաքացիներ ունենալու համար անհրաժեշտ է ստեղծել միջին խավ, որն իր նյութական վիճակով կախում չունի ուրիշից, բայց և բավարարվելով իր ունեցվածքով, չի գողանա համաքաղաքացու կամ պետության ունեցվածքը: Արիստոտելի ստեղծած համակարգը դասական մոդել է և նրանում իրավունքների և պարտականությունների խիստ բաժանում կա: Քաղաքացիություն տրվում էր միայն մտավորականությանը և զինվորականությանը: Գյուղացիությունը, արհեստավորները և առևտրականները համարվում էին ազատներ, բայց չէին համարվում լիարժեք քաղաքացիներ և չէին մասնակցում պետության կառավարմանը: Արիստոտելը գտնում էր, որ ով ձգտում է անհատական շահի, չի կարող լինել արդար ու բարեսիրտ և մտածել հասարակության բարօրության մասին: 

    Արիստոտելը ոչ միայն ստրուկներին, այլ նաև մյուս ազգերին համարում էր ոչ լիարժեք մարդիկ և գտնում էր, նրանք պետք է ենթարկվեն հույներին, որով հույները կկարողանան զարգացնել «բարբարոս» ժողովուրդներին: Բնական է, որ Հունաստանում միջին դասի ձևավորումը պետք է իրականացվեր «կենսական տարածքների» գրավումով և տեղի ժողովուրդների ստրկացումով:

    Արիստոտելի գաղափարներով տոգորված, նրա աշակերտ Ալեքսանդրը սկսեց իր արշավանքը դեպի արևելք:

     

    Լուր առնելով թշնամական բանակի ներխուժման մասին, Փոքր Ասիայի սատրապները, մեծ ուշացումով, փորձեցին կազմակերպել երկրի պաշտպանությունը: Մեզ հասած հունական աղբյուրների համաձայն, պարսկական զորավարներից միայն հույն վարձկան զորքերի հրամանատար Մեմնոնն էր, որ հասկացավ վիճակի լրջության աստիճանը և առաջարկեց նահանջել, իսկ այն բոլոր տարածքները, որտեղով կարող էին անցնել Մակեդոնական զորքերը, այրել, խոչընդոտելու համար թշնամու առաջխաղացումը: Չնայած պարսկական զորքերը հակառակորդից թվաքանակով անհամեմատ քիչ էին, բայց պարսկական հրամանատարությունը որոշեց ճակատամարտ տալ Գրանիկոս գետի ափին, որը փակում էր Մակեդոնական զորքի առաջխաղացման ճանապարհը: Մակեդոնացիները, չնայած մեծ զոհերին, կարողացան անցնել գետը. «Այստեղ էլ բացահայտվեց Ալեքսանդրի զինվորների գերազանցությունը: Նրանք ոչ միայն ավելի ուժեղ և փորձառու էին, այլև զինված էին ոչ թե տեգերով, այլ հոնի փայտից կոթ ունեցող ծանր նիզակներով»: Երկար, մինչև 5 մետր երկարություն ունեցող նիզակներով մակեդոնացիները կարողացան գետի ափից հետ շպրտել պարսիկներին և գետնանցում կատարել: Ամրանալով Փոքր Ասիայում, Մակեդոնացին սկսեց իր կողմը գրավել տեղի հունական պոլիսների բնակչությանը: Նրա հրամանով այդ պոլիսներում վերացվում էր բռնապետական իշխանությունը և հանձնվում դեմոսին: Այս քայլով Ալեքսանդրը կարողացավ իր կողմը գրավել պոլիսների վերնախավին և փակեց պարսկական նավատորմի մուտքը Փոքր Ասիա: Փոքր Ասիայի կառավարիչների դանդաղկոտությունն ու բացահայտ դավաճանությունը հնարավորություն տվեց Ալեքսանդր Մակեդոնացուն համալրել իր բանակը տեղի հույներով և նոր ժամանած թարմ մակեդոնական ուժերով ու առանց դիմադրության շարժվեց առաջ. «Երբ մինչև Սարդես դեռ 70 ասպարեզ կար, նրան ներկայացավ Միթրենը՝ Սարդես միջնաբերդի թյուրարքոսը, ինչպես նաև քաղաքի նշանավոր մարդիկ: Նրանք հանձնեցին Սարդեսը, իսկ Միթրենը հանձնեց միջնաբերդը և այնտեղ գտնվող գանձերը»: Մակեդոնացին մտավ Կիլիկիա: Այնտեղ ժամանած Դարեհը որոշեց ճակատամարտ տալ Իսոս քաղաքի մոտ: Այստեղ, ըստ հույն պատմիչների պարսկական բանակը ավելի շատ էր, բայց ջախջախիչ պարտություն կրեց: Պարտության պատճառը ոչ միայն պարսկական զորքերի վատ մարզված և զինված լինելն էր, այլ նաև պարսկական զորավարների ապաշնորհությունը և անտարբերությունը երկրի ճակատագրի հանդեպ: Պարսկական բանակը խուճապահար ցրիվ եկավ և Դարեհ III-ը փոքրաթիվ ուժերով փախավ, թշնամուն թողնելով իր մորն ու կնոջը: Ալեքսանդր Մակեդոնացին Դարեհին հետապնդելու և Պարսկաստան ներխուժելու փոխարեն շարժվեց Ասորիք՝ Փյունիկիա, որով ժամանակ տվեց Դարեհին նոր բանակ հավաքելու: Այս ռազմական կոպիտ սխալը կարելի է բացատրել միայն այնպես, որ Մակեդոնացին սկզբնական շրջանում ծրագրավորել էր ոչ թե գրավել ու ոչնչացնել Աքեմենյան Պարսկաստանը, այլ ցանկանում էր Պարսկաստանից խլել Փոքր Ասիան և Միջերկրական ծովի արևելյան ափերը: Սա համապատասխանում էր հունական վերնախավի շահերին, որը հարյուրամյակներ շարունակ մրցակցության մեջ էր Պարսկաստանի հովանավորության տակ գտնվող Փյունիկյան առևտրականության հետ: Ասորիքը և փյունիկյան քաղաքները լուրջ դիմադրություն ցույց չտվեցին: Միայն Տյուրոս քաղաքն էր, որ 7 ամիս դիմադրեց և կասեցրեց թշնամու առաջխաղացումը: Դարեհը ոչ միայն ոչինչ չարեց քաղաքի պաշտպաններին օգնելու համար, այլև չօգտվեց պաշտպանության շնորհիվ իրեն ընձեռած ժամանակից, ամրապնդելու համար երկրի պաշտպանությունը: Քաղաքը գրավվեց և հիմնահատակ ավերվեց: Ողջ մնացած ամբողջ բնակչությունը վաճառվեց ստրկության: Իջնելով հարավ, Ալեքսանդրը մտավ Եգիպտոս, որտեղ նրան ոչ միայն դիմադրություն ցույց չտվեցին, այլև քրմերը նրան հռչակեցին Ամոն աստծո որդի:

    Այս ամբողջ ժամանակաշրջանում Դարեհը զբաղված էր Մակեդոնացուն հաշտության առաջարկություններ անելով: Այս առաջարկությունները նույնպես ունեցան իրենց բացասական դերը: Ալեքսանդր Մակեդոնացին վերջնականապես համոզվեց Աքեմենյան Պարսկաստանի թուլության և պաշտպանվելու անկարողության մեջ: Նոր համալրում ստանալուց հետո հունա-մակեդոնական բանակը շարժվեց Ասորիք: Դարեհն ուշացումով զորք հավաքեց, պատրաստվելով վճռական ճակատամարտի: Հունական աղբյուրները Դարեհի բանակի համար նշում են տարբեր թվեր, այն հասցնելով մինչև մեկ միլիոնի: Այժմյան ուսումնասիրողները համամիտ են, որ պարսկական բանակը չէր կարող գերազանցել 80-100 հազարը, որից մոտ 34 հազարը հեծելազորն էր: Դարեհն ուներ 200 մարտակառք և 15 մարտական փիղ, բայց գլխավոր բանակը շատ վատ էր մարզված և զինված: Պարսկական բանակի վիճակի ամենալավ բնութագիրը տվել է Ալեքսանդր Մակեդոնացին, որը դիմելով իր զինվորներին, ասում է՝ «Թող նրանք միայն նայեն պարսկական զորքի անհարմարությանը, մի մասը ոչինչ չունի, բացի տեգերից, ուրիշները պարսատիկներով քարեր են նետում, և միայն քչերն են լրիվ սպառազեն»:

    Ք.ա. 331թ. հոկտեմբերի մեկին Գավգամելա բնակավայրի մոտ տեղի ունեցավ գլխավոր ճակատամարտը, որտեղ որոշվեց Աքեմենյան Պարսկաստանի ճակատագիրը: Արիանոսի, Ռուֆուսի և Պլուտարքոսի հաղորդած տեղեկությունների հիման վրա կարելի է վերականգնել զորքերի դասավորությունը և ճակատամարտի ընթացքը: Դարեհի բանակի ձախ թևի գլխավոր ուժը կազմում էին Պարսկաստանից հյուսիս և արևելք բնակվող ժողովուրդների ուժերը, նաև Փռյուգիական և Փոքր Հայքի զորքերը: Մարտակառքերից 100-ը նույնպես գտնվում էին ձախ թևում: Կենտրոնում, որտեղ գտնվում էր նաև Դարեհը, կանգնած էին պարսկական և մարական զորքերը, որոնց աջակցում էին հայ մարդպետ ցեղի նետաձիգները: Ողջ աջ թևը պաշտպանում էին Մեծ Հայքի և Կապադովկիայի զորքերը:

    Ընդհարումը սկսվեց պարսկական բանակի ձախ թևում, որտեղ Ալեքսանդրը, դեպի աջ ձգելով փաղանգը, ձգտում էր դուրս գալ բլրաշատ տեղանք, որտեղ մարտակառքերը կդառնային անգործունյա: Ձախ թևում գտնվող սկյութական ու բակտրիական հեծելազորը անցավ հարձակման: Մակեդոնացիները մեծ զոհերի գնով կարողացան նրանց հետ շպրտել: Ձախ թևում մակեդոնացիների վրա շարժվեցին մարտակառքերը. Նետաձգության շնորհիվ մակեդոնացիները ոչնչացրեցին մարտակառք վարողներին և մարտակառքերը անցան փաղանգի միջով՝ առանց վնաս պատճառելու: Պարսկական բանակն անցավ ընդհանուր հարձակման: Արյունահեղ մարտ սկսվեց պարսկական բանակի աջ թևում: Հայկական 50 մարտակառքերը կարողացան մխրճվել մակեդոնացիների շարքերի մեջ, մեծ վնաս պատճառելով նրանց. «Մարտակառքեր վարողները սլացան, սանձերն ազատ արձակելով, որպեսզի տրորեն նման հարձակման չսպասող ավելի շատ մարդկանց: Ոմանց վիրավորում էին աղեղներից դուրս ցցված նիզակները, մյուսներին՝ կողմերից տեղադրված գերանդիաձև սրերը, սակայն մակեդոնացիները ոչ միայն նահանջեցին նրանց առջև, այլև փախուստով խախտեցին իրենց շարքերը»: Մակեդոնական բանակի ձախ թևում վերջնական ոչնչացման վտանգ առաջացավ, երբ հեծյալների մի ջոկատ, շրջանցելով մակեդոնացիներին, հարվածեց բանակի թիկունքում գտնվող գումակին և սկսեց ազատել և զինել գերի ընկած զինվորներին: Մակեդոնական զինվորների մի մասը թողեց փաղանգում իր տեղը և գնաց գումակում գտնվող իր ունեցած թալանը պաշտպանելու։ Օգտվելով դրանից պարսկական աջ թևն անցավ հարձակման: Պարսկական բանակի ձախ թևը, չնայած մակեդոնացիների ճնշմանը, արիաբար դիմադրում էր, իսկ հեծելազորը փորձում էր թևանցում կատարել:

    Այլ էր վիճակը կենտրոնում: Պարսկական բանակի կենտրոնը չդիմացավ Մակեդոնական փաղանգի ճնշմանը: Դարեհը, վախենալով գերի ընկնելուց, խուճապահար փախավ: Նրան հետևեցին կենտրոնում գտնվող պարսիկներն ու մարերը: Ալեքսանդրն իր զինակիցներով սկսեց հետապնդել փախչողներին, ցանկանալով գերել Դարեհին: Շուտով Մակեդոնացուն լուր եկավ ձախ թևի փաղանգի հրամանատար Պերմենիոնից. «Ունենալով թվային գերակշռություն, նա արդեն շրջանցեց թշնամուն, երբ Պերմենիոնը հրամայեց իր հեծյալներին հայտնել Ալեքսանդրին, թե ինչ ծանր վիճակում են իրենք և թե, իբր, արքան արագորեն չգա օգնության, ապա ինքը չի կարողանա կասեցնել ընդհանուր փախուստը»: Ալեքսանդրը ստիպված դադարեցրեց հետապնդումը և գլխավոր հարվածն ուղղեց հայ-կապադովկյական զորքերի դեմ ու հասավ վերջնական հաղթանակի:

    Այդ դեպքերի մասին որոշ մանրամասներ է ներկայացնում Թովմա Արծրունին, երբ գրում է Արծրունյաց նահապետ Ասուդի մասին. «Իսկ Ասուդը Դարեհի կողմում պատերազմեց Ալեքսանդրի զորապետերի դեմ: Նա դյուցազնաբար, ինչպես Հերակլեսը, ընդհարվեց Ալեքսանդրի հզոր զորապետերի հետ և երկար ժամանակ նրանց ետ պահեց, մինչև որ ապշահար զորքը փախուստի դիմեց: Փախուստի մատնեցին զորապետերին, և Ալեքսանդրը երես առ երես հանդիպեց հանդուգն դիմակայողին: Իսկ Ասուդը նայեց Ալեքսանդրին որպես դյուցազնի և աստծու, ու դեմքը խոնարհեց գետին: Ապա զրահված ձիուց իջավ Ալեքսանդրի առջև և առ ոչինչ համարելով իր հանդուգն արարքները, փութաց ողջունել արքային ասելով՝ «Քաջերը հանդիպելով քաջերին, հանդգնում են ազատ մնալ մեղադրանքներից, որպեսզի երկչոտությունը քաջությունից ավելի չմեծարվի և կանացի բնություն ունեցողները քաջ չձևանան, թեև զորքն ընկնելու է արյունահեղության մեջ»»: Չնայած Թովմա Արծրունու գրվածքում կարելի է նկատել, բանահյուսության որոշ գծեր, բայց փաստ է, որ գրված է պատմական իրողության հիման վրա, որը հաստատվում է ինչպես հայ, այնպես էլ օտար աղբյուրներով: Մովսես Խորենացին, գրելով Գավգամելայի ճակատամարտի մասին, նշում է, որ հերոսի մահով ճակատամարտում զոհվել է Հայկազնի վերջին արքա՝ Վահեն: Ռուֆուսը, խոսելով Մակեդոնական ձախ թևում կատարված դեպքերի մասին, նշում է՝ «Իսկ այդ ժամանակ Արետոսը (որին Ալեքսանդրն ուղարկել էր ամրացնելու իր ձախ թևը), սպանելով գումակը թալանած սկյութների առաջնորդին...»: Ռուֆուսը սխալվում է այդ առաջնորդին համարելով սկյութ, քանի որ ինչպես նշում էր Արիանոսը, ում հետ համամիտ էր նաև ինքը՝ Ռուֆուսը, սկյութները գտնվում էին հակառակ թևում, իսկ Մակեդոնական զորքի թիկունքն անցել և գումակը թալանել էր հայկական հեծելազորը: Հավանաբար այդ սպանված զորավարը եղել է Վահե Հայկազնին:

    Ցավոք, մենք մանրամասն տեղեկություններ չունենք պարսկական ձախ թևում կռվող Փոքր Հայքի զորքերի մասին, բայց պարզ է, որ գոնե Մեծ Հայքի զորական ուժերը, չնայած կորցրել էին իրենց առաջնորդ արքա Վահեին, բայց չէին ջախջախվել և պահպանելով իրենց մարտունակությունը, կարողացան Վահեին փոխարինող Ասուդ Արծրունու գլխավորությամբ վերադառնալ Հայաստան և ապահովել Հայաստանի անվտանգությունը: Հայաստանը շարունակեց մնալ Մերձավոր Արևելքի հզորագույն երկիրը: Միայն ու միայն դրանով կարելի է բացատրել, որ Մակեդոնիայի հարևանությամբ ոչ միայն Հայաստանը կարողացավ պահպանել իր անկախությունը, այլև հետագայում աջակցեց իր հարևաններին, իրենց ինքնուրույնությունը վերականգնելու:

    Դարեհ III-ը փախավ Միջին Ասիա, որտեղ սպանվեց իր սատրապների ձեռքով: Ալեքսանդր Մակեդոնացին Միջին Ասիայի վրայով հասավ մինչև Հնդկաստան, որով Աքեմենյան Պարսկաստանը դադարեց գոյություն ունենալուց:

    Արիանոսը, գրելով Ալեքսանդր Մակեդոնացու գրավումների մասին, ավելացնում է նաև՝ «Մակեդոնացիներն իրենց պատմություններով Կովկաս լեռը Պոնտոսից տեղափոխել են արևելյան շրջաններ՝ պարապամիսադների երկիրը, հնդիկների մոտ, իսկ Պարապամիս (Պամիր) լեռն անվանել են Կովկաս, որպեսզի փառաբանեն Ալեքսանդրին, իբր Ալեքսանդրը անցել է Կովկւսսով»: Մակեդոնական գրավումներից հետո Կովկասում և ողջ տարածաշրջանում միակ միավորված, անկախ քաղաքական ուժը մնացել էր Հայաստանը, և այս նշումը ցույց է տալիս, թե որքան մեծ էր մակեդոնացիների ու նրանց զորահրամանատարի ցանկությունը գրավել Հայկական Լեռնաշխարհը:

    Մակեդոնական զորավարները հետագայում բազմիցս հիշում էին, որ Ալեքսանդրն իր արշավանքների ուղղությունները պատահաբար չէր ընտրել, այլ ցանկանում էր կրկնել այն նույն անցած ճանապարհը, որ շատ դարեր առաջ անցել էր մեծ զորավար, նվաճող Դիոնիսոսը: Զորավարների այս նշումները հաստատում են, որ կատարված արշավանքները ունեին հեռու գնացող նպատակներ:

    Ք.ա. 18-րդ դարում հայ արիները արշավելով հաստատվեցին Փոքր Ասիայի, Միջերկրական ծովի արևելյան ու հարավային (Եգիպտոս) ափերի կարևորագույն առևտրական ուղիների խաչմերուկներում: Հետագայում հայկական ցեղերը արևելքում հասան Հնդկաստան, իսկ արևմուտքում հաստատվեցին Դանուբ գետի ափին ու Իսպանիայում11: Ալեքսանդրը գիտեր այս արշավանքների մասին թե ոչ, միևնույնն է, իր արշավանքներով կրկնել է նույն ուղին: Ասորիքում, Փյունիկիայում և Եգիպտոսում հաստատվելուց հետո Ալեքսանդրը, արշավելով արևելք, հասավ Հնդկաստան: Արշավանքն ավարտելուց հետո նա իր զորքերի մի մասն ուղարկեց Պարսից ծոց՝ ծովային ուղի, որով փորձում էր վերականգնել ծովային հին առևտրական ճանապարհը Հնդկաստանի և Միջագետքի միջև: Դրա օգտին է խոսում նաև այն փաստը, որ Ալեքսանդրը հետագայում փորձեր է անում հույներով բնակեցնել և այդպիսով հաստատվել Պարսից ծոցի շրջանում: Կյանքի վերջին շրջանում Ալեքսանդրը ծրագրում էր գրավել Աֆրիկայի հյուսիսային ափամերձ շրջանը, ինչպես նաև Իսպանիան: Այս բոլորից հետո պարզ է, որ Ալեքսանդր Մակեդոնացին ոչ միայն կրկնել է հայ-արիների արշավանքի ուղիները, այլև հետապնդել է նույն նպատակը: Այս գրավումների արդյունքում Ալեքսանդրը կկարողանար իր ձեռքում կենտրոնացնել համաշխարհային առևտրական ճանապարհները և համաշխարհային առևտրի հսկողությունը:

    տուն

    3. Ալեքսանդր Մակեդոնացին ու Արևելքը

    Ալեքսանդր Մակեդոնացու ազդեցությունը Արևելքի վրա իրականում շատ մեծ էր, բայց ոչ այն իմաստով ինչը նրան վերագրում են: Ազդեցությունը և նրա հետևանքները ավելի լավ պատկերացնելու համար արժե առաջին հերթին նորից քննելու «գորդյան հանգույցի» մասին ավանդազրույցը:

    «Այդ սայլակառքի մասին ահա թե ինչ են պատմում, ով կարողանա քանդել նրա լծի վրայի հանգույցը, նրան վիճակված է տիրել Ասիային: Հանգույցը վայրի բալի մատղաշ կեղևներից էր հյուսված, և ո՛չ սկիզբն էր երևում, ո՛չ վերջը: Ալեքսանդրը չկարողացավ լուծել հանգույցի հանելուկը, հանգույցն էլ չքանդված թողնել չցանկացավ, քանի որ դա կարող էր հուզմունք և խոսակցություններ առաջացնել ժողովրդի մեջ: Ոմանք պատմում են, որ նա կտրել է հանգույցը թրով և ասել, ահա և հանգույցը քանդվեց»: Այս դեպքը դարեր շարունակ համարվել է Ալեքսանդրի հնարամտության ու տաղանդի փայլուն օրինակ: Իրականում օրինակը ցույց է տալիս Ալեքսանդրի փառամոլությունն ու գոռոզությունը: Խնդիրը լուծված չէր՝ հանգույցը չէր քանդված, այլ պարզապես ոչնչացվել էր, որով թույլ չէր տրվում, որ մի այլ ժամանակ, մեկ ուրիշի կողմից խնդիրը լուծվեր: Ալեքսանդրը նույն սկզբունքն օգտագործեց, երբ գրավում էր Արևելքը: Նրա արշավանքի հետևանքով ոչնչացան հին քաղաքական, տնտեսական և մշակութային կապերը, անկում ապրեցին կամ ոչնչացան հայ-արիական աշխարհաճանաչման հենքի վրա ձևավորված կրոնները, ինչպիսիք էին հին հայերի հավատը և զրադաշտությունը:

     

    Ալեքսանդրը, ինչպես նշում են հույն և հռոմեացի պատմիչները, հարգում էր օտար ժողովուրդների կրոնն ու հավատը՝ նա Միջագետքում հարգանքի տուրք էր մատուցում սեմական աստվածներին և վերականգնելով հին տաճարները մատուցում էր զոհեր։ Նույնն էր և Եգիպտոսում, որտեղ նա հռչակվեց Ամոն աստծո որդի: Հետագայում էլ Ալեքսանդրը հաճույքով զոհեր էր մատուցում նրանց: Ալեքսանդրն իրեն համարում էր կրթված մարդ, որը Արիստոտելի մոտ ծանոթացել էր գաղտնի գիտությանը՝ թաքնագիտությանը: Նա նաև հետաքրքրվում էր հնություններով և պահը չէր կորցնում նոր բան սովորելու: Ալեքսանդրն ամբողջությամբ փոխվեց, երբ նրա բանակը ոտք դրեց արիական ծագում ունեցող ժողովուրդներով բնակեցված տարածքները: Գրագետ զարգացած գիտնական զորավարը վերածվեց վայրագ, ոչ մի օտար բան չհանդուրժող զավթիչի: Ավերվեցին տաճարները, սպանվեցին հազարավոր մոգեր և պլանավորված ոչնչացվեց հնագույն կրոնական և գիտական գրականությունը: Նրա արշավանքից հետո Ավեստա սրբազան գրքից մնացին ընդամենը փշրանքներ:

    Ալեքսանդրն իր հարբեցող ընկերների և թեթևաբարո կանանց հետ մշտապես շարունակվող խնջույքներից մեկի ժամանակ դիտավորյալ հրդեհեց Աքեմենյան արքաների հռչակավոր պալատը: Հրդեհից այրվեց ողջ մայրաքաղաքը: Այս քայլերով Ալեքսանդրը վերջնականապես ապացուցեց, որ ինքը ոխերիմ թշնամին է արիական աշխարհի, կամ գործիք է այն ուժերի ձեռքին, որոնք նպատակ էին դրել արմատախիլ անել ոգեղեն աշխարհընկալման վրա հենված Արևելյան մշակույթը: Հետագայում Արևելքում ստեղծվեց մի զրույց, ըստ որի Ալեքսանդրի արշավանքը որոշված էր ի սկզբանե և Ավեստայի հեղինակ Զրադաշտ քուրմը գուշակել էր չարի աստված Ահուրամանի որդու ծնունդը և արշավանքը դեպի Արևելք:

    Առաջին պահին մեր այն պնդումը, որ Մակեդոնացիների արշավանքի հետևանքով ոչնչացան Ասիայում ձևավորված հասարակական հարաբերությունները, որով մեծ հարված հասցվեց Արևելքի զարգացմանը, կարող է թվալ ոչ միայն սխալ, այլև զուրկ որևէ հիմքից: Իրականում դա բացահայտ է: Դարերի ընթացքում Ասիական մայրցամաքում ձևավորվել էին մշակութային և տնտեսական սերտ կապեր։ Դրա լավագույն ապացույցներ կարող ենք համարել այն բազմաթիվ իրերը որոնք գտնվել են իրենց պատրաստման վայրերից շատ ու շատ հեռու: Ալեքսանդրի գրավումների հետևանքով ողջ Հայկական Լեռնաշխարհը, Հարավային Կովկասը և Փոքր Ասիայի արևելքը դուրս մնացին նոր ձևավորված տնտեսական ընդհանուր գոտուց. Ալեքսանդրի մահից հետո ստեղծվեցին հելլենիստական պետություններ, որոնք .շարունակելով դեռևս Հունաստանում ձևավորված վատ ավանդույթները, մշտապես կռիվներ էին մղում իրար դեմ: Այս կռիվների հետևանքով դադարեցին տնտեսական շփումները պետական մակարդակով, իսկ ձեռներեցությունը (բացառությամբ սեմական ծագման ժողովուրդների) ասիական ժողովուրդների մոտ բացակայում էր: Ալեքսանդրը, հետո նաև նրա հետնորդները, հիմնեցին մեծ թվով քաղաքներ, որն առևտրի և արհեստների բուռն զարգացման ապացույց է համարվում: Իրականում այդ քաղաքների մեծ մասը ընդամենը զինվորների համար հենակետեր էին ծառայում, իսկ այն քաղաքները, որոնք արհեստավորների և առևտրականների բնակավայրեր էին արագ դարձան հունական փակ գաղթoջախներ, որոնց տնտեսական և մշակութային ազդեցությունը շրջակա միջավայրի վրա չնչին էր: Հնդկաստանի կտրվածությունը, որի հետևանքով փաստորեն սկսվեց Հնդկաստանի միջազգային ընդհանուր զարգացումից հետ մնալը, նույնպես Մակեդոնական արշավանքի հետևանք էր: Ասիայի արևելքում առաջինը Հնդկաստանը կարողացավ անկախանալ, երբ նրանից արևմուտք շարունակում էին գոյատևել հելլենիստական պետությունները: Հնդկաստանը, ցանկանալով ապահովել իր անկախությունը կտրեց իր բոլոր կապերը Աֆղանստանի ու Միջին Ասիայի հետ:

    Մեծ թվով հույներ արտագաղթեցին Ասիա, բայց նրանք չկարողացան կառավարման լծակներից բացի իրենց ձեռքը վերցնել նաև տնտեսական լծակները. Հույներն, իրենց ներուժը կենտրոնացնելով քաղաքական ու ռազմական ոլորտների վրա, չկարողացան առևտրի ոլորտում մրցել սեմական ժողովուրդների հետ: Ծովում առևտուրը կենտրոնացավ փյունիկցիների ձեռքում, իսկ ցամաքային առևտրում գերիշխանություն ստացան հուդայեցիները: Տյուրոս քաղաքի ավերման և Սիրիայում ու Փյունիկիայում մղվող պատերազմների հետևանքով այս տարածքները կորցրեցին իրենց երբեմնի մեծ ազդեցությունը: Մնալով առանց մրցակցի, արագ հզորացավ Աֆրիկայի հյուսիսում գտնվող Կարթագենը, որն իր ձեռքը վերցրեց Միջերկրական ծովում կատարվող առևտուրը: Միջազգային տնտեսական հին կապերի ոչնչացումից օգտվեցին Մովսեսական համայնքի ներկայացուցիչները: Ինչպես տեսանք, Աքեմենյան Պարսկաստանի տիրապետության շրջանում նրանք դարձել էին զգալի ուժ, ինչպես բուն Պաղեստինում, այնպես էլ սփյուռքում: Այս կրոնի ներկայացուցիչները Ք.ա. 4-րդ դարում տնտեսապես և քաղաքականապես այնքան մեծ ուժ էին դարձել, որ ի տարբերություն այդ տարածաշրջանի մյուս ցեղերի ու ցեղային խմբերի, զգում էին իրենց որպես մեկ ընդհանուր ժողովուրդ (իհարկե անկախ իրենց մարդաբանական ծագումից)։ Այդ ժողովրդի համար հիմնական դարձավ կրոնական այն թեզը, ըստ որի «առևտրական» պայմանագիր են կնքել իրենց աստծո հետ, որով գոյություն ունեցող ուրիշ աստվածներին չպաշտելու պայմանով ստանում են իրենց աստծո հովանավորությունն ու աջակցությունը: Մովսեսականները, չունենալով այլ մրցակից և ապացուցելով իրենց լոյալությունը նվաճողների նկատմամբ, կարողացան իրենց ձեռքում կենտրոնացնել ցամաքային առևտուրը:

    Ալեքսանդր Մակեդոնացին իր գրաված տարածքներում ոչ մի քաղաքական կամ տնտեսական փոփոխություն չմտցրեց: Պահպանվեց հարկերի հին քանակը և հավաքման ձևը: Իրենց պաշտոններում մնացին հին պաշտոնյաների մեծ մասը, որով ստեղծվում էր պատրանք, թե տիրակալից բացի ոչինչ չի փոխվել: Ավելին, նոր տիրակալը իրեն հռչակեց Աքեմենյան Պարսկաստանի օրինական ժառանգ: Այս քայլերը տվեցին իրենց արդյունքը: Պարսկական վերնախավն ու պաշտոնյաների մեծ մասը, եթե չանցան էլ թշնամու կողմը, ապա սպասողական դիրք բռնեցին: Դրանում քիչ դեր չի խաղացել Դարեհ III-ի հայկական ծագումը և ապրելակերպը, որը մինչև վերջ էլ խորթ մնաց պարսկական վերնախավին։ Նա տարբերվում էր նախկին արքաներից ոչ միայն իր մեղմությամբ, ընտանիքի նկատմամբ սիրով, այլև հոգատարությամբ իր հպատակների հանդեպ, որն ինչպես պարսկական վերնախավի, այնպես էլ հույն-մակեդոնական նվաճողների համար թուլության նշան կարող էր համարվել: Դարեհի և վերնախավի միջև գոյություն ունեցող անջրպետը քիչ դեր չխաղաց, որպեսզի ինչպես Գավգամելայում, այնպես էլ դրանից առաջ, պարսից աստիճանավորները հանցավոր անտարբերություն դրսևորեին պետության ճակատագրի նկատմամբ: Մինչև Մակեդոնական արշավանքը հունական աղբյուրներում Դարեհը ներկայացվում է հմուտ և քաջ զորավար, որը Քսերքսեսին փրկում է մարտի դաշտում, իսկ Մակեդոնական արշավանքների ժամանակ նրան արդեն ներկայացնում են թույլ ու կամազուրկ: Դարեհը, լինելով օտար, պարսկական միջավայրում իրականում մնացել էր միայնակ և ոչինչ չէր կարող անել ահեղ թշնամու հանդեպ:

    Ալեքսանդրն, ավարտելով իր գրավումները և ամրապնդելով իր իշխանությունը, սկսեց ոչնչացնել Պարսկաստանում գոյություն ունեցող պետական ապարատը: Այս քայլը կարելի էր համարել դրական, եթե փորձ արվեր հին, իրեն սպառած կառավարման ձևը փոխարինել նոր, ավելի կատարյալ կառավարումով: Դա տեղի չունեցավ: Ալեքսանդրն ընդամենը պարսից սատրապներին փոխարինեց մակեդոնացիներով ու քանի որ չէր վստահում նաև իր նախկին զինակից ընկերներին, նոր պաշտոնյաներին սկսեց թուլացնել տնտեսապես և ռազմականապես: Այս քայլերից հետո էլ չէին դադարում դավադրություններն ու խռովությունները: Հատկապես մեծ ծավալի էր հասել պետական ունեցվածքի հափշտակումը: Երկրի գանձապահը, որը Մակեդոնացու ամենամերձավոր ընկերներից էր, երկրի գանձարանը հափշտակելով փախավ երկրից:

    Ալեքսանդր Մակեդոնացու շփումներն արևելյան ժողովուրդների հետ, միաժամանակ հույների ու մակեդոնացիների չդադարող դավադրությունները ցույց տվեցին նրան «գորդյան հանգույց»-ը քանդելու դժվարությունը և իր գործունեության սխալ լինելը: Այս է իրականում Ալեքսանդրի ողբերգությունը, որն իր տղայական տրամաբանությամբ փորձեց միավորել, ավելի ճիշտ գրավել Արևելքը և դրանով լուծել Արևմուտքի քաղաքական ու տնտեսական խնդիրները: Հնդկական արշավանքից հետո նա, վերջնականապես համոզվելով իր գործունեության սխալ լինելու մեջ, փորձեց իրականացնել Արևելքի և Արևմուտքի միավորումը: Դրան հասնելու կարևոր ճանապարհներից մեկը Ալեքսանդրը համարում էր խառն ամուսնությունները և սովորությունների ընդունումը: Այս քայլերը պետք է հոգեբանական հիմք ստեղծեին ողջ կայսրության տարածքում ընդհանուր կառավարում մտցնելու համար: Ք.ա. 324թ. հունական պոլիսներում քաղաքական լարվածությունը թուլացնելու համար և դրամատիրական օլիգարխիայի մենիշխանությունը սահմանափակելու նպատակով ընդունվեց օրենք, որով պոլիսները պետք է հետ ընդունեին իրենց քաղաքական վտարանդիներին: Կեղծ են այն պնդումները, որ հույները ըմբոստացել են Մակեդոնացու դեմ, քանի որ նա ցանկանում էր աստվածացնել իրեն և ստիպում էր երկրպագել իրեն որպես աստծո «Այդ ժամանակ նա պահանջեց հունական քաղաքներից աստվածացնել իր անձը: Այդ պահանջը հունաստանում հանդիպեց որոշ դիմադրության, բայց անհամեմատ մեծ ազդեցություն թողեց մյուս հրամանը, որով պետք է վերադարձնեին քաղաքական վտարանդիներին»: Ք.ա. 323թ. հունական քաղաքների ներկայացուցիչները եկան Բաբելոն և ոսկե պսակ դրեցին Ալեքսանդրի գլխին՝ որպես աստծո, բայց մերժեցին կատարել վտարանդիների մասին հրամանը: Այսպիսով Արևմուտքը պատրաստ չէր միավորման: Այնտեղ նեղ կուսակցական շահերը, դասակարգային պայքարը թույլ չէին տալիս միավորելու անգամ հունական պոլիսները և խոսք չէր կարող լինել Արևելքի և Արևմուտքի միավորման մասին: Միավորման անհնարինության համար խոչընդոտ էր նաև այն, որ հույները վաղուց կտրվել էին իրենց արմատներից, իսկ «բարբարոսի» կերպարը թույլ չէր տալիս հույներին շփվել արևելքի հետ և վերադառնալ իրենց արմատներին:

    Ք.ա. 323թ. Ալեքսանդր Մակեդոնացին մահացավ: Չնայած Ալեքսանդրը երկար ժամանակ տառապում էր մահվան մահճում, բայց ներկաները համոզված էին, որ նա զոհ գնաց քաղաքական դավադրության: Հաճախ է գրվել, որ գոյություն ունեին անհայտ հզոր ուժեր, որոնք չէին ցանկանում իրականացված տեսնել նոր բարեփոխումները և կողմ էին պահպանելու այն խառնակ վիճակը, որ ստեղծվել էր Աքեմենյան Պարսկաստանի ոչնչացումից հետո:

    Ք.ա. 323թ. իր հետ դաժան կռիվներին մասնակցած զորահրամանատարներով շրջապատված, միայնակ մահացավ Ալեքսանդր Մակեդոնացին: Մարդ, որը մանկուց երազում էր հասնել Աքիլեսի փառքին, մարդ, որը ձգտում էր կենդանության ժամանակ աստվածանալ, մահացավ չհասկացված իր շրջապատի կողմից, իրենից հետո թողնելով միայն քաոս ու թշնամանք:

    Այս ենթագլուխը մենք սկսեցինք «գորդյան հանգույցի» մասին ավանդությունով, իսկ կավարտենք էդիպ արքայի շուրջ հյուսված առասպելով: Այս երկու զրույցներն էլ շատ նման են իրենց պարզությամբ, հանրաճանաչությամբ, բայց նաև չվերծանվածությամբ: Երկրորդ առասպելում Սֆինքսը հարցնում է Էդիպին, թե որ կենդանին է առավոտյան քայլում չորս ոտքով, կեսօրին՝ երկու, իսկ երեկոյան՝ երեք ոտքով: Էդիպը պատասխանում է, որ դա մարդն է և այդ պատասխանի հետ համամիտ են բոլորը: Իսկ արդյոք դրան համամիտ մարդիկ հարցրե՞լ են իրենց, թե ինչն էր պատճառը, որ Սֆինքսը չհաստատեց կամ չմերժեց Էդիպի պատասխանը: Խնդրի լուծման գինը Էդիպի կյանքի երջանկությունն էր, և Էդիպը ապրեց իր կյանքը լիության ու երջանկության մեջ ու կյանքի վերջում իմացավ միայն, որ ինքը մարդկանցից ամենադժբախտն է: Արդյո՞ք այդպիսի մի խնդիր էլ չէր դրել Արիստոտելն իր աշակերտ Ալեքսանդրի առջև:

    տուն

    4. Հելենիզմ կամ հունականություն

    Դպրոցական դասագրքերը երեխաների գլուխն են մտցնում, որ Ալեքսանդր Մակեդոնացու արշավանքների շնորհիվ արևելք թափանցեց բարձր զարգացման հասած հունական մշակույթը, որն արևելյան մշակույթների որոշ տարրեր վերցնելով, հիմք դրեց հելլենիստական մշակույթին, որի շնորհիվ արևելքում աննախադեպ զարգացում ապրեց մշակույթը, գիտությունն ու տնտեսությունը: Արդյո՞ք ճիշտ է այս պնդումը:

    Վերևում մենք արդեն նշեցինք, որ հունական մշակույթը արևելքում չգտավ իր համար հող և պարզապես դուրս չեկավ նոր հիմնված քաղաքներից, որոնց բնակչության ճնշող մեծամասնությունը հույներ էին կամ իրենց ազգային դիմագիծը կորցրած և հունականացած տեղաբնակներ: Գոյություն ուներ նաև որոշակի սոցիալական, տնտեսական ու գաղափարական լարվածություն քաղաքի ու նրա շրջակայքի բնակչության միջև:

    Արևելքի ու Արևմուտքի միջև գոյություն ունեցող անջրպետի ոչնչացումով բազմաթիվ առևտրականներ, արհեստավորներ, զինվորականներ և պարզապես արկածախնդիրներ գաղթեցին արևելք և հաստատվեցին հելլենիստական պետություններում: Այդ մարդկանց մոտ եթե չասենք բացակայում էր, ապա գոնե թույլ էր կապը ինչպես հին, այնպես էլ նոր հաստատված երկրների հետ: Նրանք չէին զգում իրենց հոգեվոր կապը որևէ քաղաքի, համայնքի կամ երկրի հետ, որով արևելքում արմատավորվում է աշխարհաքաղաքացիության (կոսմոպոլիտիզմ) գաղափարախոսություն:

    Դա նշանակում էր, որ անհատն ավելի է կտրվում ազգային արմատներից, ինչը մինչ այդ էլ թույլ էր և հույների, և արևելյան նոր ձևավորվող ժողովուրդների մոտ: Ժամանակի ընթացքում այնպիսի հասկացություններ, ինչպիսիք էին հայրենասիրությունը, պատասխանատվության զգացումը, կապը իր անցյալի ու ազգային ավանդույթների հետ դառնում են դատարկ հնչյուններ: Այսպիսով նյութապաշտության վրա ձևավորված աշխարհաճանաչումը արմատավորվում է և՛ հունական պոլիսներում, և՛ արևելքում հիմնված նոր հունա-մակեդոնական պետություններում:

    Դեռևս Հունաստանում առաջնային էր համարվում նյութական աշխարհի ուսումնասիրումը և նյութական աշխարհը առանձնացվում էր հոգեվոր և բարոյական արժեքներից: Դա հանգեցրեց աշխարհաճանաչման մասնատմանն ու բնական գիտությունների առանձին ճյուղերի ձևավորմանը: Հույների գալը արևելք և նրանց ծանոթանալն արևելյան գիտությունների հետ, արշավանքների հետևանքով նոր տարածքների ուսումնասիրումը հունական պոլիսներում զարկ տվեցին մի շարք գիտական ճյուղերի զարգացմանը, որոնք գլխավորապես կամ նկարագրական էին, կամ էլ կապված էին տեղական գիտությունների ընդօրինակման հետ: Այդպիսի գիտություններից են աշխարհագրությունը, աստղագիտությունը, երկրաչափությունը, բուսաբանությունը, կենսաբանությունը և այլն: Միակ դեպքը, երբ փորձ արվեց միավորել արևելքի ու արևմուտքի ձեռք բերված նվաճումները, տեղի ունեցավ բժշկության բնագավառում, բայց այս փորձն էլ անհաջողությամբ ավարտվեց: Հունական շփումները տեղական ժողովուրդների հետ ցույց տվեցին, որ հույները շատ են հեռացել իրենց մտածելակերպով, հոգեբանությամբ ու ապրելակերպով արևելյան ժողովուրդներից, որի հետևանքով նրանց հոգեվոր մերձեցումը դարձել էր անհնարին: Արևելյան ժողովուրդներին հասկանալու, նրանց կառավարելու համար իշխող վերնախավը նպատակ ուներ ավելի լավ ճանաչել արևելքը, որի շնորհիվ զարգացում ապրեց տեղեկան ժողովուրդների ու երկրների պատմության գրի առնումը, բայց սա էլ խիստ քաղաքականացված էր, որի հետևանքով մի քանի աշխատություններից բացի, մնացած գործերը գլխավորապես նկարագրական են և աչքի են ընկնում իրենց կողմնակալությամբ:

    Գիտության միակ ճյուղը, որ կապված էր հիմնված հունական պետությունների միջև շարունակվող պատերազմների հետ, որը զարգացում ապրեց քաղաքների գրավման կամ պաշտպանության համար, անհրաժեշտ մեքենաների ստեղծումն էր: Ստեղծվեցին քարանետ մեքենաներ, որոնք ծանր քարերը կարող էին շպրտել մինչև 300 մետր: Սրա հետևանքով զարգացավ նաև շինարարական արվեստը: Սկսում են կառուցել բարձր ու ամուր պարիսպներ, աշտարակներ, որի ներսում տեղադրվում էին քարանետ մեքենաները: Շինարարական արվեստի գլուխգործոց էր Փարոս կղզում կառուցված 120 մետր բարձրություն ունեցող 3 աստիճաններից բաղկացած աշտարակը, որի վրա վառվող կրակը գիշերը ուղղություն էր տալիս նավերին: Ալեքսանդրիայի այս փարոսը մտավ աշխարհի 7 հրաշալիքների մեջ:

    Հույներն ուշացումով հասկացան, որ անհիմն էր իրենց կողմից արևելյան ժողովուրդներին թերագնահատելը և փորձ արվեց հավաքելու դարերով ստեղծված գիտական նվաճումները: Մեծ տարածում ստացան գրադարանները, որոնցից ամենամեծը Ալեքսանդրիայինն էր: Այն ուներ 700.000 պապիրուսի փաթեթ: Ցանկացած նավ, որ մտնում էր Ալեքսանդրիայի նավահանգիստ, պարտավոր էր վաճառել կամ հանձնել արտագրման իր մոտ գտնվող գիտության կամ արվեստին վերաբերող աշխատությունները: Որպես գիտության նոր ճյուղ, ձևավավորվեց հին աշխատությունների ուսումնասիրությունը: Քննվում էին աշխատությունների ոճը, լեզվային առանձնահատկությունները: Փորձ էր արվում ուղղել տեղ գտած սխալները, նաև գրվում էին այդ գործերի վերլուծությունները: Հաշվի առնելով հույների կարծիքը, ճշմարտության մասին գոյություն ունեցող ընհանուր բարոյա-հոգեբանական մթնոլորտը, այդ շրջանի միապետների շահերը, կարելի է պնդել, որ այդ շրջանից է սկսվել պատմության պլանավորված և մասսայական աղավաղումն ու ոչնչացումը: Այլ բացատրություն չի կարող լինել, քանի որ անուններով պահպանվել են բացառապես հույն և սեմական պատմագիրների ստեղծած գործերը: Այս քննարկումների ու ուսումնասիրությունների քաղաքական ուղղվածությունը լավ երևում է այն գնահատականից, որ նշված ժամանակաշրջանում տրվել է Հերոդոտոսին: Հերոդոտոսը սուր քննադատության ենթարկվեց ու մեղադրվեց ոչ հայրենասեր լինելու համար, քանի որ տրված հնարավորությունների սահմանում փորձել էր լինել օբյեկտիվ, երբ նկարագրում էր հույն-պարսկական պատերազմը:

    Հելենիզմի շրջանում բնակչության կրոնական պատկերացումների փոփոխություններն ունեին քաղաքական, սոցիալական, բարոյա-հոգեբանական ու աշխարհաճանաչողա­կան հիմքեր: Հունա-մակեդոնական իշխողները լավ էին հասկանում, որ հնարավոր չէ իշխել տարբեր ծագում, զարգացում ու աշխարհաճանաչում ունեցող մեծաքանակ բնակչության վրա, որի համար էլ խրախուսում էին խառը ամուսնությունները, կրոնական մերձեցումները: Դրա համար առաջին հերթին հող էին նախապատրաստում հույները, որոնց այլևս չէին կարող բավարարել մինչ այդ գոյություն ունեցող հունական դիցարանի մարդ-աստվածները: Նրանք ապրում էին մարդկանցից կտրված, գործ չունենալով երկրային կյանքի հետ: Փորձ է արվում նորովի բացահայտել հին հունական առասպելները, տալով նրանց նոր բացատրություններ և կապելով դրանք արևելքի հետ:

    Տնտեսական ծանր, անելանելի վիճակը մարդկանց ստիպում էր փրկություն փնտրել կրոններում: Սրա հետևանքով մեծ տարածում են ստանում ճակատագրի ֆետիշացումը, որը մարդկանց հուսալքման լավագույն միջոց կարող է համարվել: Մարդը ցանկանում էր հույսեր կապել նաև հանդերձյալ կյանքի կամ վերածննդի հետ, որի հետևանքով մեծ տարածում են ստանում բնության և բուսականության աստվածների պաշտամունքները, որոնց հիմքը մեռնող ու վերածնվող աստվածներն էին, օրինակ՝ Դիոնիսոսը, Օսիրիսը, Արա Գեղեցիկը, Ատտիսը: Մարդիկ, շփվելով ու մասնակցելով նրանց վերաբերող ծիսակատարություններին հավատում էին, որ իրենք նույնպես ստանում են անմահության հնարավորություն: Ատտիսին նվիրված տոնակատարության ժամանակ քուրմը հայտնում էր՝ «Հուսադրվեք այնպես, ինչպես փրկվեց աստված, կփրկվեք և դուք»:

    Անելանելի վիճակը, բարոյական արժեքների արժեզրկումը, հին ավանդական ապրելակերպի ոչնչացումը մեծաքանակ բնակչությանը դրդում էին գռեհիկ նյութապաշտության և կյանքի իմաստն առօրյա զվարճանքներում փնտրելու: Մարդկային այս մեծ զանգվածն էլ դառնում է այն գլխավոր միջավայրը, որում մեծ տարածում են ստանում սնոտիապաշտությունը, բախտագուշակության տարբեր ձևերն ու հավատն առ այն, որ տարբեր բառերի կամ ծեսերի միջոցով, կարելի է ազդել ճակատագրի կամ բնության երևույթների վրա:

    Հելենիզմի շրջանում, չնայած մշակույթի որոշ ճյուղեր շարունակեցին իրենց զարգացումը, անգամ թվացյալ նոր վերելք ապրեցին, բայց ամբողջությամբ վերցրած՝ մշակույթը նույնպես մեծ նահանջ ապրեց: Առաջավոր Ասիական քաղաքներում կառուցվում էին թատրոններ, բայց այդ ողջ շրջանում չստեղծվեց որևէ արժեքավոր ստեղծագործություն ու հին, մնայուն գործերի փոխարեն ցուցադրվում էին ցածրորակ, պարզամիտ կատակերգություններ, որոնք կարող էին զվարճացնել, բայց ոչ մի դեպքում ստիպել մարդուն մտածել: Քաղաքներում կառուցվում էին դպրոցներ, որոնք հունական լեզվից ու տառաճանաչությունից բացի ոչինչ չէին կարող տալ աշակերտներին:

    Որոշ զարգացում է ապրում պոեզիան, բայց այն էլ միայն միապետներին գովերգելուց այն կողմ չանցավ: Այդ շրջանի միակ արժեքավոր գործը «Արևի քաղաքը» ստեղծագործությունն է, որում տրվում է իրականությունից մարդկանց փախուստը առասպելական կղզի: Ըստ հեղինակ Դիոդորի, կղզում իշխում էր արդարությունն ու հավասարությունը, բայց տեղ չկար հունականությամբ դաստիարակված գրքի հերոսներին: Կապված իշխող դասի ու միապետների ձգտման հետ՝ անմահացնելու և փառաբանելու իրենց, տարածում ստացավ քանդակագործությունը և նկարչությունը, հատկապես դիմանկարը: Նոր պայմաններում փոխվեցին այն պահանջները, որ դրված էին արվեստի այդ ճյուղերի առջև: Հունական մշակույթի դասական շրջանում նկարչությունն ու քանդակագործությունը նպատակ ունեին բավարարել մարդկանց կրոնական ու էսթետիկական պահանջմունքները, որի համար էլ բնորդի անհատականությունը, ներաշխարհը դառնում էին երկրորդական: Նոր պայմաններում առաջնային է դառնում ոչ թե գեղեցկությունը, այլ բնորդի ռեալ պատկերումը, անհատի ներաշխարհի ու բնավորության ընդգծումը: 

    Խեղված հակասական հարաբերությունները հատկապես իրենց կնիքը դրեցին ձևավորվող փիլիսոփայական ուղղությունների վրա: Ձևավորվեցին տարբեր փիլիսոփայական դպրոցներ, որոնք ոչ միայն կապված չէին իրար հետ, այլև հակասում ու ժխտում էին մեկը մյուսին: Այդ դպրոցներին միավորում էր միայն այն, որ նրանց քննարկման գլխավոր հարցը անհատի տեղի որոշելն էր հասարակության, բնության մեջ և ողջ տիեզերքում: Սա բնական էր, քանի որ մարդը մինչ այդ գիտեր իր տեղը, որպես հասարակության անբաժան մասնիկ, որի միջոցով կապված էր իր շրջապատին և զգում էր իրեն ամբողջի անբաժան մաս: Հին հարաբերությունների հետ կապված, անհատն իրեն զգում էր հասարակությունից կտրված, որով անհրաժեշտություն էր առաջանում նորովի իմաստավորելու իր տեղը, նշանակությունը հասարակությունում և տիեզերքում:

    Հունական ավանդույթները շարունակողը Էպիկուրն էր, ըստ որի նյութից դուրս ոչինչ գոյություն չունի: Նա մարդուն հռչակեց գերագույն արժեք ու բնության տիրակալ, իսկ կյանքի միակ իմաստը՝ առողջ մարմինը, հոգու հանգստությունը և մարդու պասիվ գործունեությունը: Այս դպրոցի գաղափարախոսությունը հետագայում դարձավ եվրոպական աշխարհաճանաչման հիմքը՝ ամեն ինչ անել, ոչինչ չանելու համար և հասնել կուշտ, պարարտացած, երջանիկ անասնացման: 

    Հաջորդ երկու կարևոր փիլիսոփայական դպրոցները արտահայտում էին ստեղծված իրավիճակում անհատ մարդու անելանելի վիճակը, որը, չգտնելով որևէ կարիք ու իմաստ իր շրջապատում, միակ հնարավոր միջոցը տեսնում է առանձնանալու և շրջապատը ուսումնասիրելուց և ճանաչելուց հրաժարվելու մեջ: Ցինիզմի դպրոցը առաջացել էր դեռևս Ք.ա. 4-րդ դարի սկզբին և այդ դպրոցի ամենահայտնի ներկայացուցիչը Դիոգոնեսն էր, ով չընդունելով շրջապատը, ապրում էր տակառում և Ա. Մակեդոնացու այն հարցին թե ինչ կարող է անել նրա համար, պատասխանել է՝ «Մի փակիր ինձանից արևը»: Նույն հիմքի վրա էին ձևավորվել սկեպտիկները, որոնք գտնում էին, որ ցանկացած պնդմանը ու հիպոթեզին կարելի է հակադրել հակառակ փաստ ու այլ վարկած, որից հետևեցնում էին, որ ոչինչ պնդել չի կարելի:

    Առաջադեմ մարդկության աշխարհաճանաչման ձևավորման վրա հետագա դարերում մեծ նշանակություն ունեցավ Ստոիկյան ուսմունքը, որի գաղափարական հիմքը ձևավորվել էր հին արևելյան աշխարհաճանաչման, Պյութագորեսյան և Պլատոնյան փիլիսոփայության հիման վրա:

    Այս դպրոցի ներկայացուցիչները գտնում էին, որ տիեզերքը գնդաձև, շնչավոր էակ է, որի բոլոր մասերը գտնվում են բնական, հավասարակշռված կապերի մեջ, ինչպես իրար հետ առանձին-առանձին, այնպես էլ ամեն մեկը ինքնուրույն՝ ամբողջության հետ: Միասնական աշխարհը, ըստ նրանց, ունի երկու նախասկիզբ կամ սկզբնապատճառ՝ պասիվ, հանձին նյութի, և ակտիվ, հանձին լոգոսի կամ աստծո, որը կարող է թափանցել ամենուր: Լոգոսը համաշխարհային զարգացումը կառավարող աստված է, և մարդու հոգին տիեզերական հոգու մասնիկն է:

    Այս բոլորով կարելի է պնդել, որ մարդու երջանկությունը տիեզերքին համահնչյուն, ներդաշնակ ապրելն է, որի համար անհրաժեշտ է, ուսումնասիրելով և քննելով ճանաչել շրջապատը: Ատոիկները մշակեցին մարդուն անհրաժեշտ, պարտադիր բարոյական նորմեր, որի հիմքը բոլոր մարդկանց հավասարությունն էր և միասնությունը: Ըստ նրանց, ամեն ոք պետք է զգա իր պատասխանատվությունն ու կատարի իր պարտքը ընտանիքի, համայնքի, պետության ու ողջ մարդկության առջև: Մեծ տեղ էր տրվում հարգանքին դեպի մեծահասակները, կանանց և ծնողներին, սերը ազգակիցների ու մերձավորների նկատմամբ և գտնում էին, որ անհատը պետք է պատրաստ լինի անհրաժեշտության դեպքում իր կյանքը զոհաբերել հանուն ընտանիքի, ընկերոջ, մերձավորի ու հայրենիքի:

    Ատոիկների գաղափարները պաշտպանություն գտան միայն մարդկանց փոքր շրջանակներում, բայց կարողացան պահպանվել ու հետագայում հիմք դարձան Գնոստիկների կրոնական շարժմանը, որը քրիստոնեական կրոնի գաղափարական հիմքն էր նրա ձևավորման սկզբնական շրջանում:

    Հելլենիզմի նյութապաշտական աշխարհաճանաչման բացասական ազդեցությունը շատ մեծ էր նաև արևելյան կրոնների համար: Զրադաշտությունը դադարեց գոյություն ունենալուց: Այս կրոնն իր աշխարհընկալմամբ, տիեզերակառուցման մոդելով շատ բարդ էր և անհասկանալի շարքային քաղաքացիներին: Կրոնի գաղափարական հիմքերի պահապանները մոգերն էին: Ա. Մակեդոնացու կողմից մոգերի հրեշավոր, մասսայական ոչնչացումը, սրբազան գրքերի մասսայական այրումը հանգեցրեց նրան, որ զրադաշտը դադարեց գոյություն ունենալուց: Այս մակերեսային քննարկումը ցույց է տալիս, որ անհիմն ու կեղծ են այն պնդումները, ըստ որոնց Ալեքսանդրի արշավանքը ունեցավ մեծ դրական նշանակություն արևելքի համար, և արշավանքի շնորհիվ տեղի ունեցավ արևելքի ու արևմուտքի մերձեցում ու վերացավ այդ աշխարհամասերի միջև դարեր շարունակ գոյություն ունեցող թշնամանքը:

    Իրականում ճգնաժամ ապրող հունական տնտեսությունը, գիտությունն ու մշակույթը պատրաստ չէին ու չէին կարող որևէ բան տալ արևելքին: Եթե մոռանանք այն էական տարբերությունները, որ գոյություն ուներ արևելքի ու արևմուտքի, միջև, միևնույնն է, հունական դեմոկրատիան չէր կարող արմատավորվել արևելքում: Բացառությամբ քաղաքաշինության, դժվար է նշել մեկ այլ ասպարեզ, որի զարգացումը հնարավոր լինի կապել հելլենիզմի հետ, այն էլ մասնակիորեն, քանի որ ոչ ոք չի կարող պնդել, որ քաղաքաշինությունը նոր երևույթ էր արևելքում:

    Հակասություններն ու թշնամանքը արևելքի ու արևմուտքի միջև ոչ միայն չվերացան, այլև ստացան նոր դրսևորումներ: Հելլեններն ու բարբարոսները ստացան թշնամանքի նոր հիմք, հանձին դասակարգային պայքարի, քանի որ հելլենիստական պետությունների իշխող դասերը՝ զորահրամանատարները, գավառների ու քաղաքների կառավարիչները, խոշոր հողատերերը, գլխավորապես կազմված էին հույներից ու մակեդոնացիներից, որոնք շահագործում էին .տեղի բնակչությանը:

    Արդյո՞ք այս բոլորը նշանակում է, որ չկար ու չկա որևէ ճանապարհ արևելքը ու արևմուտքը միավորելու: Տրամաբանությունը պնդում է, որ հնարավոր է իրականացնել այդ, քանի որ չնայած իրենց զարգացման, աշխարհաճանաչման տարբերությունների, մարդկությունը մեկ ամբողջություն է, որում ընդհանուրն ավելի շատ է, քան տարբերությունը. Միասնությանը կարելի է հասնել միայն այն դեպքում, երբ հարգվի մարդկային բոլոր խմբերի անհատականությունն ու ապրելակերպը, և ոչ մի դեպքում որևէ մարդկային խումբ իր ապրելակերպը չփորձի պարտադրել մյուսներին:

    տուն

    5. Հայաստանը Ք.ա. IV- II դարերում

    տուն

    Ա Հայաստանի քաղաքական կյանքը Ք.ա. IV- III դարերում

    Ա. Մակեդոնացու դեմ կռվում Վահե Հայկազնի սպանվելու մասին գրելուց հետո Մ. Խորենացին շարունակում է՝ «Այստեղից սկսած մինչև Վաղարշակի թագավորելը Հայաստանում, ստույգ բան չունեմ քեզ պատմելու, որովհետև խառնակություններ և շփոթություններ լինելով՝ մեկը մյուսից առաջ էր վազում մեր երկրին տիրելու»։ Հայ հետագա պատմիչները հին Հայաստանի մասին գրելիս նույնպես շրջանցել են այս 200- ամյա ժամանակաշրջանը և միանգամից մանրամասն նկարագրել Վաղարշակ Արշակունու գահակալումը հայոց գահին: Մակերեսորեն անդրադառնալու դեպքում կարելի է Մ. Խորենացու տեսակետին հանգել: Մ. Խորենացին, ծանոթ լինելով անտիկ շրջանի պատմագիրներին և գլխավոր աղբյուր համարելով Մար Աբաս Կատինայի աշխատությունը, չի գտել այլ բացատրություն քան այն, որ Վահե Հայկազնի մահով Հայաստանում ավարտվել է Հայկազունների կամ, ինչպես այժմ է ընդունված կոչել, Երվանդունիների հարստությունը:

    Մար Աբաս Կատինան եղել է Վաղարշակ թագավորի քարտուղարը և հայոց պատմությունը գրել է Վաղարշ թագավորի պատվերով: Դրա նպատակը ոչ միայն Հայաստանի պատմության հետ ծանոթանալու ձգտումն էր, այլ իրավական հիմք ստեղծելը, որով Արշակունիները կարող էին տիրանալ հայոց գահին: Այդ է գլխավոր պատճառը, որ Վաղարշակն իր քարտուղարին հրամայում է գրել հայոց պատմությունը, և նրա հրամանով Մար Աբաս Կատինան Վաղարշակի գահակալմանը օրինական ձև տալու համար Ա. Մակեդոնացու արշավանքից հետո Հայաստանը ներկայացնում է որպես անիշխանական երկիր, իսկ հայ-պարսկական ռազմական դաշինքին տալիս է կախվածության բնույթ, որով «հիմնավորում է» Արշակունիների իրավունքը հայոց գահին:

    Միջին դարերից սկսած Հայաստանում փորձ է արվել հավաքել ու թարգմանել այն հունա-հռոմեական աղբյուրները, որոնք տեղեկություններ էին պահպանում Հայաստանի և հայերի մասին: 19-րդ դարից սկսած ավելի մեծ չափերի հասավ թարգմանության գործը, և կարելի է ուրախությամբ նշել, որ ցանկացողը կարող է հայերեն լեզվով ծանոթանալ այն գլխավոր աղբյուրներին, որոնք վերաբերվում են Հայաստանին: Ցավոք նույնը չի կարելի ասել Նեմրութ լեռան հուշարձանի և նրանում գտնվող արձանագրությունների մասին: Այս հուշահամալիրը կառուցել է Կոմմագենեյի վերջին թագավոր Անտիոքոս Ա Կոմմագենցին: Նա իրեն ներկայացրել է որպես Երվանդունի և իր նախնիների արձանների հետ կանգնեցրել նաև իր բարձրաքանդակը' հայ թագավորներին հատուկ թագով: Այնտեղ կան մի շարք արձանագրություններ հունարեն լեզվով, որոնք մինչև այժմ չեն թարգմանվել և անհասանելի են հասարակության լայն խավերին: Այդ արձանագրությունները կարող են օգնել բացահայտելու այն բացը, որ կա հայոց պատմության մեջ Մակեդոնացու արշավանքից հետո:

    Մակեդոնացին մահացավ, չթողնելով որևէ կարգադրություն իր կայսրության ճակատագրի վերաբերյալ: Նրա աճյունը դեռևս չէր հանձնվել հողին, երբ նրա զորավարները սկսեցին պայքար իշխանության համար: Սկզբնական շրջանում իշխանությունն իր ձեռքը վերցրեց Պերդիկոսը, որին մահից առաջ Մակեդոնացին հանձնել էր իր կնիքով մատանին: Նրա ջանքերով որոշվում է պահպանել երկրի միասնությոնը, իսկ կառավարման իրավունքը բաժանել իրար մեջ: Սրանով Ք.ա. 323թ. փաստորեն տեղի ունեցավ կայսրության առաջին բաժանումը:

    Պերդիկոսի հրամանատարության տակ մնաց զորքի մեծ մասը: Նրա մոտ էր նաև Ալեքսանդրի նոր ծնված որդի Ալեքսանդրը: Սա հնարավորություն էր տալիս պահպանել իր ավագությունը և իր ձեռքում պահել երկրի կենտրոնացված կառավարումը։ Նրա հաջողությունները ժամանակավոր էին: Շատ ուժեղ էին կենտրոնախույս ձգտումները, և սկսվեցին խռովություններ: Պերդիկոսը փորձեց ճնշել զորավարների միացյալ խռովությունը, բայց սպանվեց իր զինվորների ձեռքով: Նրա մահից հետո Ք.ա. 321թ. տեղի ունեցավ կայսրության երկրորդ բաժանումը: Փորձ արվեց (գոնե ձևական) պահպանել կայսրության միասնությունը, սակայն մակեդոնական զորավարները, որոնք ստացել էին լայնածավալ երկրներ ու, ինչպես իրենց զորավարը, տառապում էին մեծապետական ձգտումներով, այլևս չէին ցանկանում ենթարկվել որևէ մեկին: Ք.ա. 315թ. երրորդ բաժանումը եղավ վճռորոշ: Ձևավորվեցին իրարից անկախ հելլենիստական պետություններ: Սրանով պայքարը չավարտվեց, այլ դարձավ ավելի դաժան և արյունալի: Այժմ պատերազմները ընթանում էին սահմանների վերաձևավորման համար: Օգտվելով եղբայրասպան պատերազմներից Ք.ա. 312թ. զորավար Սելևկոսը գրավեց Բաբելոնը և իրեն հռչակեց թագավոր: Արյունահեղ ընդհարումները շարունակվեցին մինչև Ք.ա. 301թ., որոնց արդյունքում Սելևկոսը տեր դարձավ մի ահռելի կայսրության, որը,, սկսվելով Փոքր Ասիայի Տավրոսի լեռներից, հարավում իր մեջ էր ընդգրկում Միջերկրածովյան երկրները մինչև Եգիպտոս, իսկ արևելքում հասնում էր մինչև Բակտրիա: Այս կռիվներից օգտվելով Ք.ա. 305թ. անկախացան հնդկական գավառները: Այս բարդ քաղաքական իրավիճակում Հայաստանը պարտավոր էր մշակել իր արտաքին քաղաքականությունը, հաշվի առնելով, որ հարավից իրեն սահմանակից էր սկզբում Մակեդոնացու աշխարհակալ կայսրությունը, իսկ տարիներ շարունակվող ընդհարումներից հետո Սելևկյան պետությունը, որն իր անունը ստացել էր հիմնադրի անունից:

    Ինչպես տեսանք վերևում, Գավգամելայի ճակատամարտում Աքեմենյան Պարսկաստանի զորքերը պարտություն կրեցին, և այն դադարեց գոյություն ունենալուց, բայց հայկական զորքերը ոչ միայն պարտություն չկրեցին, այլև կարողացան որպես հաղթողներ հեռանալ պատերազմի դաշտից և վերադառնալով Հայաստան, զբաղվել երկրի պաշտպանության գործով:

    Ա. Մակեդոնացու արշավանքի ուղղությունն այժմ լավ հայտնի է: Նրա զորքերը արևմուտքում հասան մինչև Հալիս գետը, որից հետո, շարժվելով հարավ, մտան Կիլիկիա, հյուսիսային Ասորիք, իսկ հետո' Եգիպտոս: Հյուսիսային Միջագետքում Գավգամելայում հաղթելուց հետո Մակեդոնացին մտավ Ատրպատական, որտեղից նա արշավանքը շարունակեց հարավ-արևմուտք և հասավ մինչև Հնդկաստան: Անհիմն է Պլինիոսի այն պնդումը, որ Մակեդոնացին մտել է նաև Հայաստան: Վերևում մենք բավականին երկար նշեցինք այն դրդապատճառները, որի համար հետագայում մակեդոնական զինվորները ստեղծեցին առասպել՝ Հայաստան մտնելու ու Կովկասն անցնելու մասին: Չկա որևէ տրամաբանություն այն պնդման մեջ, որ մակեդոնացիները չմտան Հայաստան միայն այն պատճառով, որ Հայաստանը ընկած էր արշավանքի ուղուց դուրս: Փառքի տենչացող Մակեդոնացին, որը չէր կարող իր ճանապարհին թողնել որևէ քաղաք, որը չէր ենթարկվել իրեն ու, ինչպես տեսանք, դաժանորեն պատժում էր դիմադրության ցանկացած փորձ, հնարավորության դեպքում կգրավեր նաև Հայաստանը, եթե, իհարկե, կարողանար: Մակեդոնական զորքերը փորձեցին գրավել Հայաստանը, և այդ փորձի մասին մեզ հասել են տեղեկություններ: Ստրաբոնը նշում է, որ Ալեքսանդրը Մենոն զորավարի գլխավորությամբ զորք է ուղարկել Հայաստան: Այդ զորքերը հասել են մինչև հյուսիս-արևմտյան Հայաստանի Սպեր գավառը, բայց ջախջախվել են, իսկ Մենոնը հավանաբար սպանվել է2: Երկրորդ դեպքի մասին հուշում են Դիոդոր Սիցիլիացին, Ռուֆուսը, Արիանոսը, որոնք պնդում են, որ Մակեդոնացին Հայաստանի կառավարիչ է նշանակել Լիդիայի նախկին սատրապ Միթրենեսին, որը, դավաճանելով Դարեհին, Սարդես քաղաքը հանձնել էր մակեդոնացիներին: Այս երկու տեղեկությունները, որոնք վերաբերվում են նույն ժամանակին, չգիտես ինչու, քննարկվում են առանձին-առանձին և համարվում է, որ Միթրենեսը դարձել է Հայաստանի կառավարիչ: Իրականում չկա որևէ փաստաթուղթ, որտեղ Հայաստանը նշվի Մակեդոնական կայսրության մաս: Ք.ա. 323թ. կայսրության բաժանման մասին փաստաթղթում, որը հասել է մեզ և որում մանրամասն նշվում են կայսրության մեջ մտնող տարածքները, Հայաստանի մասին որևէ նշում չկա: Սա թույլ է տալիս պնդելու, որ երկու նշումներն էլ վերաբերում են նույն դեպքին կամ էլ տեղի է ունեցել Հայաստանի գրավման երկու փորձ, որոնք ավարտվել են անհաջող: Անհավանական է, որ մակեդոնացիներն առանձին չնշեին այնպիսի կարևոր դեպք, ինչպիսին էր Կովկասյան լեռներին մոտենալը, որը նրանց մեծագույն երազանքներից մեկն էր: 

    Ալեքսանդրի մահից հետո տարածաշրջանում ստեղծվել էր քաղաքական բարդ վիճակ: Սկսված արյունահեղ կռիվների պայմաններում Ասիայում չկար որևէ ուժ, որը կարողանար դիմակայել ու սանձել մակեդոնական սանձարձակությունը: Այս պայմաններում Հայաստանը, որ պահպանել էր իր անկախությունը, ստիպված էր մասնակցել այդ պայքարին:

    Հայաստանը Աքեմենյան Պարսկաստանի գոյության ընթացքում պահպանեց իր պետական անկախությունը, իր ուրույն կառուցվածքն ու ապրելակերպը: Պատմական զարգացումները հանգեցրին բանակի թվի խիստ կրճատմանը, զինվորական դասի ձևավորմանը: Հայաստանն ու առաջին հերթին հայկական բանակը, ինչպես Գավգամելայում, այնպես էլ հայոց հողի վրա ապացուցեցին Հայաստանի անկախ ապրելու իրավունքը: Հայաստանը ցույց տվեց, որ ի տարբերություն արևելյան մյուս պետական կառուցվածքների, ինքը կենսունակ է և պատրաստ է պաշտպանելու իրեն ցանկացած ոտնձգությունից:

    Այս բարդ պայմաններում Հայաստանում իշխանությունը շարունակում էր մնալ Երվանդունիների ձեռքում: Ք.ա. 317թ. Հայաստանի թագավորն էր Երվանդը։ Պոլինոսի աշխատության վրա հենվելով, Մանանդյանը շեշտում է, որ այս Երվանդը մինչև Աքեմենյան Պարսկաստանի ոչնչացումը եղել է Պերսիս նահանգի սատրապը։ Հիմք ընդունելով միայն Երվանդ անվան կրկնությունը, կարծիք է հայտնվել, որ Ք.ա 317թ. Հայաստանում թագավորող Երվանդը նույն անձն է, որը գլխավորել է հայկական զորքերը Գավգամելայի ճակատամարտում:

    Ինչպես տեսանք, Երվանդ անունը տրվում էր հայոց բոլոր թագավորներին նրանց թագադրվելիս: Մ. Խորենացին նշում է, որ հայկական զորքերին գլխավորում էր Վահեն որին որպես հայոց արքա, բնական է, նույնպես կոչում էին Երվանդ: Այժմ անհնարին է պարզել Հայաստանում թագավոր դարձած Երվանդի ինքնությունը, բայց նրա սատրապ լինելը այնպիսի կարևոր նահանգում, ինչպիսին էր Պերսիսը, հիմք է տալիս կարծելու, որ նա պետք է Դարեհ III արքայից-արքայի մերձավոր ազգականը լիներ: Սա նույնպես կարող է կողմնակի ապացույց համարվել Դարեհ III-ի հայկական ծագման և Երվանդունիների ու Աքեմենյանների մերձավոր ազգակցության: Սկզբնական շրջանում այս Երվանդը ունեցել է այլ ծրագրեր, նույնիսկ Հայաստանը որպես կենտրոն օգտագործելով, վերականգնել Աքեմենյան Պարսկաստանը, ինչը թույլ էր տալիս իր ծագումը, որի համար էլ պահպանել է իր սատրապ տիտղոսը: Հետագայում, երբ նրա հույսերը չարդարացան, սատրապ Երվանդը օծվեց օրինավոր հայոց թագավոր։ Նա չէր կարող մնալ անտարբեր ու չխառնվել մակեդոնական պատերազմներին։

    Այդ զորավարներից Պերդիկոսը, էվմենեսը, Կարդիացին և Պոլիպեսը ձգտում էին պահպանել միացյալ պետությունը: Սրանց հակառակորդները Անտիգոնոս Միակնանու գլխավորությամբ ցանկանում էին մասնատել պետությունը և ստեղծել իրենց անկախ պետությունները: Երվանդը աջակցում էր առաջին խմբին և բարեկամական կապեր ուներ նրանց հետ: Այս դիրքորոշումը երևում է այն վերաբերմունքից, որ երկու խմբավորումներն ունեին Հայաստանի նկատմամբ: Առաջին խմբավորումը Երվանդին ու Հայաստանը համարում են իրենց դաշնակից և աջակցություն ստանում Երվանդից։ Երկրորդ խումբը, հատկապես նրանց առաջնորդ Անտիգոնոսը, Հայաստանը համարում էր իրեն թշնամի երկիր և լուրեր տարածում, որ պատրաստվում է արշավել Հայաստան։ Հայաստանի այդպիսի դիրքորոշումը այժմ բացատրվում է այն կեղծ պնդումով, որ նոր ստեղծված պետություններն ունեին ծավալապաշտական ձգտումներ, և Հայաստանը հույս ուներ պահպանել իր միասնությունն ու անկախությունը միասնական մակեդոնական կայսրության գոյության պայմաններում. «Միանգամայն բացատրելի է, որ հայկական պետության վերնախավը, Երվանդի գլխավորությամբ, փորձում էր օժանդակել այն ուժերին, որոնք ամեն կերպ աշխատում էին պահպանել Ալեքսանդրից ժառանգած իրավիճակն ու համեմատաբար տանելի պայմաններ ապահովել հպատակ ժողովուրդների համար և հարձակումներից պաշտպանվելու երաշխիք՝ անկախություն ձեռք բերած պետությունների համար»: Այս պնդումը անհիմն է, անտրամաբանական և ծիծաղելի: Հայաստանը, ըստ հեղինակների, ձեռք բերեց անկախություն, իսկ ըստ մեզ՝ պահպանեց իր անկախությունը ոչ թե Մակեդոնացու կամ նրա զորավարների բարեհաճության, այլ հայկական բանակի հերոսական պայքարի շնորհիվ՝ սկզբում Գավգամելայի ճակատամարտում, իսկ հետո՝ Սպեր գավառում: Սկզբում Մակեդոնացին, հետո նրա զորավարները, անկախ կայսրության ապագա ճակատագրի վերաբերյալ իրենց կարծիքից, միևնույնն է, Հայաստանի նկատմամբ ունեին չբավարարված, բայց զավթողական ծրագրեր:

    Հայաստանի ընտրած արտաքին քաղաքականությունը բացատրելու համար պետք է որպես հիմք ընդունել այն, որ Հայաստանը ընդունում էր իր բացարձակ անկախությունը և նպատակ չուներ ինչ-որ «համեմատաբար տանելի պայմաններ ապահովել հպատակ ժողովուրդների համար»: Հայաստանը վստահ իր ուժերի վրա, կողմ էր միասնական, խաղաղ և համագործակցող Մերձավոր Արևելքի գոյությանը, որը թույլ կտար Հայաստանի տնտեսական, մշակութային զարգացումը, առանց ցնցումների: Այս դիրքորոշման որդեգրումը ցույց է տալիս, որ Ալեքսանդրն իր քարոզչությամբ փայլուն հաղթանակ էր տարել, ու Երվանդը, ինչպես նաև Աքեմենյան պետության վերնախավի մյուս ներկայացուցիչները վստահ էին, որ Ալեքսանդրը շարունակողն է Աքեմենյան պետության ավանդույթների, և Պարսկական պետության ու Բալկանյան թերակղզու միացումը կարող է դառնալ երաշխիքը Արևելքի և Արևմուտքի առողջ մերձեցման ու բնականոն, համաչափ զարգացման: Հայաստանի համար, եթե չընդունենք այս տեսակետը, ավելի ձեռնտու էր ունենալ իրեն հարևան մասնատված, իրար դեմ կռվող հելլենիստական պետություններ, քան միավորված հունա-մակեդոնական կայսրություն:

    Հայաստանը քաղաքական այս բարդ, խառնակ պայմաններում կարողացավ ոչ միայն պահպանել իր անկախությունն ու ամբողջականությունը, այլև հետագայում, երբ պարզ դարձան հելլենիստական պետությունների իրական նպատակները, հարևան երկրներին աջակցություն ցույց տվեց, իրենց անկախությունը վերականգնելու ու ամրապնդելու համար:

    Ալեքսանդրից հետո ստեղծված իրավիճակը նկարագրելիս Դիոդոր Սիցիլիացին գրել Է՝ «Այդ տարիներին Ալեքսանդր Մակեդոնացին պարտության մատնեց պարսիկներին, որից հետո վախճանվեց: Ապա Պերդիկասը, որն այդ ժամանակ ամբողջ տերության առաջնորդն Էր, Եվմենեոսին ուղարկեց Կապադովկիայի զորապետ: Արիարաթեսը, պարտվելով ճակատամարտում, ընկավ, որից հետո թե՛ Կապադովկիան, և թե՛ նրան սահմանակից երկրներն ընկան մակեդոնացիների տիրապետության տակ: Իսկ Արիարաթեսը՝ նախորդ թագավորի որդին, հուսահատվելով այդ ժամանակ ստեղծված դրությունից, քչերի հետ ապաստանում Է Հայաստանում: Ոչ շատ ժամանակ անց, երբ արդեն Եվմենեսը ու Պերդիկասը և նրանց համախոհները մահացել էին, իսկ Անտիգոնոսն ու Սելեվկիոսը զբաղված Էին այլ գործերով, Արիարաթեսը, հայերի թագավոր Արդոարտեսից զորք ստանալով, սպանեց մակեդոնացիների զորապետ Ամյուտասին, մակեդոնացիներին անհապաղ դուրս վտարեց երկրից և վերանվաճեց իր հայրենի իշխանությունը»:

    Կնշանակի, քանի դեռ կենդանի էին Երվանդի դաշնակիցներ Պերդիկոսը և Էվմենեսը, Երվանդը ստիպված էր ձեռնպահ մնալ հակահելլենիստական արտաքին քաղաքական քայլերից, չնայած իր մոտ է ընդունում Կապադովկիայից փախած արքայազնին: Նաև լավ երևում Է, որ մակեդոնական երկու խմբավորումներն էլ ունեին զավթողական նպատակներ և միացյալ կայսրություն պահպանել ցանկացող խումբը զավթեց Կապադովկիան, որը դուրս Էր մնացել Մակեդոնացու արշավանքի ուղուց: Երվանդը ընդունելով Ալեքսանդրի ու Աքեմենյանների ժառանգորդ Պեչդիոսին, չնայած իր մոտ էր ընդունել սպանված թագավորի որդի Արիաթեսին, բայց չեր կարող նրան ռազմական օգնություն ցույց տալ, քանի որ Կապադովկիան Փոքր Ասիայի հետ միասին մտնում Էր անմիջապես Աքեմենյան Պարսկաստանի կազմի մեջ և հանդիսանում Էր Պերդիկոսի պետության օրինական տարածք: Պերդիկոսի ու էվմենեսի մահից և միացյալ պետության մասնատումից հետո իրավական հիմք ստեղծվեց Կապադովկիայի ինչպես նաև մյուս տարածքների անկախացման: Նոր պայմաններում Հայաստանը շտապեց աջակցություն ցույց տալ նոր անկախացող պետություններին (նկ.20):


    Նկ.20 Ա. Մակեդոնացու կայսրությունը և Առաջավոր Ասիան

    Ք.ա. 260թ. Բութանիայի Նիկոմեդես թագավորի որդի՝ Զիալեսը նույնպես նեղվելով հեռացավ Հայաստան և միայն օգնություն ստանալով վերականգնեց իր թագավորությունը:

    Ինչպես Կապադովկիայի, այնպես էլ Բութանիայի օրինակները, ինչպես նաև նրանց անկախացման ձեռագրի նմանությունը, նաև ժամանակագրական համապատասխանությունը տեղ չեն թողնում կասկածելու, որ այդ բոլորը ընդհանուր, միացյալ քաղաքականության դրսևորում էր, որն իրականացնում էր Հայաստանը և այն ուղղված էր Հելլենիստական պետությունների ծավալապաշտական քաղաքականության դեմ: Նույն Ք.ա. III դարի կեսերին ստեղծվեց Իվերական պետությունը: Այնտեղ հայկական զորքերի օգնությամբ թագավոր դարձավ Ֆարնաբազը, որը տապալեց Սելևկյան պետության կառավարիչ Ազոին: Ավելի վաղ Ք.ա. 302 կամ 301 թ.թ. Սև ծովի ափերին հիմնվեց Պոնտական պետությունը: Այնտեղ հիմնված արքայատոհմը իր ծագումը կապում էր Դարեհ III-ի հետ և շատ հավանական է, որ այս պետության հիմնադիրը նույնպես ստացել է հայոց թագավոր Երվանդի աջակցությունը:

    Մակեդոնական կայսրության մասնատման հետևանքով ստեղծվեցին 3 խոշոր և մի շարք մանր պետություններ: Խոշոր իշխանություններն էին' Բալկանյան թերակղզում Մակեդոնա-հունական թագավորությունը, Եգիպտոսը և Ք.ա. 612թ. Սելևկիոսի հիմնած Սելևկյան իշխանությունները: Այս պետությունների միջև հետագայում էլ շարունակվեցին արյունահեղ ընդհարումները: Հատկապես մեծ, բազմազգ պետություն էր Սելևկյանը, որն իր հիմնադրման պահից սկսած չկարողացավ պահպանել իր ամբողջականությունը և սկսեց մասնատվել ու նրանից սկսեցին առանձնանալ անկախ պետություններ: Այսպիսի նոր ստեղծված պետություններից հետագա պատմության համար հատկապես կարևոր է Ք.ա. 250-ական թ. պարն կամ ապարն ցեղի հիմնած Պարթևական պետությունը:

    Այդ ցեղն իր առաջնորդ Արշակ Քաջի գլխավորությամբ ապստամբելով անկախացավ Կասպից ծովի արևելքում և կարճ ժամանակաընթացքում հզորանալով սկսեց ընդարձակել իր տարածքները Սելևկյան տերության տարածքների հաշվին: Այս պետությունը դառնալով Ասիայում հզոր ուժ իրեն համարում էր Աքեմենյան Պարսկաստանի ժառանգորդը:

    տուն

    Բ. Հայաստանի քաղաքական կյանքը Ք.ա. III - II դարերում

    Ք.ա. 3-րդ դարի երկրորդ կեսին Հայաստանում տեղի ունեցան քաղաքական կտրուկ փոփոխություններ, որոնք դժվար է մինչև վերջ բացատրել ու հասկանալ հենվելով մեզ հասած կցկտուր ու հակասական տեղեկությունների վրա: Այդ շրջանում Հայկական միացյալ թագավորությունը մասնատվեց և առաջացան մի քանի Հայկական անկախ թագավորություններ: Երկրի հյուսիս-արևմուտքում ստեղծվեց Փոքր Հայքի, իսկ երկրի հարավում և հարավ-արևմուտքում Ծոփք-Կոմագենի թագավորությունները:

    Ք.ա. 3-րդ դարի կեսերին Սելևկյան պետությունը սկսել էր մասնատվել ու թուլանալ: Նույն ժամանակ Հայաստանի շրջակայքում, Հայաստանի աջակցությամբ հիմնվել էին մի շարք պետություններ ինչպիսիք էին Պոնտոսն ու Իվերիան: Հայաստանի հարավում ստեղծվել էին Ատրպատականը ու Պարթևստանը: Այս պետությունները դեռևս շատ թույլ էին, որ կարողանային ազդել Հայաստանի ներքին քաղաքականության վրա: Մնում է կարծել, որ միացյալ պետության մասնատումը Հայաստանի ներսում ձևավորված քաղաքական, հասարակական ու տնտեսական իրավիճակի հետևանք էր: Վերևում, երբ քննարկում էինք Քսենոփոնի արշավանքի ժամանակաշրջանը նշեցինք, որ Հայաստանում չնայած կար միացյալ իշխանություն ու Երվանդ անունով թագավոր, բայց Արևմտյան Հայաստանը ուներ բավական մեծ ինքնուրույնություն և այնտեղ կառավարում էր Տիրիբազը: Ք.ա. 4-րդ դարի առաջին կեսին կապված դեպի Փոքր Ասիա մշտապես կրկնվող հունական վարձկանների արշավանքների նաև Փոքր Ասիայ ի սատրապների ապաշնորհության հետևանքով ողջ Փոքր Ասիայում զորքերի գլխավոր հրամանատար դարձավ Տիրիբազը: Դրա հետևանքով նրա հեղինակությունը խիստ բարձրացավ ինչպես ողջ տարածաշրջանում, այնպես էլ բուն Հայաստանում: Չնայած ոչ մի դեպքում հնարավոր չէ պնդել, որ Արևմտյան Հայաստան վարչական միավորը համապատասխանում է Ռուֆուսի նշած Փոքր Հայքին, որի զորքերը առանձին էին մասնակցում իրենց զորավարի գլխավորությամբ Գավգամելայի ճակատամարտին, բայց հավանական է, որ Տիրբազը կամ նրա հաջորդները կարողանային Հայաստանի արևմուտքում Դարեհ III-ի օրոք ձեռք բերել ավելի մեծ ինքնուրույնություն հայկական պետության սահմաններում: Սրան կարող էր խթանել նաև այն ցեղային մրցակցությունը, որ հնուց գոյություն ուներ Արևմտյան և Արևելյան Հայաստանների միջև: 

    Մակեդոնական պետության քայքայումը ու դրա հետևանքով արտաքին վտանգի վերացումը կարող էր ինչպես և անցած դարերում, Ք.ա. 3-րդ դարի երկրորդ կեսին մեծացնել Հայաստանի տարբեր շրջանների միջև գոյություն ունեցող մրցակցությունը: Դրան մեծ չափով նպաստում էր նաև արևելյան և կենտրոնական շրջանների համեմատաբար ավելի ներփակ տնտեսական զարգացումը համեմատած Հայաստանի հյուսիս-արևմտյան ու հարավ-արևմտյան շրջանների: Հարավ-արևմուտքը տնտեսական սերտ կապեր ուներ Ասորիքի, Միջագետքի ու Փոքր Ասիայի հետ, որին նպաստում էր նաև դեռևս Դարեհ I-ի կառուցած «Արքայական ճանապարհը», որի մի զգալի մասն անցնում էր Հայաստանի հարավ-արևմուտքով, հատկապես Ծոփքի տարածքով: Ալեքսանդրն ու Սելևկյան թագավորները մեծ թվով քաղաքներ կառուցեցին, հատկապես Ասորիքում ու Միջագետքում, որոնք չէին կարող իրենց ազդեցությունը չթողնել դրանց հարևան հայկական շրջանների վրա: Այս տարածքին հակառակ, երկրի հյուսիս- արևմուտքը ավելի կապված էր Պոնտական լեռների շրջանում բնակվող արյունակից (հայա ցեղին պատկանող) ցեղերի հետ, որոնց բնակավայրերը հասնում էին մինչև Սև ծովի ու Փոքր Ասիայի հյուսիս-արևելյան շրջանները, որոնցում մեծ ազդեցություն ունեին հունական քաղաքները: Ք.ա. 4-րդ դարի վերջին Միհրդատ II-ը դրեց Պոնտական պետության հիմքը: Այս պետության տնտեսական հիմքը հունական քաղաքներում զարգացած առևտուրն էր, և հայերի հետ երկրում մեծ ազդեցություն ունեին հույները: Այս երկիրը դարձավ հելլենիստական երկիր, ու նրա միջոցով հելլենիզմն արմատավորվեց ոչ միայն Սև ծովի ափերին, այլ նաև թափանցեց Փոքր Հայք:

    Փոքր Հայքի մասին, որպես անկախ պետության, մեզ հասել են մի քանի նշումներ: Առաջինը պահպանվել է Ստրաբոնի մոտ՝ «Փոքր Հայքը բավական բերրի երկիր է: Ծոփաց նման սա էլ ունեցել է իր բնիկ իշխանները, որոնք մերթ Մեծ Հայոց բարեկամն էին և մերթ ինքնագլուխ: Իրենց հնազանդ էին Խաղտիք և Տիբարները, այնպես որ իրենց իշխանությունը տարածվում էր մինչև Տրապիզոն և Փառնակիա»: Այս նշումը կարևոր է նրանով, որ պատկերացում է տալիս Փոքր Հայքի չափերի մասին: Փոքր Հայքն իր մեջ ընդգրկում էր ոչ միայն պատմական Հայաստանի մեզ հայտնի տարածքները, այլև այնպիսի հայկական ցեղերի տարածքներ ինչպիսիք էին Տիբարները ու նրանցից արևելք ապրող Մակրոները ու Մոսսինոյկները, որոնք բնակվում էին Սև ծովի ափին: Հետագայում այս ցեղերը, կտրվելով բուն Հայաստանից, ձևավորվեցին որպես առանձին ժողովուրդ, հանձին աջարների (ավելի ճիշտ է նրանց անունը հնչեցնել «աջ արներ», որը ցույց է տալիս նրանց տարածքի գտնվելը և կապը արի հայերի հետ): Նրանց հայկական ծագման մասին է խոսում նաև այն փաստը, որ ոչ միայն աջարները, այլև արևելյան Վրաստանի ողջ բնակչությունը մարդաբանական տիպով պատկանում է Արմենոիդ տիպին, ի տարբերություն վրացիների, որոնք պատկանում են կովկասյան տիպին:

    Տարածքի մեծությամբ և արտոնյալ դիրքով Փոքր Հայքը ավելի նպաստավոր պայմաններում էր գտնվում, քան Պոնտոսը, որը կարող էր մեծ դեր խաղալ այս երկու պետությունների մերձեցման համար: Կարևոր է այն պնդումը, որ Փոքր Հայքը միշտ ունեցել է իր բնիկ իշխանները: Կնշանակի՝ Փոքր Հայքում վաղուց ձևավորվել էր տեղական կառավարող տոհմ, որին համարել են այս տարածաշրջանի օրինական իշխող: Մյուս նշումներին կանդրադառնանք իրենց տեղում:


    Նկ.21 Նեմրության համալիր 
     

    Ի տարբերություն Փոքր Հայքի, հարավ-արևմուտքի տարածքները, որտեղ ստեղծվեց Ծոփք-Կոմմագենի ինքնիշխան պետությունը, տեղեկություններն անհամեմատ շատ են, և դա կապված է ոչ միայն այն փաստի հետ, որ այդ շրջանը ավելի սերտ կապեր ուներ հելլենիստական պետությունների հետ, այլ նրանով, որ Ծոփք-Կոմմագենի մասին մեզ տեղեկություններ են հասել Նեմրութի արձանագրություններից (նկ.21):

    Այս արձանագրությունների համաձայն, Ծոփք-Կոմմագենի հարստության հիմնադիրը եղել է Սամոսը, որի անունով հիմնադրված Սամոսատ քաղաքը գոյություն ուներ դեռևս Ք.ա. 245թ. Նրա հաջորդը եղել է Արշամը, որը, ինչպես և իր հայրը, իր անունով կառուցել է քաղաքներ Եփրատի երկու ափերին: Սա ցույց է տալիս, որ Ծոփքն ու Կոմմագենը միացյալ պետություն էին նրա օրոք: Այս պետության սահմանները տարածվում էին Հյուսիսային Միջագետքում և Աղձնիքում: Բյուզանդական պատմագիրների վկայության համաձայն, Սամոսատ անունով քաղաք գոյություն ուներ Աղձնիքում: Ծոփք-Կոմմագենը շարունակում էր վարել նույն արտաքին քաղաքականությունը, ինչ Միացյալ Հայաստանը: Նա Սելևկյան պետության նվաճողական քաղաքականությանը հակառակ դիրք էր գրավել: Հակոբ Մանանդյանը օգտվելով հույն հեղինակ՝ Պոլիէնոսից, գրում է՝ «Սելևկյան Անտիոքոս Հիերաքոսը՝ Սելևկիոս Կալլինիկոս թագավորի եղբայրը, որն ապստամբել էր նրա դեմ, մոտավորապես Ք.ա. 230թ., մտել էր Միջագետքից Արմենիա և պատսպարվել Արսաբեսի մոտ»: Նշվում է նաև, որ հեղինակը նկարագրել է Ծոփքում տեղի ունեցած ճակատամարտերը, որոնց մասնակցել էին նաև Ծոփքի հայկական զորքերը:

    Ուսումնասիրողները միահամուռ ընդունում են, որ նշվող Արմենիայի իշխող Արսաբեսը Արշամն է, որից մեզ հասել են դրամներ: Արշամի մասնակցությամբ գահակալական կռիվները շարունակվեցին 12 տարի և դարձան գլխավոր առիթ, որի պատճառով Սելևկյան պետության ու հայկական իշխանությունների միջև ավելի խորացան հակասություններն ու թշնամանքը: Չնայած թշնամանքի խորացմանը, Արշամը հասավ հակառակորդ Սելևկյան պետության երկարատև թուլացմանը, որին ինքը ձգտում էր: Իշխանության գլուխ գալուց հետո Անտիոքոս III-ը փոխեց սելևկյան բանակի հին, իրեն սպառած կառուցվածքը և հույներից ու մակեդոնացիներից բացի բանակ մտցրեց նաև տեղական ժողովուրդների ներկայացուցիչներին, որով բանակի թիվը անհամեմատ աճեց: Նա սկսեց իր արևելյան արշավանքը, որի նպատակն էր վերականգնել պետության նախկին սահմաններն ու հզորությունը: Այդ ժամանակ Արշամին փոխարինել էր նրա որդի Քսերքսեսը: Անտիոքոս III-ը արշավեց նաև Քսերքսեսի վրա: Պոլիբիոսը հայտնում է, որ Անտիոքոս III-ը իբր կարողացել է գահընկեց անել Քսերքսեսին, բայց մեծահոգաբար նրան է վերադարձնում գահը և իր քրոջը կնության տալիս նրան, ցույց տալով իր արքայական վեհանձնությունը: Մեկ այլ հույն պատմիչ, շարունակելով նկարագրել դեպքերի ընթացքը, տալիս է «արքայական վեհանձնության» գինը: Քսերքսեսին կոչելով «Արմենների բռնակալ» նշում է, որ սպանվել է իր կնոջ ձեռքով, Անտիոքոս III-ի պահանջով, որպեսզի ամրապնդեր իր եղբոր «հաղթանակը»: Անտիոքոս III-ը, չկարողանալով բաց ճակատամարտում հաղթել Քսերքսեսին, դավադրաբար սպանել տվեց նրան: Օգտվելով երկրում ստեղծված խուճապից, Անտիոքոսի աջակցությամբ Ծոփքի գահը գրավեց Զարեհ անունով մի հայ զորավար և հիմք դրեց նոր հարստության:

    տուն

    Գ. Արտաշեսյան հարստության հարցի շուրջ

    «Հայ ժողովրդի պատմության» ակադեմիական հրատարակությունում, խոսելով Ք.ա. 3-րդ դարի Հայաստանի քաղաքական վիճակի մասին, նշվում է՝ «Ըստ Նեմրութ-Դաղի արձանագրությունների մ.թ.ա. (Ք.ա.) 4-րդ դարի երկրորդ կեսին Անտիոքոս Ա-ից (թագադրված Երվանդ) հետո իշխել է «անես» վերջավորությամբ անունը կրող մի թագավոր, որի կառավարման տարիները հավանաբար համնընկնում են մ.թ.ա (Ք.ա.) 3- րդ դարի առաջին տասնամյակին»: Տալով այդ շրջանի մեկնաբանությունը շարունակում է՝ «Ըստ կոմմագենյան արձանագրությունների, հաջորդ իշխողն եղել է Սամոս թագավորը»1: Մենք վերևում նշեցինք, որ Անտիոքոս Ա. Կոմմագենցին իրեն համարել է Երվանդունի և իր արձանագրությունում տվել է հայ Երվանդունիների տոհմածառը: Այս արձանագրությունից արվել է եզրակացություն, որ Երվանդունիների կրտսեր ճյուղը Ծոփք-Կոմմագենում հիմնել է իր անկախ թագավորությունը: Այս արձանագրությունը, նրա գրելաոճը տեղ չի թողնում այդպիսի եզրակացության համար: Արձանագրությունում նշվում է Երվանդ սատրապը, որը հավանաբար մեր նշած Պերսիս նահանգի նախկին սատրապ Երվանդն է: Ք.ա. 4-րդ դարի վերջին նա Պերսիս նահանգից եկավ Հայաստան, որպես թագավոր: Նրան փոխարինել է մեկ ուրիշը, որին արձանագրությունում նորից կոչում են Երվանդ, այսինքն, ընդունվում է նրա Երվանդունի լինելը և նրան տարբերելու համար նախորդ Երվանդ Սատրապին կոչել են թագավոր Երվանդ: Հաջորդ թագավորը չի կրում Երվանդ անունը (այդ ցույց է տալիս նրա անվան «անես» վերջավորությունը), որով արձանագրության հեղինակը ցանկացել է ցույց տալ նրա երվանդունիների տոհմին չպատկանելը: Այս բոլորը ստիպում է կարծել, որ Մեծ Հայքում իշխանությունը անցել է մեկին, որի պատկանելը Երվանդունիներին կասկածի տեղիք է տվել և դրանից օգտվելով, Ծոփք-Կոմմագենի կառավարիչը իրեն հռչակել է անկախ և օրինական հետներդը Երվանդունիների հարստության՝ «հաջորդ իշխողը եղավ Սամոս թագավորը»:

    Քանի դեռ Սելևկյան թագավորությունը թույլ էր, չէր կարող խառնվել Հայաստանի գործերին: Անտիոքոս III-ը, հզորացնելով բանակը, օգտվելով Հայաստանի ներսում գոյություն ունեցող մրցակցությունից, կարողացավ հեղաշրջում իրականացնել և գահին նստեցնել իրեն ցանկալի անձանց, «դրանից հետո (այսինքն՝ Օրոնտես-Երվանդից հետո) Արտաշես և Զարեհ... երկուսի բաժանեցին երկիրը»: Լևոն Շահինյանը իրավացիորեն պնդում է, որ Զարեհն ու Արտաշեսը ժամանակագրությամբ ուղիղ հաջորդներ չեն Օրոնտես-Երվանդի, քանի որ նրանից հետո Նեմրութի արձանագրություններում նշվում են Սամոսը, Արշամը, Քսերքսեսը, իսկ Մեծ Հայքում նշվում է «անես» վերջավորությամբ թագավորը:

    Ստրաբոնը, որն իրեն հիմք է ընդունել սելևկյան աղբյուրները, Երվանդից հետո կառավարողներին Մեծ Հայքում և Ծոփքում համարել է անօրինական իշխողներ և չի նշում նրանց։ Սա հաստատվում է նաև այն փաստով, որ Հովհաննես Անտիոքացին Քսերքսեսին կոչել է «արմենների բռնակալ»։ Կարևոր է նաև Ստրաբոնի նշումը, որ՝ «երկուսի բաժանեցին երկիրը» կնշանակի, մինչև Անտիոքոս III-ի օգնությամբ Արտաշեսի ու Զարեհի կողմից իշխանության զավթումը, Հայաստանը ընդունվում էր որպես մեկ միասնական երկիր:

    Դժվար է այժմ պարզել Արտաշեսի ու Զարեհի ճիշտ ծագումը և նրանց կապը Երվանդունիների արքայատոհմի հետ, բայց պարզ է, որ կային փաստեր նրանց Երվանդունիների տոհմի հետ կապելու, որով Անտիոքոս III-ի գործունեությանը տրվում էր իրավական հիմք: Արտաշեսը, իրեն կոչելով Երվանդունի, նշում է, որ իր հայրը Զարեհն է: Հայաստանում Զարեհի անունով հիմնվել են մի շարք քաղաքներ, որոնց հիմնումը կապվում է Արտաշեսի անվան հետ: Հայաստանում չի եղել սովորություն քաղաքներին տալ թագավորի հոր կամ նրա որևէ այլ ազգականի անունը ու հնարավոր չէ բերել այդպիսի որևէ օրինակ: Ուրեմն Երվանդունի արքայատոհմում եղել է այժմ մոռացված Զարեհ անունով թագավոր, որը հիմնել է այդ քաղաքները:

    Մ. Խորենացին, գրելով Տիգրան Մեծ Հայկազնու (Երվանդունու) հաջորդների մասին նշում է՝ «...Սրա որդին էր Առավանը, սրանը՝ Ներսեհը, սրանը՝ Զարեհը, սրա սերունդներից են Զարեհավանյան կոչված ցեղերը»: Զարեհի անվան առկայությունը Ծոփքի և Արտաշեսի տոհմում մտածել է տալիս, որ նրանք ծագում էին պատմահոր նշած Զարեհավանյանների ճյուղից, որով դառնում էին Երվանդունիների կողմանակի ճյուղը ու ստանում հիմք, իրենց հայոց գահի օրինական ժառանգ հռչակելու։

    Այս բոլորից հետո կարելի է խոսել Ք.ա. 3-րդ դարի վերջին (հավանաբար Ք.ա. 202-201թ.թ.) Հայաստանի ենթակայության, անգամ հարկատու լինելու մասին Սելևկյան պետությանը, բայց ոչ մի դեպքում չի կարող խոսք լինել անկախության, պետականության վերացման մասին, «առաջ իշխում էին թագավորի հրամանի տակ, սրա պարտությամբ հարելով հռովմեացոց նրանց կողմ անցան և իրենց թագավոր հայտարարեցին»: Այս նշման մեջ «թագավորի հրամանի տակ» հասկացությունը պետք չէ ընդունել ենթակայություն, որը վերացվել է, երբ Ք.ա. 190թ. Անտիոքոս III-ը պարտություն կրեց Հռոմից: Զարեհն ու Արտաշեսը, իրենց համարելով Երվանդունիների օրինական ժառանգ, հրաժարվեցին կախվածությունից ու վերականգնեցին իրենց բացարձակ անկախությունը:

    Հռոմի դեմ Անտիոքոսի պարտության հետևանքով Սելևկյանները վերջնականապես թուլացան և կորցրեցին իրենց տարածքներն ու ազդեցությունը Փոքր Ասիայում և Առաջավոր Ասիայում: Հռոմեական պատմիչները գերագնահատել Են Հռոմի դերը և այնպես ներկայացրել, կարծես Փոքր Ասիան, Ասորիքն ու միջագետքը սկզբում եղել են Աելևկյանների տարածք, որին եկել է փոխարինելու Հռոմեական իշխանությունը: Հռոմը ներկայացվում է որպես Առաջավոր Ասիայի օրինական ժառանգ, որի կամքից էր կախված նոր պետությունների ստեղծումը, հզորացումը կամ ոչնչացումը: Այդ տեսակետն, իհարկե, անըդունելի է, բայց պետք է ընդունել, որ Մագնեսիայի ճակատամարտում Հռոմի հաղթանակը պատմական մեծ նշանակություն ունեցավ։

    Սելեվկյան պետության թուլացումով տարածաշրջանում ստեղծվեց քաղաքական ուժերի նոր վերաբաշխում: Մեծ Հայքն ու Ծոփքը, որոնք մոտ էին Սելեվկյան պետությանը ձգտում էին ավելի թուլացնել նրան և վերաձևավորել սահմանները ի օգուտ իրենց։ Արտաշեսը բացահայտ պատերազմ սկսեց Սելևկյան պետության դեմ ու նրանցից հետ խլեց Հայկական լեռնաշխարհի հարավում գտնվող հայաբնակ Տմորքը։ Այլ էր Վիճակը Փոքր Հայքում ու Պոնտոսում: Այս երկրները հեռու էին ընկած Սելևկյաններից, և նրանց մոտ պատմականորեն չէր ձևավորվել հակասելևկյան դիրքորոշում: Կարևոր էր նաև իշխող թագավորական ընտանիքների ազգակցության հարցը: Ի տարբերություն Ծոփքի ու Մեծ Հայքի՝ Փոքր Հայքում շարունակում էր կառավարել հին արքայական տոհմը, ով սերտ հարաբերություններ ուներ Պոնտոսի հետ և անհավանական չէ, որ այդ բարեկամական հարաբերությունները մշտապես ամրապնդվել էին ամուսնական կապերով: Երկու տոհմերում էլ շատ տարածված էր Միհրդատ անունը, որը մեր պնդմամբ կարող է կողմնակի ապացույց համարվել: 

    Մի կողմում Մեծ Հայքն ու Ծոփքը, մյուսում Պոնտոսն ու Փոքր Հայքը տարածաշրջանում դարձան այն գլխավոր կենտրոնները, որոնք հավակնում էին գլխավորել տարածաշրջանի հետագա առաջընթացը: Այս կենտրոններին էին հարում նաև Փոքր Ասիայում նոր ստեղծված պետությունները: Արևելքում օր-օրի հզորանում էր Պարթևստանը, բայց նա ստիպված էր իր ուժերը դեռ կենտրոնացնել արևելքում, որպեսզի այնտեղ ամրապնդի իր դիրքերը: Պոնտոս-Փոքր Հայք դաշինքը նպատակ ուներ տարածվել Սև ծովի ափամերձ գոտում և ստեղծել ծովային գերտերություն: Նրանց այս ձգտումը մի կողմից վախեցնում էր Մեծ Հայքին, որը նման պայմաններում կընկներ Սելևկյան ու Պոնտական պետությունների միջև և պարզապես կոչնչանար, իսկ մյուս կողմից վախեցնում էր Հռոմին, որը տարածվել էր Միջերկրածովյան տարածաշրջանում ու վախենում էր երկրորդ ծովային գերտերության առաջացումից: Երկու խմբավորումների միջև բացահայտ առճակատումը սկսվեց Ք.ա. 183թ., երբ Պոնտոսի թագավոր Փառնակ I-ը Փոքր Հայքի թագավոր Միհրդատի հետ մտավ Գալաթիա, ապա Կապադովկիա: Ըստ համաձայնության, նրանց արշավանքին պետք է միանար նաև Սելևկյան թագավոր Սելևկոս III-ը: Հռոմի ճնշման տակ նա հրաժարվեց իր խոստումից: Փառնակն ու Միհրդատը պարտություն կրեցին և ստիպված էին Ք.ա. 179թ. կնքել հաշտության պայմանագիր, որով մինչ այդ Փոքր Հայքին պատկանող Բարձր Հայքը և այլ տարածքներ անցան Մեծ Հայքին: Սրա հետևանքով Պոնտոսի ու Փոքր Հայքի դաշինքում խիստ թուլացան Փոքր Հայքի դիրքերը, և այն հետագայում դարձավ պարզապես միացյալ Պոնտական պետության մի մասը: Զարեհի մահից հետո Արտաշեսը անհաջող փորձ արեց իրեն միացնելու նաև Ծոփքը:

    Արտաշեսի վերջին տարիները անհայտ են, չկան նաև որևէ հավաստի տեղեկություններ նրա հաջորդների մասին: Միակ մշուշապատ նշումը պատկանում է Հուստինյանոսին այն մասին, որ Պարթև Միհրդատ II-ը պատերազմում հաղթել է հայոց թագավոր Արտավազդին և պատանդ վերցրել արքայազն Տիգրանին։ Ո՞վ է այս Արտավազդը և ի՞նչ կապ է ունեցել Արտաշեսի հետ, պարզելն այժմ անհնարին է: Ժամանակագրությամբ Արտավազդը և արքայազն Տիգրանը չեն համապատասխանում Տիգրան II Արշակունուն, որը թագավորել է Ք.ա. 95-55թ.թ. և նշված դեպքերից առնվազն 50 տարի հետո է գործել:

    Ք.ա. II դարի երկրորդ կեսի դեպքերի մեկնաբանմանը որոշ չափով կարող է օգնել նորից պատմահայր Մ. Խորենացին: Պատմիչը, նկարագրելով Պարթևստանի հզորացումը, տվել է անզիջում պայքարի պատկերը, որ նորաստեղծ Պարթևստանը մղում էր Սելևկյանների դեմ՝ Ասորիքին ու Ատրպատականին տիրելու համար: Այս ժամանակաշրջանը համապատասխանում է Միհրդատ I Մեծի (Ք.ա. 171-138թ.թ) կառավարման տարիներին: Նա կարողացավ գրավել Ատրպատականը, ինչպես նաև ամրացավ հյուսիսային Միջագետքում: Մ. Խորենացին նշում է, որ առանց ընդհարումների Արշակ Մեծը (խոսքը վերաբերում է Միիրդատ I-ին) Մեծ Հայքում թագավոր է նստեցնում իր եղբայր Վաղարշակին: Միայն հայոց գահին խաղաղությամբ տիրելուց հետո. «Եվ այստեղից, մեր երկրի բոլոր կողմերից (զորքերը) միացնելով, հասնում է Խաղտիքի սահմանները, որովհետև Ղազիկան, Պոնտոսը, Փռյուգիան, Մաժաքը և ուրիշները Արշակի պատերազմների լուրն առած չլինելով, հաստատ բարեկամական դաշինք էին պահում մակեդոնացիների պետության հետ»։

     

    Ուրեմն պարթևների մուտքը Մեծ Հայք եղել է խաղաղ ու պաշտպանվել երկրի վերնախավի մեծ մասի կողմից. «Բագրատունին և նրա ձեռքի տակ եղած քաջերի, ծովեզերքի երիտասարդներին, որ սերված էին Գեղամից և քանանցիներից, և Շարայի ու Գուշայի սերունդներից, և նրանց մերձակա Սիսակյաններին և Կադմյաններին իրենց մերձավորներով (գրավեց) գրեթե մեր երկրի կես մասը»։

    Այս նկարագրության և այլ աղբյուրների մեկնաբանումը կարող է լինել միայն մեկը։ Մեծ Հայքը Արտաշեսի հաջորդ Արտավազդի մահից հետո մնացել էր առանց թագավորի, որից օգտվելով Պարթևստանը հայոց գահին նստեցրեց Պարթև Վաղարշակին: Պարթևստանը, որպես փոխզիջման տարբերակ, Հայաստանին է զիջել Ատրպատականը, քանի որ նշվում է Վաղարշի կողմից զորքերի հավաքումը նաև Ատրպատականից: Հավանաբար Արտավազդի պարտվելն ու արքայի որդի, մեզ անհայտ Տիգրանին պատանդ տանելը կապված է եղել Ատրպատականի համար մղվող պատերազմի հետ: Ի տարբերություն Մեծ Հայքի, Արշակի հաստատվելը հայոց գահին արևմուտքում բացասական արձագանք ունեցավ: Սելևկյան պետության դրդմամբ տեղի ունեցավ Վաղարշին տապալելու փորձ: Դա իրականացնելու համար միավորվեցին բազմաթիվ պետություններ, բայց նրանց փորձն անհաջող անցավ: Պարթև թագավոր Միհրդատ I-ի կամ Միհրդատ II-ի կառավարման տարիներին հայոց գահին հաստատվեցին Արշակունիները: Լևոն Շահինյանը, ուսումնասիրելով մեզ հասած աղբյուրները, կարծում է, որ մեզ համար պատմական այդ կարևոր իրադարձությունը տեղի է ունեցել Ք.ա. 134թ.։

    տուն

    Դ. Հայաստանի ներքին վիճակը Ք.ա. IV-II դարերում

    «Հրաման է տալիս, որ քաղաքացիների հարգն ու պատիվը ավելի լինի, քան գյուղացիներինը, որ գյուղացիները պատվեն քաղաքացիներին, ինչպես իշխանների, բայց որ քաղաքացիները շատ չգոռոզանան գյուղացիների մոտ, այլ եղբայրաբար վարվեն բարեկամության և աննախանձ կյանքի համար, որ հիմք է կազմում շենության և խաղաղ կյանքի»: Պատմիչն այս մի քանի տողի մեջ սեղմ տվել է այն կարևոր փոփոխությունները, որոնք կատարվեցին Հայաստանում հելլենիզմի դարում:

    Չնայած հունա-մակեդոնական զորքերը չմտան Հայաստան և Հայաստանը պահպանեց իր անկախությունը, հելլենիզմի ազդեցությունը առկա էր նաև Հայաստանում: Այդ ազդեցությունը, իհարկե, չի սահմանափակվում մի քանի հունատառ արձանագրություններով կամ գտնված հունական փողերով, որ մեզ են հասել այդ շրջանից: Ավելի կարևոր էր այն քայքայիչ ազդեցությունը, որ ունեցավ բնակչության բարոյա-հոգեբանական նկարագրի վրա հելլենիզմի թափանցումը և երկրի սոցիալ- տնտեսական ու հասարակական փոփոխությունների պատճառ դարձավ: Եթե մինչ այդ երկրի քաղաքական կյանքում առաջնայինը համարվում էր ցեղային ծագումը, իսկ ներքին խնդիրների հիմքը, գահակալում, տնտեսական կապեր, քաղաքական կողմնորոշում, հենվում էին բացառապես ցեղային կապերի վրա, այժմ տարածվում էր նյութական արժեքների գերակայությունը, նյութական շահի հետապնդումը: Անգամ Հայկական պետական միավորներն իրենց հարաբերություններում սկսում են դնել ոչ թե ընդհանուր ծագումը, այլ նյութական շահը, որի հետևանքով Փոքր Հայքը հայտնվեց Մեծ Հայքի ու Ծոփքի հակառակորդ խմբավորման կազմում և ի վերջո, մնալով որպես հայերով բնակեցված տարածք, կտրվեց Հայաստանից: Վանի թագավորության շրջանում, և Հայաստանում մեծ նշանակություն էր տրվում քաղաքաշինությանը: Քաղաքներն առաջին հերթին վարչական ու կրոնական կենտրոններ էին, որոնց շուրջ միավորվում էին արյունակցական ցեղերը: Բնական է, որ քաղաքները ունեին նաև տնտեսական նշանակություն, որտեղ կենտրոնանում էին արհեստավորները: Մինչև հելլենիզմը արհեստները մեծ զարգացում էին ապրել Հայաստանում և Երվանդունիների կառավարման տարիներին վերաբերող (Ք.ա. 6-4-րդ դար) թանկարժեք մետաղներից պատրաստված բազմաթիվ զարդեր ու ամանեղեն են գտնվել: Չնայած դրան, այդ շրջանում գյուղացիությունն ու արհեստավորները չէին դիտվում որպես առանձին խավեր և մտնում էին շինականների դասի մեջ: Այժմ երկրի նյութականացման, անհատական առևտրի զարգացման հետ սկսում է ձևավորվել շինականներից կտրված հարուստների դաս, որոնց Մ. Խորենացին կոչում է քաղաքացիներ, «գյուղացիները պատվեն քաղաքացիներին, ինչպես իշխաններին»: Առաջին անգամ հայոց հողի վրա դասային բաժանման հիմքը սկսում է դառնալ ոչ թե ծագումը կամ մարդու ունեցած ծառայությունը հասարակությանը, այլ ձեռք բերած հարստությունը:

    Հունական բարքերն ու ապրելակերպը ավելի խոր արմատներ գցեցին Հայաստանի արևմտյան շրջաններում: Դա հետագայում շատ ծանր, անդառնալի հետևանքներ ունեցավ Հայաստանի համար: Երկրի արևելյան նահանգները, որոնք ավելի քիչ էին ենթարկվել հելլենիզմի ազդեցությանը, փորձում էին պահպանել երկրի ազգային դիմագիծը: Արևմտյան նահանգներն ավելի կապված լինելով հելլենիզմին և արևմտյան արժեքների հետ, մշտապես փորձում էին Հայաստանը կողմնորոշել դեպի արևմուտք: Սրանով Հայաստանը սկսեց երկփեղկվել: Երկրում ձևավորվեցին արևմտյան ու արևելյան կողմնորոշում ունեցող շրջաններ, որից հետագայում ստեղծվեցին հունասերների ու պարսկասերների խմբավորումները, որոնց պայքարը երկիրը կանգնեցրեց կործանման եզրին:

      Հունականության և դրա հետ նյութական աշխարհաճանաչման արմատավորման ամենամեծ չարիքն այն ճգնաժամն էր, որի մեջ հելլենիզմի հետևանքով հայտնվեց հայկական կրոնը: Հին հայկական կրոնը ամբողջությամբ հենվում էր ոգեղենության ու հին հայկական աշխարհաճանաչման վրա: Այժմ այն սկսում է դառնալ բնակչության լայն զանգվածների համար վերացական ու անընկալելի: Մինչ այդ բնապաշտ հայն իր կրոնում տեսնում էր տիեզերքի կարգավորված մոդելը, որում, ըստ նրա, իշխում էին բնական երևույթները, որոնք ունեին իրենց բնութագիրն ու խորհրդանիշները: Այժմ հունականության ազդեցության տակ կրոնը կորցնում է իր կարգավորված ձևը և երևույթները, որոնց խորհրդանշում էին դիցերը և դիցուհիները, հունական կրոնի նմանությամբ նյութականցվում են ու նմանվում հունական մարդ աստվածներին:

    Մ. Խորենացին, գրելով Արշակունիների գործունեության մասին, ընդգծում է այն ուշադրությունը, որ նրանք տածել են հայկական կրոնի բարեկարգման ու ամրապնդման ուղղությամբ: Վաղարշակը փորձում է նախնիների թուլացող պաշտամունքը ամրապնդելու համար կառուցել արական և իգական սկզբունքները խորհրդանշող տաճար, որտեղ կանգնեցվում է արև և լուսին խորհրդանշող արձաններ: Նրա որդի Արշակը բարենորոգումներ իրականացնելու համար դիմում է բռնությունների, բայց դա նույնպես չտվեց դրական արդյունք: Հաջորդ թագավոր Արտաշես Արշակունին և նրա որդի Տիգրան II Արշակունին իրենք են հույների օրինակով սկսում արձաններ կանգնեցնել ու պաշտել մարդ աստվածներին. «Իբրև առաջին գործ, նա կամեցավ Մեհյաններ շինել: Իսկ քրմերը, որ եկել էին Հունաստանից, մտածելով, որ իրենց Հայաստանի խորքերը չքշեն, սուտ գուշակություններ հնարեցին իբրև թե աստվածները հենց նույն տեղում կամենում են բնակվել»:  

    տուն

    V գլխի եզրակացություններ

    Ք. ա. 4-րդ դարում արևելքի ու արևմուտքի միջև հակասություններն ավելի սրվեցին, կախված Հունաստանում և Աքեմենյան Պարսկաստանում խորացող քաղաքական, հասարակական ու տնտեսական ճգնաժամի հետ: Պարսկաստանը, ունենալով մարդկային, նյութական ու տարածքային անսպառ միջոցներ, փորձում էր ինքնուրույն դուրս գալ ստեղծված ճգնաժամից՝ ենթակա ժողովուրդների նկատմամբ բռնի միջոցներ օգտագործելով: Անհաջող, բայց փորձեր արեցին, որ անցկացնեն կրոնական, տնտեսական ու ռազմական բարեփոխումներ: Ի տարբերություն Պարսկաստանի, հունական քաղաք-պետությունները ճգնաժամից դուրս գալու միակ ելքը տեսնում էին նոր տարածքների զավթման ու մարդկային խմբերի ստրկացման մեջ: Այս երկու բևեռների միջև առճակատումը դառնում էր անխուսափելի, քանի որ երկու երկրներն էլ անկարող էին լուծել իրենց ներքին խնդիրները, և ամեն պատեհ ու անպատեհ առիթներով մեկը մյուսի ներքին գործերին էին խառնվում, ավելի խորացնելով ճգնաժամը և սրելով գոյություն ունեցող թշնամանքը:

    Գորդյան հանգույցը կոպտորեն կտրեց Ա. Մակեդոնացին, որի ղեկավարած երկիրը, լինելով համեմատաբար ավելի երիտասարդ, անհամեմատ կենսունակ էր և զերծ այն արատներից, որոնք քայքայել էին և՛ Պարսկաստանը, և՛ Հունաստանը:

    Ֆիլիպ II-ի և Ալեքսանդրի կայծակնային հաղթանակները ցույց տվեցին, որ և՛ հունական դեմոկրատիան, և՛ պարսկական բռնապետությունը իրենց սպառել էին: Ընչաքաղցությունը, փառամոլությունը, նյութապաշտությունը, կաշառակերությունն ու մյուս արատներն այնքան էին քայքայել այդ երկրները ներսից, որ անհրաժեշտ էր միայն մի փոքր առիթ, որպեսզի դադարեցնեին իրենց գոյությունը:

    Ալեքսանդրը, ոչնչացնելով Աքեմենյան Պարսկաստանն ու տեր դառնալով մի ահռելի տարածքի, որը, սկսվելով Բալկանյան թերակղզուց, հասնում էր Եգիպտոս ու Հնդկաստան, կանգնեց ավելի մեծ, անլուծելի խնդրի առջև: Պարզվեց, որ կեղծ էին Ալեքսանդրի ուսուցիչ Արիստոտելի պնդումները հելլենների կատարելության և «բարբարոս» ասիացիների թերարժեքության մասին: Ուսուցիչ-աշակերտ հակասությունը բացահայտում է այն, որ դեռ հին դարերում կար կարծիք՝ «Պատմում են, որ Անտիպատրոսն Ալեքսանդրին թույն է ուղարկել, և այդ թույնից էլ նա մահացել է. իսկ թույնը Անտիպատրոսի համար պատրաստել է Արիստոտելը, որը սկսել էր վախենալ Ալեքսանդրից»:

    Արշավանքի ընթացքում բացահայտվեցին Ալեքսանդրի զորավարների ընչաքաղցությունն ու փառամոլությունը: Մշտական դավադրությունները, բանսարկություններն ու հափշտակումները համոզեցին Ալեքսանդրին արևմտյան նյութական արժեքների, աշխարհաճանաչման սնանկության մեջ: Երիտասարդ հաջողակ զորավարն ու անհաջողակ արքան փորձեցին միավորել արևմուտքի ձեռքբերումները արևելքի ոգեղենության հետ: Սակայն դա անհնարին էր, և Ալեքսանդրը մահացավ լքված ու խեղդված իր փառամոլության ձգտումներում: Արևելքի ու արևմուտքի միջև գոյություն ունեցող պատնեշի քանդումը և նրանց բռնի միացումը ոչ մի լավ բան չբերեց երկու կողմին էլ: Հույները ոչ միայն չհասան իրենց երազած աշխարհակալությանը, այլև կորցրին գերիշխանությունը Միջերկրական ծովում, որից օգտվելով հզորացան Կարթագենն ու Հռոմը և, ի վերջո, Հունաստանը դարձավ Հռոմի պրովինցիան: Արևելքն արագ նյութականացավ և կորցրեց իր դեմքը: Հունական պոլիսների երկպառակտչական կռիվների փորձը հույները տեղափոխեցին Ասիա: Բարոյական արժեքների նկատմամբ արհամարհանքը, մշտական կռիվները, արևելքին հատուկ ապրելաձևի ոչնչացումը բնակչության մեծ մասին կանգնեցրեց անելանելի վիճակի առջև: Ուժերի մեծ լարումով արևելքը հետագայում կարողացավ ծնել փրկչի գաղափարը' հանձինս Միհրի, Դիոնիսոսի, Արա Գեղեցիկի, Քրիստոսի, բայց հանդիպելով հունա-հուդայական նյութապաշտությանը, այս գաղափարները ոչնչացան կամ հիմնավորապես աղավաղվեցին:

    Մակեդոնական արշավանքի հետևանքները ծանր էին նաև Հայաստանի համար, որն իր կամքից անկախ մտավ սկսված միջազգային քաղաքական փոթորիկների մեջ և, ի վերջո, տանուլ տվեց: Երկրի մի շարք շրջաններ առանձնացան բուն Հայաստանից և այնտեղ բնակվող հայերը ժամանակի ընթացքում օգտագործվեցին որպես Հայաստանի դեմ հինգերորդ շարասյուն»: Հայաստանում արմատավորվեց նյութապաշտությունը, որը հատկապես ծանր հետևանքներ ունեցավ հին հայկական կրոնի վրա: Ամենացավալին երկրի երկփեղկվելն էր, որը դարձավ հիմքն արևելյան և արևմտյան կողմնորոշման ձևավորման, որը մինչև այժմ էլ բզկտում է Հայաստանն ու հայ ժողովրդին:

     

    տուն

    Վերջաբան

    Այժմ դժվար է պնդել, որ գիրքն ավարտելուց հետո մեր առջև դրված խնդիրը ամբողջությամբ հնարավոր եղավ կատարել, և բացահայտվեցին այն գլխավոր օրինաչափությունները, որոնց զարգացումների հետևանքով ձևավորվեցին տնտեսական, քաղաքական ու, որ ամենակարևորն է, բարոյական այն գլխավոր հիմքերը, որով էլ իր վերջնական ձևավորումն ստացավ այժմ շարունակվող արևմտյան քաղաքակրթությունն՝ իր նյութապաշտությամբ, ցածր բարոյական արժեքներով ու ռացիոնալիզմով:

    Գրքի քննարկումները ցույց են տվել, որ ճիշտ էին հնագույն մտածողները, որոնք մարդկության զարգացումը բացատրում էին տիեզերական բնական օրենքներով ու օրինաչափություններով և ողջ մարդկությանը ընդունում էին որպես մեկ ընդհանուր զարգացող օրգանիզմ, որն այժմ գտնվում է իր հասունացման, երիտասարդության շրջանում, որի համար էլ նրան հատուկ է ուժի, ռացիոնալիզմի և նյութականության պաշտանմունքը:

    Հնդեվրոպական ցեղերի արշավանքը, որն սկսվեց Ք.ա. 7-րդ դարում, կարող է համարվել ամենակարևոր ապացույցն այն բանի, որ Հայկական լեռնաշխարհից դուրս եկած ցեղերը, չնայած անցած մեծ ժամանակաշրջանին, դեռ չէին մոռացել իրենց միասնական ծագումը և կապ էին պահպանել՝ միմյանց միջև և իրենց նախահայրենիքի հետ, որի շնորհիվ հնարավոր եղավ կազմակերպել մինչև այժմ չտեսնված մի արշավանք, որին մասնակցում էին զինվորներ ոչ միայն Բալկանյան թերակղզուց, Կենտրոնական Եվրոպայից ու Հյուսիսային Կովկասից, այլև միջին Ասիայից։

    Ինչպես Հայկական լեռնաշխարհը դարձավ «մարդ բանական» տեսակի արարման վայրը, իսկ հետո էլ այստեղ ձևավորվեց ոչ միայն սպառող, այլ նաև արտադրող մարդը, այնպես էլ ավելի վաղ, քան մեկ այլ վայրում, այստեղ ձևավորվեց մեզ հայտնի ամենամիավորված, ամուր ու կազմավորված մարդկային էթնիկական միավորը՝ ազգը: Առաջին անգամ Հայաստանում էր, որ տոհմի, ցեղի շահերը ցածր դասվեցին էթնիկ ամբողջության շահերից: Այս ձևավորումն ավարտին հասցնելու համար անհրաժեշտ եղավ հաղթահարել արտաքին և ներքին բազմաթիվ խոչնդոտներ։ Հայ տեսակի ձևավորման ավարտը կապված էր և Հայկական լեռնաշխարհի շրջակա տարածքներից կտրված լինելու հետ, որով հնարավոր եղավ միասնական ծագման հայկական ցեղերին միավորել մեկ ընդհանուր, ավելի միասնական ու ամուր քաղաքական միավորման մեջ, և համահայկական կրոնի ստեղծմամբ, որը դարձավ կարևոր նախադրյալ, տեղական մշակութային առանձնահատկությունները հաղթահարելու համար:

    Ք.հ. 4-րդ դարի հոգեվորականների քրտնաջան աշխատանքի շնորհիվ ամբողջ Հայաստանում ոչնչացվեցին մեհյաններն ու տաճարները, դրանցում դարերով հավաքված կրոնական ու գիտական աշխատությունները: Այն ամենը, ինչ մենք գիտենք հայկական հին կրոնի մասին, մեզ հասել է սրբավայրերն ավերող հոգեվորականների վկայություններից, որոնց հետաքրքրում էր միայն տաճարների ունեցած գանձերն ու կալվածքները: Միայն նրանց առաջնորդ Գրիգորը, բացի մնացած գանձերը, 15 գավառ զավթեց, դառնալով Հայաստանի ամենահարուստ ու ազդեցիկ մարդը, թագավորից հետո: 

    Չնայած մեզ հասած տեղեկությունների սակավությանը հայկական կրոնի մասին կարելի է կատարել մի շարք կարևոր եզրակացություններ, որոնք մերժում են մինչև այժմ արված բոլոր պնդումները: Առաջին հերթին պետք է նշել, որ հայկական կրոնի նույնացումը հունական հեթանոսության հետ կեղծ է և անհիմն: Թեև բազմաթիվ հին կրոնների նման հունական կրոնի ակունքները ևս գալիս են Հայկական լեռնաշխարհից, սակայն ժամանակի ընթացքում այն կորցրեց իր գաղափարական ու գիտական հիմքը, որի հետևանքով ձևավորվեց մարդ-աստվածներից կազմված հունական դիցարանը: Հին հայկական կրոնն առաջին հերթին աչքի է ընկնում իր կուռ համակարգով և սրբավայրերի իմաստալից ու համակարգված տեղաբաշխումով: Մեզ հասած տեղեկությունների համաձայն, բոլոր հին հայկական կրոնական կենտրոնները գտնվում էին հայերի կողմից սրբացված երեք խոշոր գետերի՝ Արևմտյան Եփրատի, Արածանու և Արաքսի ափերին, և դա բնական է, քանի որ դրանով հաստատվում է հնագույն շրջանից եկած հուր-ջուր, երկինք-երկիր, ջուր-ցամաք կապի սրբացումը, եթե հաշվի ենք առնում բարձր լեռնային գոտիների գոյությունն այդ գետերի շրջակայքում: Այս երեք գետերի շրջակայքի սրբացումը ևս մեկ անգամ շեշտում է «սուրբ երրորդություն» հասկացության գոյությունը հին հայերի մոտ: Հայերը, ինչպես նաև մյուս մոտ ու հեռու ժողովուրդները Արածանու շրջանը կոչում էին Իննակնի, որը գալիս է հին ժամանակներում գոյություն ունեցած թվերի սրբացումից, որից օգտվել է Պյութագորասը: Դա նաև հիմք է տալիս մտածել, որ նշված մյուս սրբազան շրջանները ևս, կապված ընդհանուր թվային համակարգի հետ, ունեցել են «ութնակնի» և «յոթնակնի» անվանումները: Այս պարագայում արդեն նոր իմաստ է ստանում Հայկական լեռնաշխարհի կենտրոնում գտնվող «Բյուրակնի» անվանումը, որից իրենց վտակներով սկիզբ են առնում այս սրբազան գետերը: Արևելքում ձևավորված Միհրական կրոնում ընդունվում էր, որ փրկիչ Միհրը իր երկրային կյանքն ավարտելուց հետո համբարձվել է երկինք, որտեղից բյուր աչքերով հսկում է երկրի կարգն ու կանոնը: Այսինքն, «Բյուրակն» նշանակում է ոչ թե տասնյակ հազարավոր աղբյուրներ ունեցող, այլ մի վայր, որտեղից արարիչը բյուրավոր աչքերով հետևում է երկրին: Դա նորից ու նորից հաստատում է այն հնագույն կարծիքը, որ մարդկության ընդունած դրախտը Բյուրակնն է, որը, ըստ հին հայկական հավատի, շարունակում էր մնալ կապող օղակ մարդկանց ու տիեզերական բացարձակի միջև: Հետազոտողին կարող է զարմանք պատճառել այն կուռ համակարգը, որ տվել է հայ մարդը տիեզերքի վերաբերյալ: Երկրային սուրբ երրորդության՝ Անահիտ, Նանա, Բարշամա, և երկնային՝ Միհր, Վահագն, Վահե, միացումով ստեղծվում է սուրբ յոթը՝ Է- էությունը, որը հետագա կրոններում հռչակվեց տիեզերքի տեր՝ բացարձակ: Դրանից վեր հայը պատկերացնում էր տիեզերական ոգուն՝ Արին, նրա ու մարդկության միջև կապը հաստատող Արամազդին, որին պատկերում էր թևավոր սկավառակի տեսքով, իսկ այդ ամենից վեր՝ տիեզերական բացարձակին: Այս կանոնավորված, օրինաչափ աշխարհն էր շրջապատում հային, որի մի անբաժանելի մասնիկն էր ինքը: Այս համակարգում էին գործում բնության օրենքները, հանձին Աստղիկ՝ սիրո, Վանատուր՝ հյուրընկալության, Ամանոր՝ նոր տարվա ու նոր գործերի, Տիր՝ գիտության և այլն: Ընդունվում էր, որ այս կանոնավորված համակարգից դուրս գոյություն ունի անկանոն, քաոսային աշխարհ, որը կարող էր կլանել ու ոչնչացնել այն ամենը, ինչ անկազմակերպ է ու անավարտ: Մարդը, լինելով այս համակարգի անբաժանելի մասը, ենթարկվում էր նրա օրենքներին, որի համար էլ պարտավոր էր կյանքում լինել հավասարակշռված, սիրել կյանքը, բայց չվախենալ մահից: Ապրել, բայց չտրվել միայն մարմնական ցանկություններին և ձգտել մահից հետո միանալ տիեզերքի նախասկիզբ հանդիսացող Բացարձակին: Բնական, հավասարաչափ ապրելուց շեղվելը,

    տիեզերական օրենքներին հակառակ գնալը առաջացնում էր վտանգ, որ մահից հետո մարդու հոգին՝ որպես անկայուն, քաոսային կազմավորում, կդադարի գոյություն ունենալուց ու բաժին կդառնա Սանդարամետին:

    Այդ մշակված համակարգին մեծ հարված հասցրեց հունականություն, իր նյութապաշտական աշխարհընկալումով, սակայն այն այնքան ամուր ու բնական էր, որ դարեր հետո էլ, չնայած Հայաստանի կրած արհավիրքներին, այդ աշխարհաճանաչումը մնաց արմատավորված, ինչը զգացվում է ինչպես Հայաստանում գործող քրիստոնեական ընբռնումներում, այնպես էլ հայ միջնադարյան մտավորականների գործերում:

    Դրա վառ օրինակներն են Դավիթ Անհաղթը, Գրիգոր Նարեկացին: Այս տիեզերական հանճարներին կփորձենք անդրադառնալ իրենց տեղում ու ցույց տալ նրանց դերը հայ ազգային աշխարհընկալման մեջ, բայց կցանկանայի նշել, որ այս հանճարները ձևավորվել են, սնվելով հայ հին աշխարհընկալումից:

     

    Եվ այն, ինչ ասելն իսկ ահավոր է ,

     

    Գրում եմ այստեղ ես՝ ի հիշատակ մեծ երախտիքիդ.

     

    Կարող ենք լինել մենք աստված նույնիսկ շնորհներով ընտիր,

     

    Եվ ստեղծողիդ հետ միանալ...

     

    Նարեկացու այս տողերով տրվում է տիեզերքի ամբողջացման, մարդու, տիեզերքի անբաժան, լիիրավ մաս լինելու գաղափարը, որն, իր մեջ կրելով բացարձակի մասնիկը, կարող է միանալ նրան՝ վերադառնալով նախասկիզբ: Սրանով Նարեկացին մերժում է պաշտոնական եկեղեցու տված տեսակետը, ըստ որի մարդը ոչնչություն է տիեզերական տիրոջ՝ Աստծո առջև: Հին աշխարհընկալումից է գալիս նաև ամբողջ մարդկությանը Նարեկացու տված բնորոշումը: Այդ հանճարի համար ոչ միայն Քրիստոսին, այլև ամեն մարդու տրված է իր վրա վերցնել մարդկության մեղքերը, ինչպես անում է ինքը, քանզի ըստ հայկական աշխարհընկալման, ողջ մարդկությունը մի ամբողջություն է և բոլորի համար էլ փրկությունը նույնն է:

    Նարեկացին, ի տարբերություն պաշտոնական եկեղեցու, չի արհամարհում աշխարհիկ կյանքը, նա կյանքից հեռացած, կյանքը մերժող ճգնավոր չէ, ինչպես ցանկանում են ներկայացնել նրան:

    Եվ այսպես, առաքինաբար, երբ հոգու հետ բարձրանանք,

     

    Չմոռանանք և մեր խոնարհությունը կավի վերաբերյալ...

     

    Այսպիսի Քրիստոնեությանը, հավատացեք, ամեն մի հայ առանց դիմադրության կասեր՝

    Օրհնյալ է Տիրոջ անվամբ եկողը:

     

    19-20-րդ դարերի համաշխարհային միտքը ցանկանում էր գիտական ապացույցներ գտնել տիեզերքի կանոնավոր, ամբողջական լինելու մասին: Այդ խնդրով երկար տարիներ զբաղվել է 20-րդ դարի ամենապայծառ հանճարներից մեկը՝ էյնշտեյնը: Բայց նա չհասավ իր նպատակին, և դրա մեղավորը ոչ թե նրա գիտելիքների կամ առկա փաստերի պակասն էր, այլ նրա գենետիկ հիշողությունը: Միայն հայկական գենետիկ հիշողություն ունեցող մարդն էր, որ կարող էր ու տվեց տիեզերքի իրական ամբողջական պատկերը: Հ. Դավթյանը գիտական լեզվով, բանաձևերով ու օրենքների միջոցով կարողացավ մարդկությանը վերադարձնել այն, ինչ իրենից հազար տարի առաջ հոգու լեզվով գրել էր Նարեկացին, իսկ նրանից հազարավոր տարիներ առաջ իր հոգով պաշտում էր հայ մարդը: Դավթյանը տվեց ապացույցներ այն ամենի, ինչ ավանդել էին մեր նախնիները: Ապացուցեց, որ տիեզերքը ընդհանուր է և ունի հիերարխիկ կառավարում: Այն ոչ միայն նյութական է, այլև կազմված է միասնական ընդհանուր դաշտից, որի մեջ մտնում են էներգետիկ, մագնիսական, գրավիտացիոն և այլ մեզ ծանոթ ու անծանոթ դաշտեր, որտեղ ամեն մի ալիք, շարժում պարունակում է ինֆորմացիա իր սկզբնաղբյուրի մասին: Այս ամբողջական դաշտն է, որով տիեզերքը շրջապատված է ինչպես անվերջ, անսահման ինֆորմացիա ամեն ինչի մասին, այնպես էլ տիեզերքի ընդհանուր զարգացման գենետիկ կոդը, որով այն դառնում է տիեզերքի ոգին: Այս կառուցվածքի պայմաններում անիմաստ է դառնում այժմյան մարդկության թվացյալ զարգացումը, մեքենաների ու սարքավորումների պաշտանմունքի վրա հիմնված: Պարզվում է, որ ավելի կարևոր է մարդու ինքնազարգացումն ու ինքնատիրպետումը, տիեզերական ոգու հետ կապ հաստատելն ու այդ կապը պահպանել կարողանալը: Այս դեպքում առանց ահռելի միջոցներ ծախսելու ու բնությանը անդառնալի վնաս պատճառելու կարելի է ստանալ ցանկացած ինֆորմացիա, ինչպես մոտակա ու հեռավոր մոլորակների վերաբերյալ, այնպես էլ մեր անցյալ, ներկա ու անգամ գալիք իրադարձությունների մասին, ինչպես հավանաբար անում էին հայ քրմերը և որոշ անհատներ, որոնց մասին կան տեղեկություններ, որ նրանք հայտնի են որպես պայծառատեսներ: Գիտականորեն պարզվեց, որ կանոնավոր, հիերարխիկ տիեզերքի կողքին կա նաև անկազմակերպ, քայքայող տիեզերքը, որին հայը կոչում էր «Սանդարամետ»: Նարեկացին մարդու համար շատ էր կարևորում հոգու կարգավորված, հանգիստ վիճակի գոյությունը, գտնելով, որ միայն մարմնական և հոգեվոր համաչափ զարգացումն է ապահովում իմաստալից գոյությունը այս կյանքում, և մահից հետո միավորվելը տիեզերական բացարձակի հետ: Գիտնական Հ. Դավթյանն էլ գալիս է այն եզրակացության, որ չկարգավորված, անասնական բնազդներով ապրող մարդը՝ որպես անկայուն ինֆորմացիա, մահից հետո կվերանա, չթողնելով որևէ հետք, այսինքն՝ կմիանա տիեզերական անէությանը:

    Ուսումնասիրությունները մեզ բերեցին այն համոզման, որ հայ ժողովրդին, հայկական պետությանը խորթ են և արևելյան բռնապետական կառավարումը, և արևմտյան դեմոկրատիան: Այդ է ապացուցում ինչպես մեր անցած պատմական ուղին, այնպես էլ գոյություն ունեցող այժմյան իրականությունը:

    Հունաստանում ձևավորված դեմոկրատիան չէր ապահովում և այժմ էլ չի ապահովում նրա հիման վրա ձևավորված արևմտյան ժողովրդավարությունը, ժողովրդի իրական մասնակցությունը պետության կառավարմանը: Միշտ էլ գտնվել են մարդկանց լայն զանգվածներ, որոնք գնվում են կամ պարզապես կարելի է կեղծել ընտրության արդյունքները, ինչը մշտապես տեղի է ունենում: Պարզապես մի երկրում կեղծումները տեղի են ունենում կոպիտ ու բացահայտ, իսկ մյուսում՝ ավելի մասնագիտացված ու թաքնված, սակայն բոլոր դեպքերում արդյունքը նույնն է: Բայց և այնպես կեղծիքը արևմտյան ժողովրդավարության չարյաց փոքրագույնն է: Արդար ընտրությունների դեպքում էլ արդյունքը կմնա նույնը, քանի, որ բնակչության մեծ մասը ի վիճակի չէ ավելի բարձր կանգնել ստամոքսի ու մարմնական պահանջներից, իսկ «մեկ մարդուն մեկ ձայն» սկզբունքով անցկացված ընտրություններն ապահովում են ստամոքսի իշխանության հաստատումը: Այս ամենով հանդերձ, դեմոկրատիայի ամենամեծ թերությունն այն է, որ չի կարողանում ստեղծել որևէ մեխանիզմ, որով հնարավոր լինի հսկել ընտրվածների գործունեությունը ընտրվելուց հետո և թույլ չտալ նրանց անօրինականություններ կատարել ու դավաճանել ընդհանուրի շահերին, հանուն իրենց անձնական շահերի: Այս բոլորից հետո, իհարկե, պարզապես ծիծաղելի է խոսել իրական ժողովրդավարության մասին:

    Գրքում մեծ տեղ հատկացվեց արևելքի և արևմուտքի միջև ձևավորված հարաբերություններին, ինչը, իմ կարծիքով, բնական է: Վաղուց արևելք-արևմուտք հարաբերություններում շեշտվում է արևմուտքի առաջնային դերը, իսկ արևելքը հանդես է գալիս ստորադրյալի, սովորողի դերում, որը դեռ շատ բան ունի սովորելու իր ավագ եղբորից՝ արևմուտքից: Այս տեսակետը չփոխվեց նաև այն բանից հետո, երբ արևելքում հայտնաբերվեցին բարձր մշակույթներ: Ստեղծվեց մի կեղծ տեսություն, ըստ որի արևելյան մշակույթները զարգացման որոշ ճանապարհ անցնելուց հետո դադարել են ավելի զարգանալ, անգամ սկսել են հետ զարգանալ, և միայն բարձր զարգացած հունական մշակույթն էր, որ փորձեց դուրս բերել արևելքն այդ ճահճից, սակայն անհաջող: Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ հելլենիզմին տրված գնահատականները կեղծ են. հունական ու արևելյան մշակույթների միավորումից չի ձևավորվել ոչ մի բարձր մշակույթ, և, ընդհանրապես, հնարավոր չէ մի տարածքում ձևավորված մշակույթը պատվաստել մեկ այլ տարածքում և ստանալ դրական արդյունք, ինչը այժմ կրկին փորձ է արվում իրականացնել: Արևմտյան մշակույթի ու արժեքների բռնի տարածումը արևելքում չի տվել և այժմ էլ չի տալիս ոչ մի դրական արդյունք ինչպես Հայաստանին, այնպես էլ ողջ արևելքին:

    տուն

    Վերջաբանից հետո

    Իմ այս գիրքը գրելիս, իհարկե, ինձ անհանգստացնում էին այն դասերը, որոնք մատնանշում էին այժմյան վտանգավոր զարգացումները մեր և ողջ մարդկության համար: Ես չէի ցանկանա ստիպված իմ գրքին նոր էջեր ավելացնել, երբ այն արդեն հանձնված էր տպագրության, բայց դեպքերի այժմյան զարգացումները ստիպում են ինձ նորից հիշեցնել այն, ինչ արդեն գրել եմ՝ անդրադառնալով մեր պատմությանը:

    Ցավալի է, որ հայը, ունենալով լավագույն, կատարյալ գենետիկ հիշողությունն աշխարհում, չի փորձում օգտվել դրանից, այլ հենվում է իր ոչ մնայուն, զգայական հիշողության վրա՝ մշտապես կրկնելով նույն սխալները և դաս չառնելով պատմությունից: Այժմ հայի համար թանկ է Խորհրդային զորքերի կողմից Բեռլինի գրավումը և հայերի մասնակցությունը դրան, սրբապղծություն է համարվում այդ օրը չհիշելը, իսկ Շուշիի անառիկ բերդի գրավումը հայկական զորքերի կողմից Բեռլինի գրավման կողքին դարձել է ընդամենը մի դրվագ:

    Այժմ անհնար է հաշվել, թե որքան քաղաքներ են գրավել հայ զինվորներն իրենց ողջ պատմության ընթացքում: Հայ զինվորը քայլել է հռոմեական լեգիոնների առջևից, որպես «Շանթարգելների լեգիոն», իսկ բյուզանդական կայսրերի մոտ հանդիսացել է որպես արքունի պահապան գունդ: Երկու անգամ հայը գրավել է Հռոմը Բյուզանդիայի ներքո, գրավել է Հյուսիսային Աֆրիկան ու Պիրենեյան թերակղզին հայ զորավար Նարսեսի (Ներսես) գլխավորությամբ, ով գրավումից հետո սպանվել է բյուգանդական կայսրի հրամանով: Երկու անգամ հայը, որպես ռուսահպատակ, գրավել է Բեռլինը, իսկ 1814թ. ռուսական զորքի կազմում, որպես «հաղթող», մտել Փարիզ՝ ջարդելով ֆրանսիական զորքերի հրամանատար հայազգի Մյուրատին: Բայց հայի համար այդպես էլ հարց մնաց՝ որտե՞ղ է իմ հայրենիքը:

    Մեր քննարկումներից ապացուցվեց, որ բանակն առաջին հերթին անհրաժեշտ է ոչ թե երկրի պաշտպանության, այլ մատաղ սերնդի դաստիարակության, բնակչության միասնության ամրապնդման համար: Բանակի առանձնացումն իր ժողովրդից կարող է բերել ողբեգական հետևանքների: Ինչպես տեսանք, այդ պատճառով էր, որ Դարեհ առաջինը կարողացավ զավթել իշխանությունը և հայ բանակը օգտագործել հայության, հայկական պետության դեմ:

    Այն, որ այժմ կազմակերպված ձևով ստեղծվում են վերպետական ռազմական ուժեր, խիստ վտանգավոր է: Վտանգվում է փոքր ժողովուրդների ինքնուրույն ապրելակերպի ընտրության իրավունքը: Գերտերությունները միշտ էլ կգտնեն պատրվակ, փոքր երկրների ներքին գործերին միջամտելու համար: Ապազգային վարձու զինվորը դառնում է գործիք համաշխարհային հետադիմական ուժերի համար:  

     

    Հայության համար դեպքերի այսպիսի զարգացումը ողբերգական հետևանքների կարող է հանգեցնել: Հաշվի առնելով մեր տարածաշրջանի պայթյունավտանգ և անկայուն վիճակը, հայերի մասնակցությունը միջազգային զինված ուժերում ավելի կմեկուսացնի Հայաստանը և կարող է մեր երկիրը կանգնեցնել կործանման եզրին:

    Հավելված

    ժողովրդավարությունն այնպես, ինչպես որ կա

    Դեմոկրատիան հիմարություն է, բայց մարդկությունը դեռևս դրանից լավը չի ստեղծել:
    Ու. Չերչիլ

    Գիրքն անտիպ է, Հատուկենտ էջեր են տպված, Եվ չսրբագրված, Բայց ի սկզբանե գիրքը կա:

    Անբացատրելի ինչ-որ պահից սկսած, աշխարհագրական որոշակի համապարփակ տիրույթում (լեռներ, անապատներ, հարթավայրեր, տափաստաններ, ծովեզրեր և այլն) մարդկային արյունակից ցեղերի երկարատև, համառ պայքարը բնության դեմ ներդաշնակեց նրանց: Այսուհետ բնությունը՝ վայրի ձին, սանձահարված է և ճանաչում է իր տիրոջը, իսկ տիրոջ համար նա արդեն պաշտամունք է:

    Այսպես են արյունակից ցեղերն աստիճանաբար ձևավորվում որպես ազգ:

    Ազգը ներդաշնակության ծնունդ է, մինչդեռ մարդը կարող է ծնվել նաև բռնաբարումից:

    Ազգի միջավայրը յուրօրինակ է իր չկտրտված հիշողության անընդհատությամբ:

    Մարդու միջավայրն ամնեզիայի բնօրրանն է, քանի որ մարդը հիշողությունը կորցրած է ծնվում: Մարդու ծնունդով, նրա համար ամեն ինչ սկսվում է նորից, այնինչ ազգի համար դա շարունակականություն է:

    Ազգը տեսակի պահպանման և հայրենիքին անխոնջ ծառայելու գիտակցումն

    ունի:

    Մարդը դա կարող է նաև չունենալ:

    Ազգը գիտի և ճանաչում է իր թշնամիներին:

    Մարդը, եթե գիտի էլ, կարող է չճանաչել նրանց:

    Ազգն իր թերացումների ինքնավերլուծականն ունի:

    Մարդու մոտ միշտ էլ այդ ճանաչողության պակասը կա:

    Ազգն անկարելիություններով չի չափում աշխարհը, այլ իր ներուժային գրեթե անսահմանափակ կարողություններով:

    Մարդը, չիմացության պատճառով, սակավ է օգտվում իր ներուժային հնարավորություններից:

    Ազգը հարատևման միտում ունի, չնայած որ խոցելի է, և այդ խոցելիությունը, բարոյական փտախտն է:

    Մարդը գիտի, որ ինքը մահկանացու է ամեն պարագայում:

    Ազգայինի գիտակցումը մարդու համար անտեսանելի և անշոշափելի հորիզոնները տեսանելի և շոշափելի է դարձնում:

    Այդպիսին է ազգը, որն էլ ընդլայնվելով ձևավորում է ազգ-ժողովուրդ:

    Այսպիսի ժողովուրդը չի ապրում հոտային բնազդով:

    Ամբոխը միշտ էլ հոտային բնազդով է ուղղորդվում:

    Նա ձևավորված է և ունի սեփական դեմք:

    Քաոսն է անդեմ ամբոխի ձևը:

    Նա վարում է կառավարելի, կարգավորված կյանք:

    Ամբոխը տարերային է, անկառավարելի:

    Նա ունի հերոսներ, տոներ, հիշատակի օրեր:

    Ամբոխը չունի հերոսներ, հիշողություն, ունի ավերումի մոլուցք և փլատակների

    վրա վայրագ խրախճանքի տվայտանք, անիմանալի հետոյով:

    ժողովուրդն է իր բանավոր խոսքի շարունակականությամբ պահում այն, ինչը ոչ մի տեղ գրառված չէ: Այդ նա է իր պարերն ակունքային մաքրությամբ պարում ժամանակի անհունության մեջ, երգերն իր առանց նոտագրելու անաղարտ պահում դարերի հորձանուտում:

    Ո՛չ, այսպիսի ժողովուրդը տրամաբանությամբ չի ապրում, այլ սրտով:

    Եվ այսուհանդերձ արդեն տեսանելի է ամբողջությունը: Աշխարհագրական համապարփակ տիրույթը մարմինն է, ժողովուրդը՝ հոգին, իսկ ազգը՝ ոգին այդ ամբողջության: Եվ այդ ամբողջությունը հայրենիքն է:

    Այդպես համապարփակ Հայկական լեռնաշխարհը հայերիս համար դարձավ մարմինը, ժողովուրդը հոգին, իսկ ազգը՝ ոգին մեր հայրենիքի:

    Սակայն ոչ բոլոր ցեղերին հաջողվեց սանձահարել իրենց հասանելիք վայրի ձին: Այդպիսի ժողովուրդները սկսեցին դեգերել աշխարհով մեկ և ընդլայնվելով աստիճանաբար ձևավորեցին անհայրենիք ժողովուրդները:

    Այս տիպի ժողովուրդը նույնպես ամբոխ չէ, բայց մի քիչ անպատժելիության մթնոլորտ, և նրանց մեջ սկսում է գծագրվել ամբոխային վարքագիծը, այդ յուրօրինակ անդեմ չափությունը: Նրա կառավարելիությունն արդեն ուժային դիրքերից է միայն: Չկա ուժը և սկսվում է տարերային անիմաստություն՝ քաոսը: Չունենալով սեփական ակունքային մշակույթ, նա սինթեզում է օտար մշակույթները և այդպես ներկայանում աշխարհին, կամ էլ ուղղակի անհիմն կերպով յուրացնում դրանք: Ամեն դեպքում այդ ամենը նրա մեջ առաջացնում է թերարժեքության բարդույթ, որն էլ նրան մղում է այնպիսի անհագուրդ բռնարարքների, ինչպիսիք են՝ ուրիշի արժեքների անխնա ոչնչացումը, պղծումը, արյան խառնումը, ուծացումը, կրոնափոխությունը, սեփական ապրելակերպի պարտադրումը և այլն:

    Այս ժողովուրդն էլ չի ապրում տրամաբանությամբ, բայց և ոչ էլ սրտով, այլ առօրեական թելադրանքով միայն:

    Չներդաշնակվելով բնության հետ, նրանք չկարողացան պատշաճ մակարդակով օգտվել բնությունից: Չգալով համաձայնության նրա հետ, անհայրենիք ժողովուրդներին այլ բան չէր մնում, քան նվաճել ու թալանել ազգերի հայրենիքները: Չունենալով ոչ սեփական մարմին և ոչ ոգի, նրանք մնացին բանտարկված նյութապաշտության որոգայթում: Հետագայում էլ, երբ ստեղծվեցին պետություններ, այսպիսի ժողովուրդներն էլ ստեղծեցին իրենց պետականությունները, նույնիսկ բռնակալ, աշխարհակալ կայսրությունները, բայց և այնպես մնացին անհայրենիք:

    Սակայն վերադառնանք մեր հայրենիքի սահմանները: Հայկական լեռնաշխարհը մեկ հարթության մեջ պարփակված մոտ 400 000 քառ. կմ չէ: Այն շատ ավելի տարողունակ է: Մեր խոյանքը՝ ընդարձակվելու ձգտումը, չի ուղղորդել մեզ դեպի հյուսիս, հարավ, արևելք կամ արևմուտք: Մեր ընդարձակումը խոյացել է միշտ դեպի վեր: Ահա թե ինչու մեր հայրենիքի մարմինը չափելի է ոչ թե մակերեսային չափումներով, այլ ծավալային։ Զուտ ֆիզիկական մակերեսային չափորոշիչներով, ոչ թե մոտ 400 000 քառ. կմ է, այլ բազմապատիկ ավելին: Գլոբուսի վրա իր համեստ տեղը զբաղեցնող Հայկական լեռնաշխարհը վեր խոյական ամբողջություն է: Այդպիսին է նաև մեր ներաշխարհը՝ ազնիվ մտածողություն, ցանկալի բևեռացում, երբ այլևս ինքդ անգամ քեզ չես խաբում:

    Հայրենիք: Ամբողջական սուրբ երրորդությունը հայրենիքում է միայն, որ մարդու մեջ արթնացնում է աստվածային կայծը: Մարդն սկսում է զգալ անհունությունը, ոչ թե որպես մի անհուսալի անըմբռնելիություն, այլ միտումի նպատակ, որն ուղղորդում է նրան: Այլևս առանց մտածումի չեն նրա գործողությունները, բայց և միտքը չէ միայն նրան առաջնորդողը: Նա սկսում է ճանաչել նաև այն, ինչ դուրս է մտածումից, բայց և անգո չէ: Նախ զատելով: Ճանաչումը միշտ էլ զատում է և ոչ բաժանում: Զատումը խորաթափանց ուսումնասիրում է, մինչդեռ բաժանումը՝ փոքրացում, աղճատումն ամբողջի:

    Բաժանողը չի կարող տեսնել ամբողջը, հետևապես չի տարբերակում զատման և բաժանման գծերը: Ալեքսանդր Մակեդոնացին, երբ փորձեց լուծել Գորդյան հանգույցը, հատեց, բաժանեց, քանզի չկարողացավ տարբերակել զատման գծերը: Բաժանեց և հայտարարեց, որ դրանք նույնական են, որպեսզի թաքցնի խնդիրը լուծելու իր անկարողությունը:  Նաև այսպես է մարդկային գոռոզությունը խեղաթյուրում ճշմարտությունը, որն էլ նրան մղում է հայտնի բանաձևումի կիրառմանը: Բաժանիր, որ տիրես: Բայց երբ կան բաժան-բաժան արված հայրենիքներ, այլ արտաքին է ձեռք բերում մարդկային համապատկերը: Նայեք հաշմանդամադևային այդ կերպարանքին և կհասկանաք նրա յուրաձևությունն իրողության մեջ: Մի կողմից մարմնի սեփական անդամները հատված հաշմանդամներ, մյուս կողմից անդամահատված մասերով իրենց բազմագլխանի, բազմաձեռանի, բազմաոտանի արհեստական մարմինը կցմցած դևեր: Ահա թե ինչու այդպիսի մի տասը ձեռնանին չի կարողանում նույն ճկունությամբ կատարել այն, ինչն իր մարմնին ներդաշնակ կատարում են երկու բնականոն ձեռքը: Այդ է պատճառը, որ նրանց գործողությունները կոպիտ են, ընդունակ ավելի շուտ ավերելու, քան արարելու:

    Չուրախանանք, որ դև չենք, նկատենք, որ հաշմանդամ ենք: Մեծ եղեռնից հետո, այլևս մասնատված է ոչ միայն մեր հայրենիքի մարմինը՝ Հայկական լեռնաշխարհը, այլև քառատված, խեղված է նրա հոգին՝ ժողովուրդը: Աշխարհակալ Պարսկաստանից ճողոպրող հույն զորավար Քսենոփոնին անվախ հյուրընկալող ինքնավստահ ժողովուրդը չէ սա, այլ հոգեպես խեղվածը, որի զգայական աշխարհը սրտաճմլիկ տեսարաներ է մեզ մատուցում:

    Մասնատումից՝ ամբողջի զգացողության կորուստ:

    Քառատումից՝ հիշողության տևական խաթարում:

    Ցասումից՝ ոչ կշռադատված գործողություններ:

    Անելանելիությունից՝ բարվոք ելքի անհավատություն:

    Երկարատև ընկած լինելու հետևանքով՝ ինքնուրույն ոտքի կանգնելու անհամարձակություն:

    Սեփական ուժերի նկատմամբ անվստահությունից՝ օտարամոլություն:

    Զգայական թմբիրի հետևանքով՝ օտարասիրություն:

    Թերարժեքության բարդույթից՝ արժեքների ոչ ճիշտ գնահատում:

    Աչքերի մթագնությունից՝ լույսի անտեսություն:

    Անհեռատեսությունից՝ ընթացիկ ժամանակաշրջանի խեղաթյուրված պատկերացում:

    Ապագան չտեսնելուց՝ առաջընթացի անիմացություն:

    Օտարածին գաղափարախոսությունների առատությունից՝ ուղեղային խառնաշփոթ:

     

    Բայց և այնպես անհասանելի և հետևապես անխաթար է մնացել մեր հայրենիքի ոգին՝ ազգը: Նա տեսնում է հայրենիքի մասնատված մարմինը, բայց և գիտի, որ մարդու մարմնի անդամահատված մասերը ռեգեներացիայի ենթակա չեն, բայց այլ է հայրենիքի պարագայում: Հայրենիքի մարմինը ենթակա է ամբողջական ռեգեներացիայի, և պատմությունը բազմաթիվ այդպիսի փաստեր է արձանագրել: Նա տեսնում է ժողովրդի հոգեկան խռովքը, բայց և գիտի առօրյան չշփոթել ժամանակի անհունության հետ: Նա է, որ գիտի ախտաբանականը, հետևաբար և հայրենիքի վերքերը բուժելու ճանապարհը՝ անկարելին չհասկանալու աստիճան անմնացորդ նվիրում Հայաստանին:

     

    Ահա այսպիսին էինք, երբ բախեցինք աշխարհի բոլոր ժողովուրդներին մեկ արշինով չափող ժողովրդավարության դուռը: Դուռը բացվեց և ժողովրդավարությունը ներկայացավ:

     

    ❖ ՄԱՐԴՈՒ ԻՐԱՎՈՒՆՔՆԵՐԻ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

    Պարտավորությունն է ծնում իրավունք և համաչափության սկզբունքով առաջ շարժվում նրա հետ: Որքան պարտավորություն, այնքան իրավունք, որպեսզի կյանքի կոչվեն ստանձնած պարտավորությունները: Իրավունքը մակաբերվում է, հետևաբար ծնված է և ոչ թե ծնող: Պարտավորությունն է ծնողն իրավունքի:

    Անհատը ստանձնում է պարտավորություններ հայրենիքի, ազգի, ժողովրդի, կյանքի, ընտանիքի, աշխատանքի, ընկերների, իշխանության, հասարակության, պետության և այլ դաշտերում և ստանում համապատասխան իրավունքներ։ Անհատն այդ դաշտերում է ձևավորվում որպես մարդ: Որքան ավելի շատ դաշտերում է պարտավորություններ ստանձնում անհատը, այնքան ավելի խորքային է նրա համապատկերը: Ո՛չ, անհատի պարտավորություններն են պաշտպանվածության արժանի և ոչ թե իրավունքները: 

    ❖ ԱԶԳԵՐԻ ԻՆՔՆՈՐՈՇՈՒՄ

     

    Ազգերը նորից ու նորից չեն ինքնորոշվում: Եթե ազգ են, ուրեմն ի սկզբանե ինքնորոշված են:

     

    ❖ ՀԱՆՐԱՔՎԵՆ ԴԱ ԺՈՂՈՎՐԴԻ ՀԱՎԱՔԱԿԱՆ ԿԱՄՔԻ ԱՐՏԱՀԱՅՏՈՒԹՅՈՒՆՆ է

    Արդյոք ժողովրդի հավաքական կամքը կարող է ճիշտ ներկայացնել տվյալ ժամանակահատվածում ապրող ժողովրդի ճնշող մեծամասնության «ԱՅՈ»-ն կամ «ՈՉ»- ը: Եթե այո, ապա ինչպես հասկանանք, որ այդպիսի մի յուրօրինակ հանրաքվեի արդյունքում, երբ նույնիսկ իշխանությունը լվացել էր ձեռքերը, այդ ճնշող մեծամասնության «ԱՅՈ»-ով խաչեցին Քրիստոսին: Ո՛չ, միշտ չէ, որ քանակական մեծամասնությունը կարող է հավաքական կամքի ճիշտ հետևորդը լինել։ Քանակական անընդհատ ավելացումները չէ, որ առաջացնում են հավելյալ որակ, իսկ հանրաքվեի չափորոշիչները որակական հատկանիշներ ընդհանրապես չեն քննարկում, և քանակական մեծամասնության կարծիքը միշտ առավելություն է ստանում քանակական փոքրամասնության կարծիքի հանդեպ:

    Բայց ժողովուրդն իմաստուն է ոչ թե իր քանակական ծավալի մեծությամբ, այլ իր շարունակական ժառանգելիության փորձի հաստատումով, և հենց այդ իմաստությամբ է

    ձևավորվում հավաքական կամքը:

    Իսկ հոգեվոր խեղումի ախտանիշների առկայությամբ, առաջին հերթին հարվածի տակ է դրվում ժողովրդի ժառանգելիության անընդհատության զգացողությունը, հավաքական կամքը:

    Հոգեկան խեղում: Արդյոք սա չէր պատճառը, որ հրեաները խաչեցին Քրիստոսին. Քրիստոսը ոգեղեն մարդն է, որ պիտի գա վաղը: Խաչել Քրիստոսին, նշանակում է խաչել ապագան:

    Ո՛չ, հոգեկան խաթարումներով ժողովուրդները չպետք է ինքնախաբվեն հանրաքվեով:

    ❖ ԱԶԱՏ, ԱՐԴԱՐ, ԹԱՓԱՆՑԻԿ ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

    Աստծո կամոք մարդուն տրվեց կամքի ազատություն: Այդպիսով մարդուն ոչ թե ընտրելու հնարավորություն ընձեռվեց, ինչպես թյուրիմացաբար կարծում են շատերը (ընձեռված հնարավորությունից կարելի է օգտվել կամ հրաժարվել), այլ անբեկանելիորեն պարտադրվեց կատարել ընտրություն: Եվ ընտրություն կատարելու պարտադրանքը կրկնակոխ հետապնդում է մարդուն: Սխալ ընտրությունը հաստատապես ուղղորդում է մարդուն անկման հորձանուտները։ Բայց ճիշտ ընտրությունով էլ փորձությունը չի ավարտվում, քանզի ընտրությունից հետո կայացած որոշումը դեռ պետք է կյանքի կոչել, իսկ վերջինս պարզվում է, ոչ միշտ է իրագործելի:

    Ժամանակավրեպություն: Ահա ճիշտ ընտրության իրական թշնամին, որի հուժկու հարվածներից այն հայտնվում է նույն անկման հորձանուտում և այդպիսի իրավիճակում դժվարըմբռնելի է տարբերակումը սխալ և ճիշտ ընտրությունների, քանզի արդյունքը նույնական է: Անկասկած սա է մարդուն ընձեռված ազատ կամքի գրավականը:

    Խճողված թնջուկի լուծելիության բարդությունն անհրաժեշտություն առաջացրեց ժառանգելիության սկզբունքով փորձ կուտակել: Շատ հարցերում մարդիկ սկսեցին վստահել ավելի փորձառուներին, չսխալվելու ակնկալիքով: Այդպես առաջացան նահապետ առաջնորդները, որոնց շարքերից էլ հետագայում ծնվեցին արքաները:

    Շախմատային տրամաբանության մեջ զինվորը հաղթահարելով բոլոր արգելքները, երբ հատում է վերջնագիծը, նրան հնարավորություն է տրվում իր հայեցողությամբ ընտրել շախմատային հիերարխիայի ցանկացած տիտղոս, բացառություն է կազմում արքան: Արքա ծնվում են, արքա չեն դառնում: Բայց պատմության թատերաբեմից անհետացան արքաները, նրանց հետ նաև շախմատային տրամաբանությունը: Փոխարինելու եկավ շաշկու տրամաբանությունը: Թե ինչքանով է խորքային շախմատային տրամաբանությունը շաշկու տրամաբանությունից, թողնենք ձեր հայեցողությանը:

    Հիերարխիայի ոչնչացում, ի սկզբանե հավասարեցում, այս է շաշկու տրամաբանության հիմնաքարը: Բայց հետո ինչ անել, ինչպես ուղղորդվել: Այլ կերպի բնականոն չլինելիությունը մարդկանց մղեց նոր հիերարխիայի ձևավորմանը, այս անգամ արդեն ընտրությունների ճանապարհով: Այսուհետ ընտրությունների արդյունքների հիման վրա են ձևավորվում իշխանությունները: Ժողովուրդը պետք է ընտրի արժանավոր թեկնածուներ, վերջինները պետք է ձևավորեն արդար իշխանություններ: Առաջին հայացքից այս պարզ թվացող խնդիրը շատ հաճախ անլուծելի է, քանզի սպասելիքները չեն արդարանում: Շատերն այն թույր կարծիքն ունեն, որ եթե ընտրություններն ընթանան ազատ, արդար և թափանցիկ, ապա խնդիրը կստանա իր արդարացի լուծումը: Բայց պարզվում է, բազմապատիկ անգամ ավելի էական է տեսականին, որից պետք է կատարել ընտրություն, քան բուն ընտրության ընթացքը՝ ազատ, արդար, թափանցիկ: Այդ տեսականին քաղաքական դաշտն է, որն էլ հիմնականում ձևավորում են քաղաքական կուսակցությունները:

    Կուսակցությունները կյանքի են կոչվել, որպես նույնական գաղափարախոսությամբ համակված մարդկանց միություններ: Նրանց գաղափարախոսություներն իրենց ակունքում հիմնականում հեղափոխական են, հին վարչակարգի տապալման առումով, հենքով աշխարհաքաղաքացիական (կոսմոպոլիտ), իսկ սոցիալական առումով՝ հասարակության որևէ շերտի շահերի պաշտպան: Այդ է պատճառը, որ ամեն մի կուսակցություն իր ընդգրկումով հատվածային է, ի տարբերություն ազգի, որը ամբողջական հավաքականություն է: Իսկ ազգային գաղափարների ներարկման փորձերը կուսակցությունների գաղափարախոսություն­ներում, որպես կանոն, անհաջողության են մատնվում: Ազգային գաղափարները մուտացիայի են ենթարկվում աշխարհաքաղաքացիական (կոսմոպոլիտ) այդ միջավայրում ցուցաբերելով ազգայնամոլական, ֆաշիստական դրսևորումներ, կամ դառնում անկենդան արհեստական կցորդ, կատարելով միայն արտաքին շղարշի դեր, մասնավորապես մեր պարագայում:

    Տարբեր գաղափարախոսություններով հանդերձ, կուսակցությունները բնութագրիչ հատկանիշներով նույնական են: Նույնական է նաև նրանց ախտաբանականը:

    Հայ մեծ մտածողներից մեկն ասում էր՝ «Անիմանալին իմանալու համար պետք չէ քննել անքննելին»: Շարունակենք մտորել: Չաստվածացնել ոչինչ, նույնիսկ այնպիսի հասանելիություն, որը մակաբերվել է մտասևեռումների քրտնաջան, համառ դեգերումներով, ներխոհական թռիչքով անգամ: Ահա կռապաշտությունից խուսափելու հուսալի միջոց: Բայց այդ միջոցը կուսակցությունների համար չէ: Այդ կռապաշտները գիտեն աստվածացնել ոչ միայն անկատար գաղափարախոսություններ, այլև իրենց առաջնորդներին: Նրանք նաև աղանդավոր են: Իրենց որդեգրած ճշմարտություններից զատ ոչ մի ուրիշ ճշմարտություն, թեկուզ ակնառու, չեն ճանաչում: Իշխանատենչությունը նրանց ավելի հեռուներն է տանում: Իշխանություն ամեն գնով, ահա նպատակը: Այդ մոլուցքով հիվանդացած, նրանք կրճատել են իշխանության ծառայողի կարգավիճակը, և թողել միայն տիրողի դերը: Հիմնականում կիսման ճանապարհով բազմացող այդ միաբջիջները, եթե դուրս են մղվել իշխանական լծակներից, ապա այնտեղ տիրում է պարարտ պարապություն: Այդ պարապ ննջացողները շատ հաճախ սթափվում են ընտրությունների նախաշեմին, երբ բացվում են իշխանությունը գրավելու նոր հեռանկարներ:

    Ահա տեսականին, որից պետք է մեր ժողովուրդն ընտրություն կատարի:

    Իսկ մեր ժողովուրդը ամեն անգամ ընտրում է նույն բանը՜ երկրին անվտանգություն, հացին էժանություն, արդար հասարակարգ: Եվ պատահական չէ, որ ժողովուրդն ավելի շատ վստահում է անձանց, քան նրանց կուսակցությունների որդեգրած գաղափարախոսություններին, քանզի այդ գաղափարախոսությունները հիմնականում օտարածին են և անհարիր այնպիսի մի ժողովրդի համար, որն իր ներսում ունի ձևավորված ազգ, հետևաբար՝ ուրույն գաղափարների պաշտամունք:

    Ազգն էլ չերևացող ձեռքի մի շարժումով զրկված է իրապես ընտրելու իրավունքից, քանզի չեն հարցնում, ազգային մտածումին հարիր ո՞ր գույնն է նախընտրելի: Հարցադրումը խորամանկորեն ուրիշ կերպ է ձևակերպված՝ կարմիրը, թե՞ կապույտը, ընտրիր:

    Այսպիսին է ընտրությունների իրական դեմքը: Եվ պատահական չէ, որ միշտ էլ բուռն քննարկման նյութ է հետևանքը՝ ազատ, արդար, թափանցիկ, որպեսզի չբացահայտվի բուն պատճառականության սնանկությունը:

     

    ❖ ԽՈՍՔԻ, ՄԱՄՈՒԼԻ ԱԶԱՏՈՒԹՅՈՒՆ

    Ամեն մի բռնադատված խոսք չէ, որ ազատագրվելով ստանում է նաև կշռելիություն: Այնպես, ինչպես տիեզերքում իրենց ուղեծիրը կորցրած արհեստական արբանյակները, այնպես էլ շատ ու շատ ազատ խոսքեր լողում են անկշռելիության մեջ, աղտոտելով շրջապատը: Խոսքը` ուսուցանող, որն ունի կշիռ, բնավ չի էլ բռնադատվում, այն միշտ ազատ է: Այլ է մամուլի պարագան, քանզի բոլոր հավաստիացումները, թե մամուլը խոսք է, ինքնախաբեություն է: Դա հիմնականում ինքնաբռնադատած «ազատն» է, տեղեկագիրն ամեն անցողիկության: Այդ առօրեական հուշապահոցում գրեթե տեղ չկա լավ լուրերի համար: Պերճախոս բառերի կանոնավոր դասավորությունն անգամ, նրան չի ձերբազատում անիմաստությունից: Վատ լուրը առաջինը հնչեցնելու մրցավազքային մոլուցքը նրանց գոյության անհրաժեշտությունը դարձնում է վնասաբեր:

    Ո՛չ, ազատությունը մամուլի համար չէ: Մամուլը ազատության մեջ ամենաստրկամիտն է:

    ❖ ԽՂՃԻ, ԴԱՎԱՆԱՆՔԻ ԱԶԱՏՈՒԹՅՈՒՆ

    Երբ մարդն արթմնի է, հոգին մարմնի մեջ է, երբ մարդը քնած է, հոգին դուրս է գալիս մարմնից, բայց կա կապը մարմնի հետ, և երբ մարդը մահանում է, հոգին թողնում, հեռանում է մարմնից: Մարդու այս երեք վիճակները՝ արթմնի, քնած և մեռած, շատ բնորոշ են նաև մարդու խղճին: Նա մարդու մեջ կամ արթուն է կամ քնած և կամ մեռած: Երբ խիղճն արթուն է, մարդն անհանգիստ է, երբ խիղճը քնած է, մարդն անտարբեր է, և երբ խիղճը մեռած է, մարդը մեռած չէ, բայց նրա մեջ մեռած է մարդկայինը: Ինչպես նկատելի է, նմանություններ կան մարդու հոգու և խղճի միջև, բայց կա մի էական տարբերություն՝ իր համար անելանելի վիճակում խիղճը մեռնում է, իսկ հոգին' հեռանում: Խիղճը՝ այդ անհուսալի ցմահ բանտարկվածը, չունի ազատություն:

    Այլ բան է դավանանքի պարագան, քանզի անաստվածությունը (աթեիզմ) դավանանք է դարձել. Այդուհետ անաստվածն (աթեիստ) անվախ է: Այդ «ամենագետը» բոլոր հարցերի պատասխանը գիտի, քանզի նրան թվում է, թե ամեն մի բացասում նույնպես հարցի պատասխան է: Անաստվածի համար ինչը որ ընկալելի չէ իր պարզունակ զգայարանների միջոցով, ուրեմն գոյություն չունի: Այդ ագահը չի ըմբռնում, որ անընկալելի ավելի լույսը, ոչ թե տեսողական է, այլ կուրացուցիչ, քանզի ընկալումով է տեղի ունենում յուրացումը և ոչ լոկ դիտումով: Անաստվածը նաև նյութապաշտ է և չի պատկերացնում սահմանափակություն, ահա թե ինչի է ձգտում ամեն նյութ, քանզի դա է նրա գոյաձևը: Անսահմանության մեջ նյութը տարալուծվում, անէանում է: Անսահմանություն, ահա թե ինչի է ձգտում ամեն ոգեղենություն, քանզի միայն անսահմանության մեջ է իրականանում ոգեղենության լիարժեք ինքնաբացահայտումը:

    Այսուհետ անհասկանալի է, թե ինչպես աշխարհընկալումների այդ երկու հակադիր բևեռները կարող են գոյատևել մեկ հասկացության ներքո, որ կոչվում է դավանանք:

    ❖ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ԱԶԱՏԱԿԱՆԱՑՈՒՄ

    Պետությունը գիտակցում է, որ իր առաքելական ուղղվածությունն ուրիշ ռազմավարական միտում ունի, քան լավ տնտեսվարելը, և սեփականաշնորհման ճանապարհով մասնավորեցնում է տնտեսության ճյուղերը, իր հսկողության ներքո պահելով ռազմավարական նշանակության որոշ ճյուղեր ու օբյեկտներ: Արդյունքում ազատ տնտեսական մրցակցությունը պահանջարկի և առաջարկի փոխներգործության շնորհիվ շուկայում ձևավորվում է ապրանքի գինը: Այդպիսով, տնտեսությունը դառնում է ինքնակարգավորվող:

    Համառոտ այսպիսին է տնտեսության ազատականացման իմաստն ու գործընթացը:

    Սակայն ակնկալիքները, որ այդպիսի տնտեսությունն ինքնակարգավորվող է, չարդարացան, քանզի միայն նյութապաշտական նպատակով տնտեսության ազատականացումը չունի հանդուրժողականություն: Նորանոր տարածքների, ռազմավարական նշանակության ճանապարհների զավթումով, շատ ու շատ երկրների գաղութացումով միջազգային տնտեսություններին փոխարինելու եկավ մեկ ընդհանուր՝ համաշխարհային տնտեսությունը: Այդպիսի տնտեսության պարագայում էր, որ շուտափույթ մահացավ տնտեսական ազատ մրցակցությունը: Այն այլևս չէր սկսվում բոլորի համար հավասար հնարավորություններով: Անհավասար մրցապայքարում շատերը կործանվեցին և պատճառն ամենևին էլ ոչ բանիմաց տնտեսվարելը չէր, այլ մրցակցային դաշտում ձևավորված անհավասար պայմանները:

    Մրցակցող տնտեսվարող սուբյեկտները պետք է ունենան շահույթ, մեկը մի քիչ շատ, մյուսն ավելի պակաս, բայց շահույթ, որը նրանց գոյատևման գրավականն է: Շահույթ: Այդպիսին չէ գերշահույթը: Գերշահույթ նշանակում է մրցակիցների անխնա կործանում, ոչնչացում և նրանց հասանելիք շահույթի բռնազավթում, և այդ բոլորն «ազատ» մրցակցության անվան տակ: Այդպես է գիրանում շահույթը և վերածվում գերշահույթի: Համաշխարհային տնտեսությունն, այլևս գերշահույթի ջատագովն է: Այն իր տարերքի մեջ է: Օրեցօր խտանում են նրա շարքերը՝ ի հաշիվ նեոգաղութների, բռնազավթվածների, ազատազրկվածների, նորելուկների, դեղնակտուցների և համաշխարհային հումքային բազան համալրող այլ գործոնների: Եվ անմիջապես գերշահույթի արհեստավարժ մասնագետներն անցնում են գործի, հանկարծ չհերկված, խոպան տարածքներ չմնան համաշխարհային տնտեսության շրջանակներում:

    Ահա այսպես, առանց մտածումի, ազատ, արդար, թափանցիկ ընտրություններով իշխանության եկած կուսակցություններն ուղղորդեցին մեզ համաշխարհային տնտեսության որոգայթը: Արդյունքները երկար սպասեցնել չտվին: Կայծակնային արագությամբ մենք էլ մեր մաշկի վրա զգացինք գերշահույթի կործանարար բնույթը: Այսպիսին են կուսակցությունները՝ աշխարհաքաղաքացիական հենքով: Այդ է պատճառը, որ ամեն մի համաշխարհային նրանց համար ավելի հոգեհարազատ է, քան ազգայինը, ինչքան էլ, որ նրանք փորձեն հակառակը պնդել:

    Կացութաձևերը՝ նախնադարյան, ստրկատիրական, ճորտատիրական, կապիտալիստական, սոցիալիստական, կոմունիստական, արհեստական տարանջատումներ են, որպեսզի հիմնավորեն դասակարգային պայքարի անհրաժեշտությունը, որպես պատմության առաջընթացի շարժիչ ուժ: Ահա աշխարհաքաղաքացիական գաղափարախոսության դասական նմուշի օրինակ: Նրանց հիվանդ երևակայության մեջ, ողջ մարդկային պատմությունը ոչ թե ազգերի ինքնահաստատման, այլ երկու թշնամական ճամբարների բաժանված դասակարգերի պայքար է, որի արդյունքում, իբր թե պատմական անհրաժեշտությամբ, կործանվում է հին կացութաձևը, և նրան փոխարինելու է գալիս ավելի առաջադեմը, ապահովելով նաև տնտեսական առաջընթացի ավելի բարձր մակարդակ:

    Ինչքան էլ, որ տարօրինակ թվա շատերի համար, բայց վերը նշված աշխարհաքաղաքացիական (կոսմոպոլիտ) գաղափարախոսության տերերի հմտորեն բեմականացված ներկայացումներից էր «կապիտալիստական» և «սոցիալիստական» ճամբարների կատաղի մրցակցային առճակատումը, որի արդյունքում, իբր թե ընկրկեց «սոցիալիստական» ճամբարը, իսկ ազատական տնտեսությունը դիմակայեց և հաղթեց պլանային տնտեսությանը: Իսկ իրականությունն այն է, որ ինչպես օրինակի համար, մաթեմատիկան ու ֆիզիկան, այնպես էլ տնտեսությունն ունի իր ուրույն օրենքները, և այդ օրենքները չեն կարող լինել ոչ նախնադարյան, ոչ ստրկատիրական, ոչ ճորտատիրական, ոչ կապիտալիստական և ոչ էլ կոմունիստական: Եվ տնտեսական առաջընթացն էլ կայանում է այն դեպքում միայն, երբ քայլում ես տնտեսական օրենքներին համընթաց: Մարդկային պատմության ընթացքը (տարբեր ժամանակաշրջաններում) այնպիսի տնտեսական առաջընթացներ է արձանագրել, որ այսօրվա տնտեսական առաջընթացի երկրները կերազեին լինել այդպիսին, եթե իհարկե կարողանային տարբերակել և չնույնացնել, տեխնոկրատիկ առաջընթացը, տնտեսական առաջընթացից:

    Իսկ տնտեսական օրենքները հասկանալու համար նախ պետք է հստակ տարանջատել սեփականության ձևերը:

    Ահա սեփականության հնարավոր ձևերի մի տարբերակ: Հայրենիքի, ազգի, ժողովրդի, պետական, հասարակական, կոլեկտիվ, կոոպերատիվ, անձնական, ընտանեկան, տոհմային, քաղաքային, համայնքային, թաղային, բակային, գյուղական, մարզային, ընկերային, բաժնետիրական, փայատիրական, հասարակական կազմակերպությունների, բարեգործական, կուսակցական, դավանաբանական, գիտության, մշակույթի, առողջապահության, սպորտի, կրթության, բնապահպանական, հնէաբանական, եկեղեցու, մասնավոր սեփականության ձևեր:

    Հաջորդ քայլով պետք է հստակեցնել, թե սեփականության ձևերից որոնք են ենթակա օտարման՝ լրիվ կամ մասնակի, վարձակալման՝ ինչ ժամկետներում և կամ էլ ընդհանրապես, ենթակա չեն ո՛չ օտարման, և ո՛չ վարձակալման: Եվ ըստ ժողովրդի հոգուն և ազգի ոգուն համահունչ, պետք է հստակ տարբերակել սեփականության ձևերի որոշման տիրույթները և դրանց խաչաձևման պարագայում կանոնակարգել սեփականության ձևերի փոխադարձ հարաբերությունների հիերարխիան:

    Ալմաստը և գրաֆիտը միևնույն ածխածինն են, բայց տարբեր են կառուցվածքով: Ամեն մի ածխածնի ատոմ հնարավորություն ունի կապվելու ածխածնի չորս այլ ատոմների հետ: Գրաֆիտում ածխածնի ատոմներն առաջացնում են մեղվի փեթակը հիշեցնող շերտեր, որտեղ միջշերտային ատոմական կապերն ավելի թույլ են, քան նույն շերտում: Ալմաստում միջատոմային կապերը հավասարազոր են, և այն ունի ցանցաձև բրգային կառուցվածք:

    Ահա այսպես սեփականության ձևերը պետք է ունենան հավասարազոր ցանցաձև բրգային կառուցվածք, որպեսզի ալմաստի պես ամուր ու կարծր լինեն, իսկ լավ մշակման դեպքում էլ, ձեռք բերեն ադամանդի փայլն ու շքեղությունը: Իսկ եթե ոչ բոլոր սեփականության ձևերն են կյանքի կոչվում, իսկ կյանքի կոչվածներն էլ ոչ համազոր կապերով շերտ առ շերտ դարսված են իրար վրա, ուրեմն անտեսվել է ժողովրդի հոգու և ազգի ոգու գործոնը, և նրանք էլ կլինեն գրաֆիտի նման փխրուն, իսկ նրանց թողած հետքն էլ՝ միայն մուր:

    Սեփականության ձևերի ցանցաձև բրգային կառուցվածքն է, որ կարող է ստեղծել մի յուրօրինակ տնտեսական դաշտ, որտեղ տնտեսական օրենքները կառաջացնեն տնտեսական օրինաչափություններ, համահունչ տվյալ տնտեսական դաշտին:

    Ահա այսպես կարելի է մի ողջ ժողովուրդ դարձնել սեփականատեր, այսինքն տեր և ոչ թե ծառա: Ոչ մի անտեր բան հայրենիքում: Այդ ամբողջության մեջ ամեն մի մասնիկ տերով պիտի լինի, որպեսզի ներդաշնակ և ուժեղ լինի ինքը՝ ամբողջական տերը: Տերով, որպեսզի ինքնաբուխ առաջանան պարտավորություններն ու ծնվեն իրավունքները:

    Իմաստով խորքային այսպիսի տարանջատումներից և կառուցվածքային փոփոխություններից է պետք սկսել: Առանց սրա բացակա է հիմքը, և իշխանության երեք թևերի՝ օրենսդիր, գործադիր, դատական, տարանջատումն էլ կմնա խճողված ու օդում կախված:

    Ընդհանրացում

    Տրվող ազատությունների մեջ չէ, որ իրագործվում է ինքնակարգավորումը, այն իրականանում է ներդաշնակության մեջ:

     

    Ներդաշնակությունը նախ և առաջ իրար փոխլրացնող բազմազանություն է:  

    Այդպիսի բազմազանությունը չի նշանակում ամբողջի բաժանում, այլ զատումն է:

    Զատում, որպեսզի տարբերակվեն լոկալ ամբողջությունները:

    Լոկալ ամբողջությունների հասանելիությունից են տեսանելի գլոբալ ամբողջությունները: Գլոբալ ամբողջությունների ընկալումով է հասանելի բուրգը և նրա գագաթը: Եվ միայն բուրգի գագաթում է հասկանալի բացարձակ ամբողջության անհասանելիությունը: Բացարձակ ամբողջի անհասանելիության ընկալումն է մահը՝ կռապաշտության բոլոր դրսևորումների:

    տուն

    Հետգրություն

    Ու. Չերչիլը հայկական մեծ եղեռնից հետո մտածում էր, որ մի հին ժողովուրդ էլ անհետացավ պատմության թատերաբեմից: Մեծ դիվանագետը սխալվեց: Հայերն այսօր էլ այդ թատերաբեմի կիզակետում են: Գուցե նաև դա էր պատճառը, որ Չերչիլը, իր թերություններով հանդերձ, ավելի խորքային համակարգ չէր կարողանում պատկերացնել, քան ժողովրդավարությունը: Իսկ մե՞նք՝ հայերս...

    Մակարյան Բաղիշ

    տուն

    Օգտագործված գրականության ցանկ

    1. Մ. Խորենացի «Պատմություն Հայոց« Երևան 1968թ.

    2. Թովմա Արծրունի և Անանուն «Պատմություն Արծրունյաց տան» 1985 թ.

    3. Հովհաննես Դրասխանակերտցի «Հայոց պատմություն» Երևան 1996 թ.

    4. Ագաթանգեղոս «Պատմություն Հայոց» Երևան 1962 թ.

    5. Փավստոս Բյուզանդ «Հայոց Պատմություն» Երևան 1987թ.

    6. Հովհան Մամիկոնյան «Տարոնի պատմություն» 1980թ.

    7. Եբեոս եպիսկոպոսի «Պատմություն» Երևան 1939 թ.

    8. Հայ ժողովրդի պատմություն հ.1 Երևան 1971 թ.

    9. Հայկական Սովետական Հանրագիտարան

    10. Լեո «Հայոց Պատմություն» հատոր 1 Երևան 1966 թ.

    11. Ղեվոնդ Ալիշան «Հայոց հին հավատքը կամ հեթանոսական կրոնը» Երևան 2002 թ.

    12. «Սասնա ծռեր» էպոսը

    13. Հակոբ Մանանդյան «Քննական տեսություն հայ ժողովրդի պատմության» Ա հատոր Երևան1945 թ.

    14. Հակոբ Մանանդյան «Ֆեոդալիզմը հին Հայաստանում» Երևան 1934 թ.

    15. Վ.Պետոյան «Սասնա ագգագրություն» Երևան 1965 թ.

    16. Վ.Պետոյան «Սասունի բարբառը» Երևան 1954 թ.

    17. Լևոն Շահինյան «Հայաստանը և աոաջին Արշակունիները» Երևան 1993 թ.

    18. Գր. Ղափանցյան «Արա գեղեցիկի պաշտամունքը» Երևան 1944 թ.

    19. Ալեքսանդր Վարպետյան «Ովքեր են ի վերջո արիացիները» Երևան 1990 թ.

    20. Ալեքսանդր Վարպետյան «Ինքնություն» Երևան 1993 թ.

    21. Ա.Ա.Եսայան «կարմիր բլուր» Երևան 1882 թ.

    22. Խ.Աամվելյան «Հին Հայաստանի կուլտուրան» Երևան 1941 թ.

    23. Հ.Գ.Մելքոնյան «Ադիաբենի պատմությունը և Հայաստանը» Երևան 1980 թ.

    24. Նիկողայոս Ադոնց «Հայոց պատմություն» Երևան 1972 թ.

    25. Ռուբեն Հարությունյան «Ինչ են պատմում մեր գեները» Երևան 1989 թ.

    26. Գրիգոր Նարեկացի «Մատյան ողբերգության» Երևան 1979 թ.

    27. Հ.Կ.Դավթյան, Լալայան «Նարեկացու աշխարհայացքը» Երևան 2003 թ.

    28. Գրոնիկ Փափազյան «Ինչ Է նշանակում Քրիստոս» Երևան 2000 թ.

    29. Գուրգեն Կարապետյան «Հայոց պատմության ուրվագծեր» 1 հատ. Ա գիրք Երևան 2002 թ.

    30. Արտակ Մովսեսյան «Հնագույն պետությունը Հայաստանում - Արատտա»

    31. Աստվածաշունչ Պոյիս 1900 թ.

    32. Հերոդոտոս «Պատմությունը ինը գրքով» Երևան 1986 թ.

    33. Հոմերոս «Իլիական» Երևան 1987 թ.

    34. Հոմերոս «Ոդիսական» Երևան 1987 թ.

    35. Պլուտարքոս «Երկեր» Երևան 1987 թ.

    36. Ռոբերտսոն «Քրիստոնեության ծագումը» Երևան 1965 թ.

    37. Արիանոս «Ալեքսանդրի արշավանքը» Երևան 1987 թ.

    38. Ռուֆուս «Ալեքսանդր Մակեդոնացու պատմությունը» Երևան 1987 թ.

    39. Հովսեփոս Փլավիոս «Օտար աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին» հրատ. 9 Երևան 1976թ.

    40. Քսենոփոն «Անաբասիս» Երևան 1970 թ.

    41. Քսենոփոն

    42. Կուն «Հին հունական լեգենդներն ու սռասպելները» Երևան 1956 թ.

    43. Տ. Կոսիդովսկի «Բիբլիական ավանդապատումներ» Երևան 1980 թ.

    44. Ջեյմս Ջորջ Ֆրեզեր «Ոսկե ճյուղը» Երևան 1989 թ.

    45. Ն. Ա. Մաշկին «Հին Հռոմի պատմություն» Երևան 1951 թ.

    46. «Պատմություն Ալեքսանդրի Մակեդոնացից» Երևան 1989 թ.

    47. Историки античности том1 Москва 1989 г.

    48. Плутарх “Избранные жизнеописания“ Москва 1987г.

    49. О. К. Лавтян “Теория фундаментального поля“ Ереван 1995г.

    50. Иց тория древнево мира том 2 Москва 1983 г.

    51. А.М. Лесков “Курганы: находки, проблемы“ Ленинград 1981 г.

    52. Ханс Майваул “Сирия - перекресток путей народов“ Москва 1982 г.

    53. Д. Н. Саркисян “Страна Шуврия“ Ереван 1989 г.

    54. Глинка “Обозрение истории армянского народа“ Москва 1832 г.

    55. Дьяконов ”Предистория армянского народа“ Ереван 1968 г.

    56. История Грузии (учебник для старших классов) Тбилиси 1969 г.

    57. М. А. Зандамаев “Политическая история Ахеменыдскои державы“ Москва 1985 г

    58. Г. М. Бонгард - Левин “Древнеиндейская цивилизация: философия, наука, религия“ Москва 198

    59. Культура древней Индии Москва 1975 г

    60. Э. Н. Тенкинъ, В. Г. Эрман “Мифы“

    Բովանդակություն

  • Առաջաբան

Գլուխ I -- Առաջավոր Ասիան ու Հայկական լեռնաշխարհը Ք.ա. VIII-VII դարերում

Գլուխ II -- Մարական դաշնությունն ու Հայաստանը

 

Գլուխ III -- Աքեմենյան Պարսկաստանն ու Հայաստանը

Գլուխ IV -- Հույն-պարսկական պատերազմ

Գլուխ V -- Ալեքսանդր Մակեդոնացու արշավանքը և Հայաստանը

Վերջաբան
Վերջաբանից հետո
Հավելված
Օգտագործված գրականության ցանկ